Жеке тұлға

	Рухани мәдениет деңгейі өседі

Дүниетаным және ой-өріс деңгейі артады

Ұлттық сана-сезім деңгейі жоғарылайды

Әлеуметтік ортаны танып-білу белсенділігі артады

Шығармашылық қабілет деңгейі жоғарылайды

Олай болса, жаңа ғасырдағы мектептің көп қырлы оқу-тәрбие үрдісінде ата-баба қанында бар ерекшеліктерді ескере отырып, халқымыздың бай мұрасымен тәрбиелеу----- өмір талабы.

Өйткені өнегелілік негізі---- ұлт болып қалыптасқан елдің өмір бойы ой елегінен өткізген адамгершілік жиынтығы мен рухани болмыс


2.1.Әлеуметтік педагог және оның ауыл мектептеріндегі қызметіне сипаттама.

Мектеп оқушысының қоршаған ортамен байланыстарының сипаты өзгеруі үшін оқу орындарының барлық түрлері шын мәнінде әлеуметтік және мәдени тәрбие орындары ретінде танылып, оларда әлеуметтік педагогикаға лайықты орын алуы қажет.

Ал енді қоғамға,әрбір оқушы мен оның отбасысына қажет болып отырған әлеуметтік педагог дегеніміз кім, ол қандай болуы керек ?

Әлеуметтік педагог ---- өзінің негізгі жұмыс бағытын оққушылардың сабақтан бос уақытын тиімді пайдалану мәселесімен айналысады. Олар ата-аналармен бірлесе отырып, мектептен тыс көптеген қызықты жұмыстар жүргізе алады. Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы іс-әрекеттері әлеуметтік педагогтың үлесіне тиеді.

Алдымен әлеуметтік педагог әрбір өскелең жас адамға ақылшы, ұстаз, ұйымдастырушы, психолог, тәрбиеші, үлестіруші-әдіскер, олардыың әлеуметтік құқықтарын қорғаушы болуға тиіс. Әлеуметтік педагог кәсіби психологиялық жағынан дербес жасампаз адамдарға, жоғары оқу орнында алған білімі мен машығы негізінде оқушы жастар мен олардың отбасыларының құқықтарын әлеуметтік жағынан қорғай алатын, жеке адамның әлеуметтік ортада,оқу барысында, еңбек қызметінде және бос уақытында жан-жақты жарасымды дамуының мәселелерін пайымдап, іске асыра алатын әлеуметтік педагогтарға ғана тиесілі. Әлеуметтік педагогтың жұмыс объектілері оқушылар мен ата-аналар ғана емес, сонымен қатар, әртүрлі жастағы адамдар, клубтар, секциялар, топтар және қоғамдық бірлестіктер.Мұндай ортада барлығы өздерін еркін ұстайды, тәуелсіз сезінеді. Сондықтан да бұл ортада жұмыс істеп, оқушының бос уақыттағы тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру қиын да күрделі жұмыс.

Әлбетте, бұл міндеттерді іске асыру үшін әлеуметтік педагогтар мемлекеттік, кооперативтік, мәдениет мекемелері, спорт ұйымдары мен кітапханалар ұйымдарының, балаларды қорғаушы және оларға қамқоршы ұйымдардың, бірлестіктердің т.б. көмегін пайдаланады.

Біліктілігі жоғары маман ретінде әлеуметтік педагогтар, сондай-ақ баланы әлеуметке бейімдеудің жалпы, ауқымды мәселелерімен қатар тиісті мекемелерде балалар тамағына бөлінген қаржының дұрыс жұмсалуын бақылау, интернат типті тәрбие орындарында гуманитарлық көмекте әділ болуы, т.б. сияқты жеке мәселелерді де шешеді.

Қазіргі әлеуметтік педагогтың ең алдымен әлеуметтік педагогика, әлеуметтік психология, педагогикалық социология, жас шамасының психологиясы мен педагогиикасы, акмеология, жастар мәдениеті, отбасын тану, құқық тану, ортаны педагогикаландыру сияқты салалардан арнайы білімі болуы тиіс.

Бүгінгі таңда ауыл мектептерінде әлеуметтік педагогтардың аса қажеттілігі туындап отырғандығы мәлім. Әлеуметтік педагог ауыл мектепптерінде тек мектеп оқушыларымен ғана емес, білім процесіндегі ересектерге де дағдарыс жағдайынан және қиын ситуациялардан (бақытсыз жағдай, ұжым мен ата-аналармен, әкімшілікпен конфликт, аурулар және т.б.) шығу жолдарын көрсетеді.

Әлеуметтік педагог жұмысындағы жасөспірімдермен жұмысының өзіндік ерекшелігі бар. Біріншіден, ол жасөспірімдермен жұмыста, олардың іс-әрекет мәселелерін нақтылауда оқушының оқу және тәрбие жетістігі мәселесіне ден қояды, жасөспірімдердің өмірсүйгіштік, оптимистік, отансүйгіштік бағытта бола білу, әртүрлі сәтсіздіктерді алдын-ала білу қасиеттерін қалыптастыруға ата-аналармен бірлесе отырып жұыс жүргізеді.

Әлеуметтік педагогтың жұмысының негізгі мақсаты ------ оқушылардың дамуын, тәрбиесін, білім алуын әлеуметтік тұрғыдан қорғау. Әлеуметтік педагогтың негізгі жұмысының басы алға мақсат қоюдан басталады. Өскелең ұрпаққа заман талабына сай тәрбиелеу, тұлғаның бойына жауапкершілікті, өз отанына деген міндет-борышын атқаруға, оның гүлденіп, өркендеуіне атсалысуына үйрету, өз тіліне, өзіне сүйіспеншілігін қалыптастыру, үлкенді сыйлап, кішіге қамқор көрсету, табиғатты аялауға ықпал ету. Жалпы айтқанда осының бәрі ауыл жасөспірімдерінің өнегелі қасиеттерін қалыптастыру мен азаматтық тәрбиелердің негізінде жүріп отырады.

Міндеттері

1. 
   Оқушылардың қажеттілігі мен қызығушылықтарын, мінезден ауытқушылығын, әлеуметтік ортаға бейімделу және әлеуметтік қорғалу деғңгейін анықтау.
   
2. 
   Оқушыға қажетті қолдау мен әлеуметтік көмекті өз уақытысында көрсету.
   
3. 
   Оқушы --- жеке тұлға мен мекеменің, отбасы, орта, әлеуметтік қызмет мамандарын, әкімшілік орындарды тікелей байланыстырушы.
   
4. 
   Жеке тұлғаның бостандығы мен құқығын жүзеге асыруда, оқушыларды қолдау мен көмек көрсетуде т.б. әлеуметтік қорғау барысында шара қолдану.
   
5. 
   Әлеуметтік инициативаны дамытуа, әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға бағытталған, мерекелік шаралар ұйымдастыру және оларды талдап, бекітуге қатысу.
   
6. 
   Мекемеде, отбасыда, және қоршаған әлеуметтік ортада білім алушы жеке тұлғанның қауіпсіздігі мен психологиялық үйлесімділігіне жағдай туғызуына ықпал ету.
   
7. 
   Оқушының салауатты өмір салты үшін әлеуметтік ауытқушылық пен құқық бұзушылығының алдын алу.
   
8. 
   Оқушыларға көмек көрсету үшін мұғалімдердің, ата-аналардың, әлеуметтік қызмет көрсету мамандарының, әкімшілік ұйым өкілдерінің өзара әрекетін үйлестіру.
   

Көрсетілген мақсат-міндеттерден әлеуметтік педагогтың төмендегідей жылдық жоспарын жасауға болады.
Әлеуеттік педагогтың жалпы білім беру мектептеріндегі жұмысының жылдық жоспарын төмендегідей бейнеде көруге болады.


Тамыз

1. 
   Жаңадан келген оқушыларға диагностика жасау.
   
2. 
   Әлеуметтік медико-педагогикалық сарапшыларға осы мағлұматтарды тапсыру.
   
3. 
   Алынған нәтижелерді талдау және түзете-дамытып оқытудағы сыныптарды қалыптастыру.
   
4. 
   Жүргізілген диагностикалыық нәтиже бойынша оқушыларға деген көзқарас қалыптастыру.
   
5. 
   Оқушыларды қорғауда және әлеуметтік қолдауда әкімшілік ұйымдары мен әлеуметтік қызметкерлер мамандарының өзара әрекеттесуі.
   
6. 
   Алынған мағлұматтарды талдау негізінде әлеуметтік педагогтың түзету жұмыс жоспарын жүргізу.
   

Қырккүйек.

1. 
   Сынып жетекшілерімен жұмыс:
   

А) оқушыларға жүргізілген диагностикалық жұмыс нәтижелерін сынып жетекшілеріне таныстыру;

Б) түзете-дамытып оқытуда сынып оқушылары туралы педагогикаалық көзқарас пен мінез-құлқын қалыптастыруға кеңес беру;

В) түзете-дамытып оқыту сыныптарында оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда біркелкі талаптарға байланысты жоспар құру;

Г) өткен оқу жылында өткізлген педагогикалық консилиумды мектеп мұғалімдерімен келісе отырып талдау;

Ж) мектеп бітіруші оқушыларға (9-11 сынып) педагогикалық мінездеме беруге байланысты кеңес беру;

2.Оқушылармен жұмыс:

а) мектеп оқушыларының қоршаған ортасының дамуын бақылау, мониторинг жасау;

б) оқушылардың мінез-құлқындағы ерекшелігін диагностикалау;

в) жалпы оқу қабілеті мен дағдыларды диагностикалау;

г) оқушылардың әлеуметтік ортасын диагностикалау (отбасы, қарым-қатынас жасайтын ортасы, қызығушылығы мен қажеттілігі);

ж) оқушыға әлеуметтік психолого-педагоикалық мінездеме құру;

е) оқушыларға жүргізілетін түзету жұмыстарының жолдарын жасау;

3.Отбасымен жұмыс.

А) оқушылардың әлеуметтiк өмірінің жағдайын диагностикалау;

Б) оқушылардың отбасымен зерттеу жұмыстарын талдау;

В) ата-аналар жиналысында, ата-аналарға дәріс тақырыптарын өңдеу;

Г) сынып жетекшісінің ата-аналармен жұмысын талдау, ұсыныс беру;

Ж) оқушылардың мектепке, әлеуметтік ортаға бейімделу процесін мектеп ішінде бақылауға жоспар құру;

Е) ата-аналарға жеке кеңес беруді жүргізу.

Қазан
1.Түзете-дамытып оқыту сыныптарында диагностиканы жүргізу минимумы.

2. 
   Түзете-дамыта оқыту сыныптарында қоғамдық іскерлік пен дағдылады қалыптастыру жұмыстары.
   
3. 
   Түзете-дамыта оқыту сыныптарында сенсорлық---моторлық дағдыларды жүзеге асыруға бағытталған жұмыс.
   
4. 
   Оқушылар мен ата-аналарға жеке кеңес беру.
   

Қараша

1. 
   Түзете-дамыта оқыту сыныптарында түзету жұмысы (бейімделмеудің алдын алу, оқу түрткісін қалыптастыру, жалпы оқу іскерлігі мен дағдысын жасау).
   
2. 
   Жаңадан келген оқушыларды мектепке бейімдеу бағдарламасын жүзеге асыру.
   
3. 
   Сынып жетекшілері мен пән мұғалімдеріне оқушылардың әлеуметтік карталарын жинауға және талдауға көмек көрсету.
   
4. 
   Ата-аналар мен окушыларға жеке кеңес беру.
   
5. 
   Оқушылардың әлеуметтік педагогикалық ерекшелік мағлұматтарын диагностикалау.
   

Желтоқсан

1. 
   Оқушылардың әлеуметтік психолого-педагогикалық өзгерістерінің мониторинг- динамикасы.
   
2. 
   Сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерін мониторинг нәтижесімен таныстыру.
   
3. 
   Әлеуметтік қызметкер мен әкімшілік органдарымен мониторинг нәтижесін көрсету.
   
4. 
   Мониторинг жүргізуде анықталған өзгерістерді әлеуметтік педагогикалық процесте түзету.
   

Қаңтар

1. Оқушылар мен мұғалімдерге жеке кеңес беру.

2. 
   Оқушылардың жинақталған мәліметтерінің әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктерін қорытындылау.
   
3. 
   Әлеуметтік қызметкерлермен, әкімшілікпен кеңесе отрырып, жергілікті мерекелерге жоспар жасау.
   
4. 
   Әлеуметтік қызметкерлермен әкімшілік органдардан алған мағлұматтарды диагностикалау негізінде еңбек нарығына қажетті және басқа да мамандыққа оқушыларды кәсіби бағыттау жұмысына жоспар құру.
   
5. 
   Оқу мотивациясы жоғары оқушылардың үздіксіз оқуын қамтамасыз етуге бағытталған жұмыс.
   

Ақпан

1. Оқушылардың әлеуметтік картасын толтыру үшін сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің материал жинауына көмек көрсету.

2. Ата-аналар мен оқушыларға жеке кеңес беру,

3. Оқушылардың әлеуметтік педагогикалық ерекшелігі жөніндегі мағлұматтарын диагностикалау.

4. Әлеуметтік қызметкер, мұғалім, психолог, әкімшілік органдарының өкілдерімен кеңесе отырып мерекелік шараларды өткізу.

Наурыз

1. 
   Әлеуметтік-педагогикалық аумақтағы мониторинг-динамикалық өзгерістерді қарастыру.
   
2. 
   Әлеуметтік-педагогикалық процесте мониторинг өзгерістерді біле отырып түзету жұмыстарын жүргізу.
   
3. 
   Ата-аналарды, сынып жетекшілерін, пән мұғалімдерін мониторинг нәтижесімен таныстыру, әлеуметтік қызметкерлер мен әкімшілік органдарына осы мониторинг туралы мағлұмат беру.
   
4. 
   Сынып жетекшілерінің оқушылардың педагогикалық мінездемелерін толтыруын қадағалау.
   
5. 
   Ата-ана және оқушыларға жиналған мағлұматтар бойынша жеке кеңес беру.
   
6. 
   Түзете-дамытып оқытудағы сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған жұмыс.
   

Сәуір

1. 
   Әлеуметтік педагогтың сынып жетекшілері, пән мұғалімдері, ата-аналарымен мониторинг-динамикалық нәтиженің өзгеруіне байланысты бірлесе жұмыс жүргізуі.
   
2. 
   9-11 сынып оқушыларымен жеке кәсіби жұмыс жүргізу.
   
3. 
   Мектептегі әлеуметтік педагогикалық қызметті өз деңгейінде талдау және жүзеге асыру.
   
4. 
   Оқушыларды аттестация жүргізу барысында стресстік жағдайлардың туындау мүмкіндігіне байланысты тұрақтылығын қалыптастыруға әлеуметтік-психолого-педагогикалық іс-шаралар жүргізу.
   
5. 
   Оқушыларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу.
   
6. 
   Ата-аналар, оқушылар, мұғалімдерге мәліметтердегі көрсеткішке байланнысты жеке кеңес беру.
   

Мамыр

1. 
   Келесі оқу жылында кемшіліктер жібермеу үшін мектептегі өткен оқу жылындағы әлеуметтік педагогикалық қызмет жұмыстарын талдау.
   
2. 
   Жаңа оқу жылының жұмыс жоспарын құру.
   
3. 
   Қорытынды педагогикалық кеңесте талқыланған сынып жетекшілерінің педагогикалық консилиум және әдістемелік бірлестіктегі жұмыстарын талдау.
   
4. 
   Сынып жетекшілеріне педагогикалық көрсеткіштердің қорытындысындағы кемшіліктерді түзетуге ұсыныс жасап, кеңес беру.
   
5. 
   Жаздық еңбек-сауықтыру кезеңдерін ұйымдастыру үшін ата-аналарға әлеуметтік-педагогикалық кеңес беру.
   
6. 
   Жаңа оқу жылының ата-аналар жиналысына тақырыптар құру.
   
7. 
   Мектептегі әлеуметтік педагогикалық жұмыс динамикасының өзгерістерін айқындау үшін өткен оқу жылына әлеуметтік-психолого-педагогикалық талдау жасау.
   
8. 
   Сынып жетекшілерінің, пән мұғалімдерінің алдағы іс-әрекет мақсатына болжау жасау.
   
9. 
   Әлеуметтік педагогикалық қызметтің қорытынды нәтижелерін педагогикалық кеңесте талдау.
   

Ескерту. Берілген әлеуметтік жұмыс жоспарын оқушылардың контингент ерекшелігіне байланысты құруына, өзгерістер енгізуіне, апталық жоспар жасап толықтыруына болады.

Қазіргі жағдайда мектептің, отбасының және көпшіліктің өзара байланысын жақсартатын әлеуметтік педагогтар даярлаудың ауқымын кеңейту керектігі өте айқын сезілуде. Мұндай категориядағы кәсіби білікті мамандарды дайындауға және қайта даярлауғаерекше көңіл аударуы қажет. Міне, сонда ғана бала тәрбиесіндегі мектеп, отбасы және көпшілік ұйымдардың арасындағы байланысты жақсартатын мамандар саны көбейіп, сапасы артады. Мұны өмір талап етіп отыр.

1.2. Өнегелі қасиеттерді қалыптастыруда халқымыздың мұраларына тарихи шолу.

Күллі адамзат қауымында өткен ақыл-парасат алыптарының ой-кермегін тартып, тіршілік тұңғиықтарын терең толғап ұғынған сайын кемеңгерліктерін ұрпақ тәрбиесіне арнамағандары аз. Сонау көне дүние данышпандары Сократ та, Платон да Аристотель де төрткүл дүниенің тылсым сырларын ата-бабаларымыз Әл Фараби, Әбу Райхан Беруни, Ғаббас Ибн Сейд Әл Жауһари, Жүсіп Баласағұн т.б. мектеп ашып, шымырлай аққан ой құдіретін ұрпақ тәрбиесіне бұрған. Олай болса, ұлы ойшылдардың қол созған мұраттары тікелей адам тәрбиесіне астасып жатыр. Тіпті кешегі өткен Декарт Локк, Ян Амос Коменский, Жан-жак Руссо, Лев Толстой да тәрбие саласына ерекше көңіл бөлген. Қазақ баласының өнегелілік қасиетінің қалыптасуына ең әуелі шоқтығы биік болып көрінетін құдіреттің бірі - халық педагогикасы. Осы тұста қазақ халқының ұрпағына қалдырған аксиомалық ұғымдарды еске түсіреді. «Алып анадан туады» тылсым сыры әлі ашыла қоймаған ұлағатты сөз бар.

Адамдардың мінез-құлығы мен ар-ұжданы негізінен ақыл-парасат және жүрек тәрбиесінен алады екен. Осындай тұжырымды Абай Құнанбаев та құптайды.

Әл Фараби «жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде ғана адам бақытқа жетіп, адамшылық қасиеттерге ие болмақ», - дейді.

Адам мінезін негізінен тәрбиелеп қана жетілдіруге болатынын айтқан ұлы Абай: «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады, онан басқа нәрсемен оздым ғой демектің бәрі де ақымақшылық», - деп адамның шынайы, саналы өмірін дәріптеген.

Тәрбиелі, өнегелі, адамгершілігі бай адамның бойынан байқалатын ұят пен ар, ізгілік, мейірім, имандылық пен инабат-ұждан ұғымына саяды. Ал, адам табиғатындағы ұждан деген қасиетті сипаттың тербелетін бесігі тек жүрек тәрбиесімен ғана үндесіп жататындығы белгілі.

Абай жүрек қалыптастыратын ұждандық сипатқа ерекше мән берген. Ол адам ғұмырында жүректің орнын алдыңғы қатарға қояды. Тіпті ақылдың тереңдігін күшейтетін де жүрек деп біледі. Сондықтан да ол:

Ақылмен бойлап білген сөз,

Бойыңда жұқпас сырғанар,

Ынталы жүрек сезген сөз

Бар тамырға қуалар ,-

деп адам тәрбиесінің темір қазығын жүрекпен байланыстырып отыр. 14-сөзінде «Тірі адамның жүректен алушы жері бар ма , Біздің қазақтың жүректі кісі дегені – батыр дегені.

… Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғып аларсың --- жүректе жігер, қайрат байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білместігімнен қылдым дегеннің көбіне нанбаймын»,---- деп терең нақтылықпен тәрбие тетіктерінің сырын ашып отыр.

Адамдар арасындағы қарым-қатынаста тіршілік, әдеп, инабат үрдісінің қаншалықты кең жайылып, терең тамырлануы ең алдымен, олардың жекелеген отбасында өркен жаюына, яғни, баланың ата-анасын жан-жүрек қалауымен саналы түрде ардақтап, құрметтеуіне, инабат тағылымын үлкендерден үйрене отырып, өздерінің адамдармен қарым-қатынасында оны мүлтіксіз жүзеге асыруында. Өз ата-анасын құрметтейтін, перзенттік парызы үлкен орындалмайтын, әдептілік, кішіпейілділік, сергек сезімталдық көрсетпейтін, бұл қасиеттер қанына сіңіп, жүрегіне ұяламаған ұрпақтан не опа, не қайыр! Баланың ата-анасын ардақ тұтып, өзінің перзенттік қарызын бір сәтке де есінен шығармауы – адамшылдығының белгісі.

Отан — адамның түп-тұқияны, кіндік қаны тамып, өсіп-өнген жері. Сондықтан адамның Отан анасын ұмытпай, ата-мекенін жаудан қорғап, ата ерлігін сақтау, жалғастыру, туған жерді қастерлеуі ана сүтімен бойымызға дарыған қасиет.

Б.Байрон «Өз елін сүймеген адам ештеңені де сүйе алмайды»,- деген. Адамның өнегелілік қасиетінің қалыптасуы оның өзін-өзі басқаруы мен тұрмыста тәлтіректемей табанынан тік басып, мығым тұра білуі іс-қимыл шеберлігіне байланысты. Адамның осылай саналық қалыптасуындағы шешуші фактор — еңбек болып саналады.

Еңбек адамның шаруашылық мүмкіндігіне кең өріс ашып, оны жүзеге асыруға жігерлендіреді. Философ Жан Мари Гюго «Адам жұмыс істеген уақытта ғана толық адам болады» дейді. Ал, Абай Құнанбаев «Еңбек, қуаныш, жалқаулық—айрылмас азар»,- деп шегелейді. Еңбектің қасиетін жан-жақты адам бойында қалыптастыру - отбасы, ата-ана, ұстаз-тәрбиешілердің міндеті.

Еріншектік, жалқаулық, жатыпішерлер, арсыз арамтамақтар – халық жиіркенішпен қарайтындар, жанбай жатып өшетіндер екендігін ұғындыруымыз керек.

«Әділеттілік—мұсылмандардың барлық ұрпағының ой-пікірі, дүниетанымы, адамгершілік көзқарасының өзегін құрап, қанына сіңген ұғым болып табылады. Мұсылман әдетінде әділеттілік – іргелі және әмбебап ұлы қасиет, халық ұғымында әділдік үшін күрес ----- шынайы адамшылдық өмір үшін күрес деп есептейді. Адамның ең аяулы өнегелі қасиеті --- турашылдығы десек, турашылдық сол әділдіктен нәр алады. Әділдіктің жоқтығынан ел азады. Адамдардың жасампаздық күші сарқылып, биліктің іргесі шайқалады. Сондықтан жасөспірімдер бойына әділдік үшін күресті дарыта алсақ, ертеңге сеніммен қарауға болады» - деген Ш.Құдайбердиевтің сөзі өнегелі қасиеттің өресін кеңейте түседі.

Адалдық – адамгершіліктің аса маңызды талаптарының бірі. Ол жалған сөйлемеу, жалтармау, уәдесінде тұру сияқты қасиетті қамтиды. Баланы адалдыққа тәрбиелеу, адал еңбекке, әдептілікке үйретуден басталады. Бала өз ризық, несібесін өз еңбегімен, яғни адалдықпен тауып жеген адамның ең ардақты, халық алдында құрметті, сыйлы кісі саналатынын түсініп, сондай болуға өзі де талпынатындай үлгі-өнеге көріп, біліп өсуге тиіс. «Адалдық артық, арамдық жаман»деп, күтіп отыруға болмайды. Бала бойында халық рухымен сыйыса алмайтын қасиеттен арылтуды ертеден бастау керек.

Парасат — жеке тұлғаның қадір-қасиетін, кісілік кемелдігін білдіретін жиынтық ұғым. Француз философы Г.Мамбе: «Біздің бойымызға біткен ішіндегі ең маңыздысы және ізгісі парасат»,-- дейді.

Парасат ұғымын Абай адам болу, толық адам деген сөздермен белгілейді. «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек»,- деп тұжырым жасайды.

Адам үшін ең қымбат қазына -- әдебиеттегі, өнердегі тағылым, тәжірбие. Бұларды біз нағыз классикаға бағалаймыз, өйткені бұл құндылықтар адамды даналыққа, өнегеліліке баулиды. Ал даналық, өнегелілік адам үшін өмір өткелдерінен сүріндірмей, жаңылдырмай алып шығатын шырақ, нысана, компас деуге болады.

Өнер -- ой-сезім бірлігі арқылы әлемнің тұтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі. Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін, ғұмырлық тарихын ең алдымен өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Халқымыздың ғасырлар бойы жинаған асыл, рухани қазыналарын, қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіріп,өнегелілік қасиеттерін қалыптастыруды өнер арқылы тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі.

Қазақ халқының мәдениеті ---- оның ұлттық тарихының өнімді өзегі, құрамдас бөлігі, маңызды саласы. Сондықтан оны игеру, өз алдына ғылым ретінде танып, оқып-үйрену ---- қазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы, қасиетті борышы, тұрмыс-тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі. Тарихқа шолу жасасақ, ол сонау Орхон-Енисей жазуынан бастап Қорқыт, Әл Фараби, Ж.Баласағұн, Иссауи, Ө. Тілеуқабылұлы т.б. сияқты орта ғасыр ойшылдарының шығармаларынан бастау алады. Олардың іішінде адам баласы қанша өмір сүрсе де, ешбір ескірмейтін, қадір-қасиетін жоғалтпайтын, бүкіл азаматтық мәнге ие болып қалыптасқан құндылықтар, ұрпақты салауаттылдыққа тәрбиелеудегі жоғарыдағы өнегелері өз мәнін жоймайды. Мәселен, Қорқыт жырлары имандылық пен ізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді. Көбінесе біз Қорқытты күйші ретінде білеміз, «өмірде… барсақ та Қорқыттың көрі» деген аңыз кездейсоқтық емес, ол адам баласына айтылған «ескертулер мен пендешілік құрыққа түспеуге меңзейтін болжамдар».

Қорқыт баба --- қазақ даласының ұлы ойшылы, күйшісі. Қобыз өнері – қазақ музыка мәдениеті тарихында ерекше орын алады. Халық «қобыз үнінде адамды қайғы-қасіреттер, қиындықтан, өлімнен құтқарушы құдіретті күш бар» деп ерекше қадірлеп, сеніп, қастерлеп, құрметтеген. Күй - өткен өмірдің тілсіз шежіресі.

Адам жүрегін тебірентетін толғауы тоқсан түрлі күйлер шығарып, әсерлі ән мен сазды күйлер ұрпақтан ұрпаққа тарап, халық жүрегінде мәңгі сақталатынын, жанымен тарап, халық жүрегінде мәңгі сақталатынын жанымен түсінген Қорқыт: «Өлмейтін өмір кілті ---- өнерде» деген. Қорқыттың көтерген мәңгілік құндылығы -өмірсүйгіштік.

Кең байтақ ұлы даланы мекндеген халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің, тіпті мінез-құлықтарының да біркелкі, ұқсас келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, Нұрбике ханым, Айғаным, Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған үлгі-өнеге.

Қазақ халқы -- рухани зор байлықтың мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, мақал-мәтел, шешендік сөзі, айтыс өлеңдері сан ғасыр бойы өз ұрпағын «сегіз қырлы, бір сырлы», өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ұжданы жоғары, намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Олай болса, еліміздің болашақ ұрпағын тәрбиелеуде, олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ата-бабаларымыздың салт-дәстүрі басты фактор болып табылады.

«Өткенді жақсы білмейінше келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен пара-пар!»-- деп Л.Н. Толстой айтқандай, ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.

Ата-аналар өсіріп отырған ұл-қыздарын жағымсыз қылықтардан сақтандырып отырған. Сондықтан да баланың бойынан көрінген кейбір кішігірім кемшіліктерді дер кезінде түзеп, ескерту жасап тұрудың маңызы үлкен. Себебі бүгін арзымайтындай болып көрінген кішкентай қателік ертең үлкен бір даулы мәселеге жол ашуы әбден мүмкін. Сондықтан мұндай жағдайдың алдын алмаса, соңы жақсы нәтижеге алып келмейтіні сөзсіз. Бұл үшін жастардың өмірге көзқарасы өзгеруі тиіс, ал оны өзгертетін бүкіл мемлекеттік деңгейде бір бағытта жүргізілетін, әділетті де тиянақты тәрбиелік жұмыстар мен экономикалық, қоғамдық және саяси жағдайлар. Ауыл жасөспірімдерінің өнегелік қасиеттерін қалыптастыруға қатысты қоғам алдында тұрған ең өзекті мәселенің бірі осы.

Ауыл жасөспірімдерінің өнегелік қасиеттерін қалыптастыру мәселесін ұстаздар қауымына арта салумен бітпейді. Оның нәтижелі болуы ата-аналар мен қоғамдық ортаның тәрбие ісінен шет қалмай, белсене араласуына, адам тәрбиелеудегі жауапкершілікті бірлесе көтеріп, жұмыла іс істеуіне тікелей байланысты. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заң жобасының 35-бабында: «Ата-аналар балалардың өмірі мен оқуы үшін олардың денсаулықтарын рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуының адамгершілігі жағынан дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті!» делінген.

Ұл мен қызы ата-анасынан сырын, жасырады. «Қыз қылығы ішінде, ұл қылығы сыртында » деуші еді бұрынғылар. Балалар қылығын ішке бүкпей, сыртқа да дабырлатып шығармай, ата-ана дер кезінде бәрін біліп отырса, тәрбие мәселесін де ашық әңгіме түрінде өтіп, оның қыр-сыры, уақыттылығы түсіндірілсе, мүлде басқаша болар еді деп ойлаймын. Бұл орай да ерекше ескере жайт, әрбір ата-ана оқымысты, барлығы ғылым емес болғандықтан, олардың балалары өз ой-парасатынша, өз қабілетінше тәрбиелегені ләзім. Мұндай жағдайда отбасылық дәстүрлердің өнегелілік қасиеттерді қалыптастыруға тигізер әсері өте зор. Ал халқымызда өнегелілік қасиеттерді қалыптастырар отбасылық салт-дәстүрлер өте көп. Әсіресе адамгершілік дәстүрі өзіне сай өзгеше қасиетпен дараланады.

Әрбір халықтың өзіне тән, басқа ешқандай ұлтқа немесе мемлекетке үйретуге келдмейтін мұндай дәстүрлер оның тұрмыстық, ұлттық ерекшелігінен, әлеуметтік-қоғамдық психологиясы мен идеясынан келіп шығады және аталған халықтың рухани байлығын белгілеп береді. Ең маңыздысы өнегелі қасиеттерді қалыптастыратын дәстүрлерді жандандырып, күнделікті тұрмыста, отбасында, ұрпақ тәрбиесінде орнымен қолдана білуде.

Шындығында да адамгершілік мінез негіздерінің астарында жалпы адамдық пен ұлттық құндылықтар бірігіп, адамдардың рухани мәдениеттілігін жүзеге асыратыны белгілі. Себебі жеке адамның ойлау қабілетін өсірмей немесе оның рухани дүниесін байытпай тұрып, саяси-экономикалық және мәдени салалардағы міндеттерді орындауға және тәуелсіздік идеологиясын қалыптастыруға болмайды. Қазіргідей нарықтық қатынасқа сатылай өтіп жатқан кезеңде қоғам мен мемлекет өзін таныған отансүйгіштік түсінігі мол, ұлтын сүйетін, қоғамдық еңбегі мен кәсібі, дағдысы, іскерлік негіздері қалыптасқан рухани сау, табиғи мықты, жалпы адамдық және ұлттық мінез-құлық нормаларын іске асыра білетін, рухани жағынан жетілген, өнегелілік қасиеті қалыптасқан, жан-жақты адам тәрбиелеп, кәмелетке жеткізуге өте мүдделі.

Осы жайтты терең түйіп, еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген халқымыз қыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасынан бастаған. Қыз баланың еңбексүйгіш, өнерлі, өнегелі болып өсуіне ерекше мән берген. Қолөнерге икемі жоқ қыздарды «Өз үйінде ою оймаған кісі үйінде тон пішер» деп келеке еткен. Тіпті, шай құю мен төсек жинаудың өзі үлкен сын болған. Осыған байланысты «Қыздың жмған жүгіндей» деген теңеулер текке айтылмаған.

Жоғарыда айтылған міндеттер мен алда тұрған мақсаттар бүгінгі егеменді Қазақстанның ұлт саясатында әлемдік мәдениетті қатар кіріктіре меңгерту арқылы жеке тұлғаның да, белгілі бір топтың да, бүкіл бір халықтың да менталиттетік өресін көтеру үшін қолға алынуда. Сонымен қатар барлық ұлттар мен ұлыстардың мемлекет байлығын жасауға, қазақ мәдениетіне жағымды да озық ықпал ету үшін елімізді мекендеп отырған барлық ұлыстың тең құқықтық, жооғары саналылықпен ат салысуы қажет.

<предыдущая страница | следующая страница>