9.1.3 Қола

Мыстың қалайы, алюминий, марганец, кремний т.б. элементен, мырыш негізгі қосынды болып есептелмегендегі, қорытпасын кола деп атайды. Негізгі қосынды элементке карай қола қалайылы, алюминийлі, марганецті, кремнийлі, берилийлі т.б. болып бөлінеді, калайылы, алюминийлі, марганецті, кремнийлі, берилийлі т.б. болып бөлінеді.

Құрамында 5%-ке дейін калайысы бар қүйылатын қалайылы қола бір фазалық (α-қатты ерітіндісі), ал калайынын мөлшері 5-8% болса екі фазалық болып келеді. Құрылымында δ - фазаның пайда болуы қоланың пластикалық қасиетін күрт төмендетеді (9.2-сурет), сондықтан да қүрамында 10%-ке дейін калайысы бар күйылатын коланыц практикалык маңызы зор

9.2-сурет. Қоланың механикалық қасиетіне қалайының әсері.

Қалайылы қолаға мырыш, никель, қорғасын және фосфор қосады. Мырыш қалайылы қоланың қүйылғыштық касиетін, тсірілгшггігін және дәнекерленгіштігін жақсартады. Никель кола түйіршігін үсақтап, механикалық касиетін арттырады. Қорғасын коланын кесумен өңделгіштігін жоне антифрикциялық қасиетін жаксартады. Фосфор коланың сүйыктай аққыштыгын және берікпгін арттырады.

Деформацияланатын қоланы маркалағанда Бр (бронза) әрпінен соң қосынды элементті белгелейтін әріптер және оның проценттік мөлшері жазады. Мысалы, БрОЦС4-4-4 маркалы қоланың күрамы:4% қалайы, 4% мырыш, 4% қорғасын, ал капғаны 100-12=88% мьтс болады.

Деформацияланатын қоланың қүйылатын қолға қарағанда салыстырмалы үзару коэффициент! касиеті жоғары (9.3-кесте). Олардың коррозияға төзімділігі, антифрикциялык жоне серіппелік қасиеті жоғарьг болып келеді.

Деформацияланатын қола бүрамалы сым және онын бөлшектерін жасау үшін сым, таспа түрінде шыгарылады.

Қүйылатын коланы маркалағанда әрбір косынды элемент белплеу әрпіиен кейін, оның проценттік мөлшерін көрсететін сан жазылады Мысалы, Бр05Ц5С5 маркалы қоланын қүрймы: 5 калайы. S мырыш, 5 корғасын, ал калғаны мыс болады.

9.3-кесте - Қалайылы қоланың механикалык қасиеті

	Қоланың маркасы жоне түрі	σВ,Мпа	σ0,2,МПа	δ,%
1	Деформацияланатын қола
	БрОФ 6,5-0,15	400	250	65
	БрОЦ 4-3	350	65	40
	БрОЦС 4-4-2,5	350	130	40
2	Қүйылатын кола БрОЗЦ 7С5Н1	210	70	5
	БрОІОФІ	200	140	7
	Бр010ІД2	250	180	10

Ауа мен суда коррозияға төзімді болғандықтан қүйылатын калайылы колалардан кысыммен жүмыс істейтін бу жэне су арматураларын жасайды. Қалайылы қоладан әртүрлі қүю өдісімен антифрикциялық бөлшектер де (телка, подшипник т.б.) жасалынады.

Қалайынын аздыгынан және кымбаттығынан, қасиеті калайылы коладан асып та түсетін, қоланың баска маркары шығарылады. Солардың ішінде алюминийлі коланың (5-11% алюминий) калайылы колаға Караганда механикалык касиеті жоғары және бағасы арзан. Бір фазалык БрА5,ЬрА7 маркалы қоланың салыстырмалы үзару коэффициент! жоғары болып келеді (9.4.-кесте) олар деформацияланатын қолаға жагады.

Екі фазалык алыминийлі қоланын беріктігі жогары болып келеді, шыныктыру арқылььберіктіпң арттыруға болады. Олар деформацияланатын да, күйылатын да кола катарына жатады. Алюминийлі қоладан түсту дөңгелек, телке т.б. жасалынады.

9.4-кесте - Қалайысыз қоланың механикалық касиеті

№	Қола аты	Қола түрі мен маркасы		ов,МПа	δ,%
		Деформацияланатын	Құйылатын
1	Алюминий	БрА7		450	60 і
		БрАЖ9-4		600	40
		БрАЖН 10-4-4		650	35
			БрА9ЖЗ	490	12
2	Коемнийлі	БрКМцЗ-1		380	55

Кремнийлі қолаға 1 -3% кремний қосады. Одан басқа никель, марганец мырыш қосылады. Кремнийлі қоланың механикалық, антифрикциялық және коррозияға төзімділік касиеті жақсы. Олардан 500 °С температураға дейін үйкеліске төзімді бөлшек және бүрама сым жасалынады. Кремнийлі қоланы қымбат болып келетін қалайылы және берилийлі қоланың орнына пайдалануға болады.

9.1.4 Жұмыс бойыша тапсырма.

Қалайылы және қалайысыз қоланың микроқүрылымын және анықтама материал бойынша 9.5-кестесін толтырыңыз.

.5-кесте - Қола мәліметі

№	Түрі	Марка сы	қүрамы	Микроқү-рылымы	Қызу лық қондеуі	Қасиеті	Қолданы-луы

№ 10 Л абораториялық жұмыс

Алюминий қорытпасының қүрылымы және қасиеті
Жүмыс мақсаты:

Алюминий корытпасының түрін, маркасын, қүрылымын, касиетін және қолданылуын білү.

10.1 Алюминий корытпасы

Алюминий корытпасы екі топқа болінеді:

1) қүйылатын;

2) деформацияланатын;

10.1.1 Қүйылатын алюминий корытпасы.

Құйылатын алюминий корытпасыныц ішіндегі ең көбірек тарағаны силумин деп аталатын, алюминий-кремний (4-13%) корытпасы. Қүрамында 10-13% кремний бар АЛ2 маркалы силуминнің коррозияға төзімділігі жоғары, күйылғыштык касиеті жаксы, бірақ механикалык қасиеті төмен. Қүрылымы кремний кристалы мен әвтектикадан (α+Si) тұрады. Силуминнің механикалы қасиетін жоғарылату үшін, оны натриймен(0,05-0,08%) модификациялайды. Құйылатын алюминий қорытпасын маркалағанда АЛ (алюминиевый литейный) әріптерінен кейін реттік сан жазылады.

Силуминге магний, титан, берилий т.б. элемент қосып, модификация лайды (АЛ4,АЛ9) және қыздырып оңдеп беріктендіреді. Силуминнен қүю әдісі арқылы аспап болшектерін, насос корпусын, жүқа кабырғалы күрделі қүйылма жасалынады.

Алюминий-мыс (4-11%) қорытпасына марганец және титан қосып, 300°С температур ада жұмысқа бөлшек алынады

Алюминий-магний (4,5-11,5%) қорытпасына титан, цирконий, бериллий қосып, ылғалы жоғары ортада жүмысқа лайық болшек жасалынады, осіресе кеме, ұшақ, зымыранға керекті.
10.1.2 Деформацияланатын алюминий қорытпасы.

Деформацияланатын және қызулық өңдеуде беріқтенетін қорытпаның қатарына дуралюмин, соғу, беріктігі жоғары т.б. алюминий қорытпалары жатады.

Алюминий-мыс (2,2-4,9%) - магний (0,4-2,4%) - марганец (0,4-0,8%) қөрытпасын дуралюмин деп атайды. Дуралюминді Д әрпімен және реттік санмен маркалайды. Мысалы: Д1 ,Д16,Д19.

Дуралюмин суықтай және ыстықтай күйде жақсы деформация ланады. Беріктігін арттыру үшін дуралюминді шынықтырып бөлмелік температурада 5-7 төулік бойы табиғи ескіртеді немесе 150-180°С температурада 2-4 сағат жасанды ескіртуден өткереді. Сонда дуралюминнін механикалық қасиеті жоғарылайды; σв=490-540МПа, δ=11-14%.

Соғу алюминий қорытпасының химиялық қүрамы дуралюминге жақын, бірақ пластикалық қасиеті жоғары. Қызулық оңдеуі шынықтьфу мен жасанды ескіртуден тұрады.

Алюминий-мырыш-магний-мыс жүйесіне марганец пен хром немесе цирконий қосылған қорытпаларды беріктігі жоғары алюминий қорытпасы деп атайды. Шынықтыру мен жасанады ескіртуден кейін беріктін шегі 550-700МПа шамасына дейін жоғарылайды. Деформацияланатын алюминий қорытпасы негізінен авиация саясында қолданылады.

Алюминий-марганец (1,01-1,6%) және алюминий-магний( 1,8-6,8%) қорытпалары деформацияланатын, бірақ қызулык оңдеуде беріктенбетін алюминий қорытпасы қатарына жатады. Алюминий-марганец қорытпасын АМц әріптерімен белгілейді. Алюминий-магний қорытпасын маркалағанда АМг әріптеріне магний мөлшерін корсететін сан жазады. Мысалы, АМг2 қорытпасының қүрамында 2%-тей магний бар қалғаны алюминий. АМг2 қорытпасының беріктігін рттыру үшін және түйіршігін үсақтау үшін қоііімша марганец(0,2-0,8%) қосады. АМгЗ қорытпасының пісірілгіштігін жақсарту үшін 0,5-0,8% кремний, АМг5 және АМгб қорытпаларынын коррозияға төзімділігін артыру үшін аздаған титан мен берилий қосады.

10.2 Жұмыс бойынша тапсырма

Силумин мен дуралюмин микроқүрылым және анықтама материал бойынша 10.1-кестесін толтырыныз.
10.1-кестесі - Алюминий қорытпасының моліметі

№	Аты	Марка сы	Қүрамы	Микроқүры -лымы	Қызулық оңдеуі	• Қасиеті	Қолда-нылуы

Оқулық пен әдістемелік қүрал:

1 Сидорин И.И. және т.б. Материалтану негіздері.-Алматы:1984.

2. Омаров А.К., Абдураимов Е.Е. Материалтану мен металдарды

коррозиядан қорғау практикумы.-Алматы:Ана тілі, 1993.



<предыдущая страница