І тарау. Тергеу жұмысының психологиялық ерекшеліктері 6

2. Тергеу аппаратының қызметкерлерін қалыптастыру жэне дайындау процесс

2.1. Алдын –ала тергеу сатысындағы тергеуші тұлғсының нұсқалы моделі

Нәтижесінде, біздің зерттеулер тергеуші түлғасының моделын жаеаута мумкіндік береді Ол кәеіби қызметінің барлық жақтары сонымен қатар өзара байланыеты және тәуелділікке түрған түлғалық қасиеттер, дағдылар мен қабілеттер жиналған күрделі е-рархнялық қүрлым болып табылады. Кәсіби граманың әр жағы_? бірінііііден, кәсіби қызметінің белгілі даму ретінінде көрсетш» екінпііден, онда тұлғалық қасиеттер дағдылар мея қабілеттер сонымен қатар осы қөызмет сзтысындағы кәсіои жетістікті қамтамасыз ететін білімдер жузеге асырылады. Кәсібн граманың негізінде қызметтік іздестіру жағы жатыр, ол қылмысты ашуға үмтылысын қалыптастырып, бағытталған алғашқы ақпаратты жинауға негізделеді.

ТергеуІІІі қызметінің іздестіру жаш тергеудің аяғашқы сатысында аса маңызды болып табылады. Оның мәні қоршаған ортадан криминалистикалық маңызды ақпаратты, бөліп алу болып табылады, Тергеуші қызметінің іздестіру жағның мәні заң талап дәлелденген қылмыс мән -жайын құрастыруға мүмкіндік береді.

Тұлғалық қасиеттердің маңызы зор. Бұл тергеушінің әдеттері мен қабілеттері, криминалистикалық білімі (іздер жөніндегі оқу қылмыс жасау тәсілдері), кәсіби тәжірбиесі, өмірлік тәжірбиесі дәлелдерді жинау нәтижесі үлкен дәрежеде тергеушшің түрлі материалдық объекгілерінің ақпараттық қасиеттерін білуіне және жеке қорына тәуелді болады.

Бақылау адам қызметінің белгілі түрі болмысгардың алдын ада қабылдауымен байланысты болады, Қылмыс болған жерді криминалистикалық бақлау ол сыртқы ортаны жоспарланған бағытталған ойластырылған және қабылдау. Мұндай қабылдаудың психологияда бақылау деп атайды, Тергееуші бақылауының жоғарғы деңгейі төменде көпсетілген.

2.2.Тергеуші тұлғасының нұсқалым моделі.

Қылмысты ашу және істерді қажетті ақпаратты
анықтамасы, ол жеркеніштік сезімді жоюга көмектеседі
Қажетті ақпаратты бере адатын объектілер мен қасиеттерге
спецификалық назар аудару, жәбірленуші мәйімінде қарсылық
білдіпу іздерін» қүжаттарды тексеру кезіндегі жалғандыктың
іздерін табу және т.б.
Тергеушшің қажетті мезетте керекті алғашқы ақпартты қабылдау
жүйелерінің дайындығын қамтамасыз ететін, түрақты көнілді
үзақ сақтау

Тергеупгілердің көбісі ез жүмысыщщ көрнекті орынды іздестіру қызметін бөледі. Іздестіру қызметі тергеушінің қылмсты ашуға үмтылысын жүзеге асырылады. И.П. Павлов бойынша бұл қызметім негізінде тергеушінің сезімі деген бағытталған рефлекс жатыр.

Келесі саты қызметін коммунатифті жағы, оның барысында тергеутпі адамдармен қарым- қатынас жасау жолымен қылмыс ашуға қажетті ақпаратты аі}та міндетті. Тергеупгі қызметіне қатысты, адам-адам деген үлкен кәсіп топтар бар, Қызметін коммунатифті аспектісі ең қолданбалы болып табылады. Тергеуші қиын жагдайларда әңгіме жүргізетш, әңгімелесушінің қасиеттеріне ие болуы міндет.

Тергеушінің коммунатифті қабілеттерін сипаттай отырып келесі элементтерді бөлуге болады.

1.Сұхбаттасумен контактыны жылдам ұйымдаетырып білу қабілетті, ол ішкі қысымнан босатудан әңгімс барысында адам козіне ыазар үзбей қарау жауап алынатын адам тұлғасының

ерекшеліктерін ескере отырп, онымен сүхпаттасудың жскс жолын таба білу қабілетшен басталады.

2. Саііачык формасы: әрқашан жинақы жүру, яғни өзінің мінезін мақсатты басқару. Комунативтік қызмет дағдарысты жоққа көмектеспейді.

Тергеуші мен жауап аішнатын адам деген екі :жүйенің сәггі арақатынаш психологиялық контжтысы тәуелді оолады. Контакт тереңдігі әдетте орындалатын деңгейімен байланысты болады, тәжірбиелі тергеушілер әңгіменің түрлі көрсеткінггерін еаналы және интутипті ауыстырады. Жауап алынатын адамның тұлғасының жеке ерекшеліктеріне байланысты түрлі тактикалық әдістер мен тәсілдер қолданылады. Жауап алудың маңызды психологиялық мәселелерінің бірі-жауап алу мақсаттарын шешуге әсер ететін жауап алатын және жауап алынатын адамдар арасында жауап апу барысында пайда болатын қарым-қатынастарды реттеу мәселесі болып табылады. Бұл мәселенің дұрыс шеіпілуі тергеүшінщ білім деңгейіне, кәсіби тәжірбиесі мен дағдыларына тәуелді болады. Бүл - қарым-қатынас нәтижесінде жауап аяынатын адам мен тергеушінің жауал алушы рольдік орындарының әлеуметтік психологиялық заңдылықтары,

Жауап алу -бұл ақиқат үшін күрес бұл күресте тергеушіге түрлі гылыми білімдер күш береді. Ал ғылыми білімдердің арасында психология бірінші орын алады. Егер жауап апынатын адам өзін біз әлеуметтік категорияға жатқызып, ал тергеушіні "олар" деген басқа топтың өкілі ретінде көрсе, онда бұл қажетті психологиялық контжтыны орынатуға жәрдемдеспейді. Тергеуші бөтен адам ретінде көретін жауаи алаггын адамның ақпарат беруге ешқандай ынтасы болмайды, әсіресе жыныстық мәселе жайлы сұрақтар қамтылғанда. Мұндай мәселе айыпталущының жауап алғанда болады.

Мұндай психологиялық контактыны орнатуға көмектесетін әдістер баршылық. Біз деген қауымдастықты жасау жолының жауап алынатын адам мен контактыіш орнатуға ынта жасай отырыті, тергеуіш адамның тұлғасын сипаттайтын жағымды жақтарын іздеу керек. Осыған қоса тергеуші жауап атанатын адамның жеке ерекшеліктерін істін материалдарын ескеру керек.

Тергеушінің дұрыс тактиканы таңдауы көбінесе жауап алынатын адамның арнайы түрін анықтауға тәуелді болуды.

Жауап алу такттткисы: жайлы үсынымдар негізінде жауап алыиатыл адам түлгасы қүрлымның психологиялық аналлз тұру керек. Соттың пеихологияны білу тергеушіге ережелермен міндеттерге ие абетрактілі куә мек айыпталушыны емес, тірі адамды көріп, оның пеихологиялық бүкіл қимылдарын түсінуге мүмкілдік береді.

Сонымен, біріншіден алдын ала тергеудегі жауап алу-қозды№ыІІІтардың толық жиыгш болып табылады. Жауап алу әдістері мен тәсілдері неғүрлым шын айғақтарды алу женінде максішалды нәтиже беру керек Екіншіден, жауап алынатын адамның темпераменттінен жауап алу (жылдамдығы) және кернеулігі (күші), ал жауап алынатын адам арнайы түрінен-дәлелдердің сипаты және оларды көрсету тәртібі тәуелді болу керек.

Тергеуші өзінің психикалық халін ұйымдастыра білу қажет. Жақсы тергеупгі өзшің эмоционалды жағдайы мен санасын және заң шегінде жауап ачынатын адамның эмоцияларын басқәру дағдыларына ие болуъі керек.

Барлық алынған ақпарат заңмен көзделген формаларға шшақталады: хаттамлар, қаулылар және т.б.

Ол үшін тергеуші дұрыс жаза біліп, ауысша сөйлеуді жазбашаға жылдам аудару қабілетіне ие болуы керек.

Хаттама келесі талаптарға жауап беруі керек:

Оның тілі бірнеше критерияларды қанағаттандыру керек:
граматикалық, стилисгикалық және заңды. Хаттама нақты және
оны оқитын адамдарга түсінікгі болуы керек.
Хаттамада жауап алынатын адам сөйлеу әдетінің психикалық
ерекшеліктерін сақтау керек,
Мазмұны және орындалуы бойынша хаттама толығымен іс-
жүргізу заңына сәйкес болуы міндет,

4. Хаттама (егер қолмен жазылса) түсінікті жазумен жазылуы керек.
Қазіргі кезде тергеуде айғақтарды бекіту заттары: машинкага жазу,

аудио жазу, стенография белсенді қолданылады,

Хаттама сапасынан онда мазмұндалған фактілік мәліметтердің алдағы қолданылуы және маңыздъілығы мен шындыгы тәуелді болады,

Тергеуші мәдениеттілігінің көрсеткіші-жұмыс күнін өзінің және басқалардың бір сағат болсын уақыттары басқа кетпейтіндей етіп ұйымдастыра білу қабілеті.

"Тарту" период уақытында орташа алғанда 0,5-2 сағатта жалғастырылады деп, сұрастыру арқылы тергеуші анықтады. Одан кейін қолайлы жұмыс периоды 335 сағат бойы артуында да басталады, содан соң әлсізден және еңбек құндылығын төмендейді. Осы уақытта үзіліс жасалған жөн. Осыдан кейін тағы да жұмыс циклі басталады, бірақ еңбек құндылығын төмендегідей болады, бірінші циклге қарағанда бір күнде үш- төрт цикл жасауға, бұл әлсіздікке алып келеді.

Бастапқы жұмыс уақыттың бір сағат өткеннен кейін ең қолайлы жұмыс уақыты басталады.Бірақ түскі асқа бір сағат қалғанда жұмысқа қолайлы уақыт тез арада төмендейді.

Екінші күн жартысының ең тиімді уақыты, бұл ереже бойынша түскі ас үзілісінен бір сағаттан кейін бастлды. Бұл негізінен өзінің жұмыс уақытын дұрыс қолдануын есептейтін, яғни өте қиын жұмысты ең қолайлы уақытқа жоспарлануы.

Тергеуші ереже сай топ адамдармен іс жүргізеді, тергеушіге алдын-ала тергеу барысында іс жағдайларына түскендермен. Тергеуші ұйымдасгырушы сияқты негізгі міндеттерінің бірі- тез уақытта біріккен жолдармен қарым- қатынасты туғызу және қосымша ақпарат алу үшін объектіні ретінде қолдану.

Қарауға қатысатын барлық қатысушыларды басқаруын, қозғалыстарын реттеуші, бастапқы жағдайды бағалау, сонымен қатар шешім қабылдауды тергеуші өз бойында дамыту.

Ұйымдастыру қызметтінің негізгі — бастапқы жағдайлардағы адамның сапасын және олардың мүмкіншілікгерін нақты қабілет қызметтінің белгілеу.

Ұйымдастыру сапасын және білу қабілетін белгілі бір деңгейде тәрбиелеуге және дамытуға байланысты. Бұл мәселені қиыншылығы кәсіптік қызметтің жағдайларын қалыптасуына байланысынан тұрады.

Біздің көзқарасымызға байланысты, тергеуді "реконструциялық» қызмет ретінде анықталу керек, себебі өткен іздер бойынша реконструциялық құбылыстар туралы сөз болды. Осы қызметте тергеушінің бастамасын бейнелейтін сапа қалыптасады, ол : тергеулік елес, жеке дара ойлауы, ойлаудың анықтылық қабілетті, интеллектуалдық деңгейі, жақсы еске сақтау қабілеті, білімі және имуициясы.

Құрастырылған конструцияның беріктігін тергеуілі анықтау қажет. Бұл оны тергеу іс шараларымен, сонымен бірге ойлау арқылы жүзеге асырады.

Ғылыммен шығарылған тергеу ойлауының кезендері:

Тапсырма және оны шешу регтілігінің тексеруін анықтау.
Ақпаратын қайнар көзін, тапсырманы шешу тәсілдері және оларды
шешу үшін уақытын анықтау.
Тапап етілетін тапсырманы шешу барысында белгілі бір деңгейдің
нақтылығын анықтау.

Жеке тұлғаның тағы да бір қасиегін көрсететін бүл тергеушінің кәсіптік жоғарғы деңгейін анықтау, Оның негізінде реконструциялық қызметтін сапасы жатыр.

Дарынды тергеушінің бейнелейтін (көрсегетін жағдайлар):

Қылмыс болған жерде және басқа да жағдайларда
криминалистикаға қатысты ақпаратты тиісті түрде іздеу, табу.
Ақпаратты тез уақытта криминалистикалық түсінікті белгілік
жүйесіне аудару.
Шифрлі түрде алынған ақпаратты қайта зерттеу және оған
гипотеза құру.
Заттық деңгейінде ақпаратты шешу арқылы шығарылған
гипотезаларды тексеру.
Жоғарғы деңгейдің өздік тексерудің: детекция қателік, шын
мәніндегі жағдайлармен шығарған болжамды екеуін беттестіре
отырып қорытындылау. Сол үшін қайта шифрлеу, шифрлеу және
бір кодтық жүйнден басқаға тез арада көшу механизмі қажет.

Бұл сапа ""қателік детекторы " деп аталш мүмкін , ол тергеушінің кәсіптік қызметінде негізгі қажеттерінің бірі. Атақты Аристотель "күдіктеу -ол данышпан болуының басы " деп айтқан

Қоғам тарап жағы тергеуші қызметтінің әлеуметтік тарапын қылмыспен күресудегі өзіне берілген аумағында ұйымдастырушы сияқты қамтиды.

Қоғамдық тарап кәсіптік бағытын көрсетеді, яғни мамандыққа қызығушылық, тергеуші қызметіне ниеттік мәнін және эмоционалдық оган қатысын көрсетеді.

Белгілі бір мамандықты тандау кезінде адам әр уақытта қиналу және әр уақытта күтіп қарау қабілеттің қапыптастырады. Солардың қатарына тергеуші мамандығыда жатады. Ол өзіне келіп, өзінің жұмыстарын келесі жұмыс күніне дейін қарастыра қалдыра алмайды. Оған бәсең қараушы болуға қарама - қайшы.

Өзінің жұмысына әр қылмыстық іс юойынша ақиқатты шығармашылық іздеу сияқты тергеуші қарастыратын туралы сөз айтылады.

Көрсеткен анықтаулар бойынша, тергеушінің жеке тұлғасы әрбір жеткілікгі санадағы топтық сапаның нақты структурасы әр түрлі болуы мүмкін. Осы жағдайда бір топтық сананың жеткіліксіз дамуы басқа топтың санасымен қамтамасыз етіледі. Мысалы, ұйымдастырушылықтың жақсы қабілеттері консервативтік сапаның жектіліктісіздігін біршама қамтамасыз етеді немесе керісіенше. Тергеушіні екі үлкен категорияға бөлгенде: «Жеке тұлғаға қарсы қылмыс» Шаруашылық қылмыстық басымдылығы тергеушінің арнайы жоғарғы типтік жүйкелік қызметінің жеке структурасына еске сақтауына қамтамасыз етіледі. Специалисттер «көркем» ойлау жүйесінде басқа да жағдайларға байланысты үлкен сәттілікпен қылмысты тергеуш жүргізеді, ауқымды шаруашылық істерді, мысалы, "абстрактілі" типті тергеуші жүзеге асырады. Біздің анықтау барысында тергеушіде келесі типтер қалыптасты.

ұйымдастырушы- тергеуші профессиограмма құрылымында
ұйымдастырушылық қабілеттер, оның қызметінде
қапыптасуымен ерекшеленеді,
Ол жедел қызметкерлердің қоғамдық, эксперттік және ревизорлық) ұжымдық күшімен сұрақтардың көбісін шешуге тырысады.
Мұндай тергеуші бригаданы жақсы басқарады
«кеңесші-тергеуші» комуникативтік сапалрмен ерекшеленеді
"ойлаушы-тергеуіш" (іздеу сапаларымен ерекшеленеді)
"іскер-тергеуші" конструктивтік сапарлармен ерекшеленеді
"тәрбиелеуіш-тергеуші" қоғамдық элементтермен ерекшеленеді.

1997 ж. құқық қорғау органының реорганизация, сонымен бірге МТК (Мемлекеттік тергеуші комитеті) құрылуы болады. Осы комитетте бөлімдер қалыптасты,олар:

1. жол апатын зерттелуі, яғни із тергеуші осы бағытта жұмыс істеу

керек.

2. Экономикалық қылмыстар бойынша бөлім, бұл бағытта

ойлаушы-тергеуші, аналитикалық жұмыс істеу керек.

3. Жалпы қылмыстық іс бойынша бөлім ал осы бағытта кеңесші-

тергеуші, ұйымдасгырушы іскер жұмыс істеу керек

2.3.Тергеуші. Жұмысшылардың кәсіптік деңгейінің қалыпртасу және өсу жолдары.

Біздің жае егеменді республика сапалы жаңа қалыпқа өтуде және бұрын соңды болмағандай өмір сүре алатын және нарықтық туатына жағдайларында жұмысшы тұлғалардан қажет етеді.

Тергеу органының жұмысшы тұлғалардының қалыптасын екі жақты қарасытру қажет, ол сыртқы және ішкі.

Сыртқы жақ біздің көз керісінше субъектінің объектіге бағыталған жүйелі әрекеттерінде көрінеді, ал кері әрекеті яғни объектінің жауап қайтаратын оның сыртқы әрекетке қатынасы оның ішкі аспектісі болады.

Өзгерген әлеуметтік — экономикалық жағдай жастардың дайындық деңгейі қанагаттандырмайтың қоғамның жаңа қажеттіліктеріне анықтшіады. Оқушылардың интеллектік олардың шығармашылық танун, ойларын жүйылі және бағытты дамыту қажет. Психологияны біліп оқу тергеу жұмысына өте маңызды шындықты білу, сәйкес қорытынды жасау үшін психологияны сақтау жеткіліксіз.

Сонымен қатар психологяины білу жеке танымен змоционалдық процестерін бақылауға осы процестердің тексеру дене бағыттау үшін шешімдерді дұрыс қабылдауды береді.

Психологиялық заңдылықтарды білу жедел іздестіру психологиялық әдістерді қолдану. Құқық қорғау органының қызметкерінін мәңгілік жеңілдетеді.

Тергеу органының қызметкерлерінің қызметінде басты жұмыс адамдармен болып табылады, оған жеткілікті өзара байланысты аспектші қатары кіреді:

Адамдарға тану және бағалау олармен психологиялық контактыны қалынтаешру деңгейінде қүндылықтың бағдарды тергеуші қызметкерлердің кәсібіне дамыту қажет құндылықтың багдар сана-сезім бағыты сияқты байланысгы қызмегке әсерлі реттейтін әрекет етеді. Осыған орай біз тұлғаның тергеупгі жүмысына құндылықтың бағдар моделін ұсынамыз.

Бұл модел үш своромытардың ішінде инвериантты жылжымалы яғни қабілеттің саны көпте аз да мүмкін ниеттену олардың санына байланысты ауысуы мүмкін. Райдың және төргеу жұмысының мадызы қоғамдық орынға тәуелді. Біздің моделдің дәлелдеу мен дамыту үшін білғары құқық қорғау органдарының методикасы ойынша түлға типтерінің құрылымын құрастыруға болады.

Біздің көз - қарасының бойынша тұлға типтерінің күрылымын құрастыруға болада.

Тек адамның 11 адам өткізген сыиақ бойынша осы типологияға сәикес келеді. Біздің ойымызша осы ҚҚО қауымға немесе тергеу қызметкерлерін оқуға қабылдау олдында жинақталған психологияның сынаа өткізу қажет.

Бізбен анкетикалық сүрау әдісі бойынша қылмыстық мәселелер туралы қоғамдық ойды зерттеу жүргізіледі.

Әр түрлі өзінің жеке өміріне және туыстарының тұлғасынын қылмыстық қол - сұғушылық түрлі мәселелер бойъшша 56 адам өз күшімен немесе достарының көмегін шешеді.

Соңғы 1-2 жылда қылмыстын қол сұғушылықтьщ 57-сұралғандар ұшырыған өте мына милицияға хабарлаудан бас тарту ниеттеп жеткілікті.

Адамдар милиция қызметкердің сатшшнда, қылмыстық
ашылуына сенеміз.
Жоғары аталған қызметкерлердің моралдық сапасына сенеміз.
Ішкі Істер қасиеттері бойынша төнген анализ қылмыстың
қалыпты қалыпқа келтіру сұрағына назар аудартады.

Милиция қызметкерлердің моралды іскер сапасын көтеру.
Кадрды деңгейін арнайы курс жогарлату факултеты бойынша
көтеру.

Пайдаланылғагн әдебиеттер тізімі

Указ Президента Республики Казахстан. О государственном следственном комитеге РК и его органах. Алматы., 1995. - 34 с.
Антонян Ю.М. Психология преступника и расследования преступлений. - М.: Юрист, 1996.-341 с.
Васильев В.Л. Юридическая психология. Юрид. лит., 1991, - 90 с.
Вопросы совершенствования предварительного следствия. Л.. 1971. - 78 с.
Грановская Р.М. Элементы практической психологии. - Л.. 1984. - 58 с.
Галкин И.С. Расследование преступлений группой следователей.- М. . Прокуратура СССР. 1965. -48с.
Курс судебной психологии. - Бухарест, 1957. - 65 с.
Кони А.Ф. Нравственные начала в уголовном процессе. Избранные произведения. - М, 1956.-60 с.
Лузгин И.М. Моделирование при расследовании преступлений.- М.: Юрид. литература, 1981. - 80 с.

Леви А.А. Применение метода реконструкции при расследовании. М.. 1975.- 112 с.
Матышкина А.М. Психология мышления. -М., 1965, - 100 с.
Настольная книга следователя. -М. :Госюриздат., 1949. - 116 с.
Организация работы следователей. М., 1968. - 201 с.
Повышение квалификации работников прокуратуры / методическое пособие/: М.. 1973. -58 с.
Полянский Н.П. Вопросы теории советского уголовного процесса. Госюриздат.. 1956. - 45с.
Пономарев Я.А. Психика и интуиция. М; 1967. - 100 с.

1 7. Ратиков А.Р. Судебная психология для следователей. М., 1967.

С"оя-Серко Л.А. Рационализация работы следователя.- М., 1975.-48 с.
Улья.м Джеймс. Основы психологии. -М., 1946, - 90 с.
Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. -М., 1995.- 120 с.
Чуфаровский Ю.В. Психология в оперативно-розыскной деятельности.- М.. 1996.- 68 с.
23. Ямнольский А.Е. Психологические основы формирования следственного мастерства. Волгоград.. 1980.- 125с.

<предыдущая страница