Облыс орталығы ставкаларының пайызы Облыстық маңызы бар қалалар 85 Аудандық маңызы бар қалалар 75 Кенттер Селолық елді мекендер Далаылық орманды, далалық және құрғақ далалық 25 15 Жартылай шөлейт және шөлейт, тау бөктеріндегі – шөлейт далалық 18 10 Субтропикадық шөлейт және тау бөктеріндіегі – шөлейт аймақтарда орналасқан кенттер және селолық елді мекендер. 30 18

Кесте 2

Жер учаскелерін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жеке меншікке берген кезде олар үшін төлем ақының базалық ставкалар

гектарына мың теңге

Облстар	Ауыл шаруашылығының алқаптарының түрлері	Топырақтың типтері мен шағын типтері
		Қара топырақтар		Қою қызыл қоңыр	Қызыл қоңыр	Ашық қызыл қоңыр	Қоңыр	Сұр қоңыр	Сұр қоңыр (күріш себу аймағы)	Құмдар	Сұр топырақты ашық және қарапайым	Сұр топырақты (мақта шаруашылығы аймағы)	Тауға жапсарлас және таулық ашық қызыл қоңыр	Тауға жапсарлас және таулық қара топырақты және қызыл қоңыр	Субальпілік және альпілік
		Шайылған қарапайым	Оңтүстікң
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16
Ақмола	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Егістік	49,4 71,9 14,4 9,2	34,4 63,1 13,1 8,1	24,4 53,1 10,6 6,9	18,1 46,9 10,6 5,6	6,9 4,4				1,8
Ақтөбе	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым		33,1 65,6 11,9 8,1	23,1 56,9 10,6 5,6	16,9 49,3 9,4 4,4	11,943,1 6,9 4,4	39,4 4,4 2,3	4,4 1,9		1,9
Алматы	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым							40,2 5,6 2,0	89,6	2,0	14,4 82,4 11,9 5,6		25,6 126,9 11,9 8,1	30, 13,9,4	11,9 8,1
Атырау	Суармалы егістік Шабындық Жайылым					41,9 5,6 3,1	38,2 4,4 2,2	31,7 4,4 1,9		1,9	10,6 5,6
Шығыс Қазаақстан	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым			25,6 55,6 11,9 8,1	18,1 45,6 10,6 5,6	14,4 44,4 6,9 3,1	4,4 1,9	4,4 1,9		1,9	15,6 74,5 10,6 5,6		2,6 11,9 8,1	49,4 14,4 9,4	10,6 8,1
Жамбыл	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым							2,0		1,9			24,4 112,1 10,6 6,9	26,9 11,9 8,6	9,4 6,9
Батыс Қазақстан	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым		33,1 65,6 13,1 9,4	24,4 56,9 10,9 6,9	18,1 49,3 9,4 4,4	10,6 45,6 6,9 4,4				1,9
Қарағанды	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым		34,4 63,1 11,9 6,9	21,9 54,4 8,1 5,6	18,1 44,4 8,1 4,4	11,9 43,1 6,9 3,1	7,838,1 4,4 1,9	31,7 3,1 1,7		1,9
Қызылорда	Суармалы егістік Шабындық Жайылым						39,4 2,0	50,1 5,6 2,0	99,2	1,9	10,6 4,4
Қостанай	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым	51,9 73,1 14,4 7,4	35,6 63,4 13,4 7,6	26,9 51,9 11,6 6,9	19,4 46,9 10,6 5,6	5,6 3,1				1,9
Маңғыстау	Суармалы егістік Жайылым						39,4 1,8	32,7 1,7		1,8
Павлодар	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым		29,4 56,9 18,1 8,1	21,9 46,9 15,6 6,9	16,9 43,1 13,1 5,6	10,6 41,9 6,9 3,1				1,9
Солт. Қазақстан	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым	55,6 71,9 15,6 12, 8	38,1 63,1 14,4 10,6	29,4 54,9 11,9 8,1
Оңт. Қазақстан	Суарылмайтын егістік Суармалы егістік Шабындық Жайылым							51,6 4,4 2,0	99,2	2,0	16,9 87,8 11,9 4,4	204,4	24,4 130,5 10,6 6,9	26,9 11,9 8,8	6,8

3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрлық жүйесінде жерлердің бағалануы.

3.1. Қазақстан Республикасының жер учаскелерін жеке меншікке беру кезіндегі базалық ставкалары.

Қазастанда жер реформаларын жүргізу шарттарында маңызды рөлді жерлерді бағалау ойнайды, ол бірінші кезекте ауыл шаруашылық кәсіпорындарына шаруашылық өндіріс бөлімшелерінің шекараларында, өрістерде және жер-су учаскелерінде, т.с.с. ішкішаруашылық территориалды бірлікте қажетті. Бәрінен бұрын бұл мұндай бағалау нәтижесі көптеген тәжірибелік тапсырмаларды шешу кезінде үлкен мағынаға ие болады, ал нақты:

• 
  жер өңдеу өнімдерінің өндірісі бойынша шаруашылықесептік бөлімшелерінің тапсырмаларына негізделетін, кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін талдау және жоспарлау;
  
• 
  жерлерді рационалды қолдану ұйымдары; өндіріс бөлімшелерінің еңбек және материалды ресурстарын, аудандардың оптималды көлемін анықтау, т.с.с. өнімді жүзеге асыру және өндірістің көлемін анықтау; егіс айналымы және ауыл шаруашылық егіншілік мәдениеттерін орналастыру; егіс айналым территорияларының ұйымдары; жер өңдеу шығындарын төмендету және өндірістік және технологиялық жер қыртысын жақсарту бойынша шараларын өңдеу;
  
• 
  жер қатынастарын реттеу; жерлерге аренда кезінде арендалық төлем және еңбектің тәртіпті төлемі негізінде; қолдануды бақылау және жерлерді қорғау; жер иелері және жер қолданушылар, арендаторлар және арендаға беруші арасындағы жан-жалдарды шешу; сел апаттары зардабынан болған, жерлерді бөлу және күшпен алып алу кезіндегі шығындарды компенсациялау көлемін орнату.
  

Қоныстандыру жүйесі арқылы, айтылғандай мемлекеттің жер ресурстарын басқару бойынша негізгі қызметтері жүзеге асырылды.

Жер учаскелерінің әр түрлі мінезде кадастрлық құнын анықтау үшін жерлерге мемлекеттік кадастрлық бағалау жүргізіледі.

Мемлекеттік кадастрлық бағалау кезінде сервитуттар назарында, т.с.с. сот тәртібінде және әкімшілік және заңды бекітілген жерлерді иелену құқығын шектеу кезінде қабылданады.

Мақсатты бағытталған функционалды қолдануы бойынша жерлерді мемлекеттік кадастрлық бағалануы жерлердің классификациясына негізделеді.

Жерлерді мемлекеттік кадастрлық бағалау процессінде территориялардың аймақтылық бағалануы жүргізіледі. Осымен бірге жер учаскелерін кадастрлық құнының мағынасы бойынша ұқсас және функционалды қолдану түрі, мақсатты бағытталуы бойынша жерлердің біртектес бөлігін бағалау аймағы болып табылады.

Бағалану аймақтың территориясына тәуелді олардың шекаралары сызықтық объектілердің орналасуы, жер қолданушылық және қалыптасқан құрылысы бар жер учаскелерінің шекараларымен (көшелер, жол, өзен, темір жол), т.с.с. кадастрлық аудандар немесе кадастрлық кварталдардың шекараларымен біріктіріледі.

Аймақтық бағалау нәтижесі бойынша бағаланған аймақтың картасы құрастырылады және осы зоналардың аудандарының кадастрлық құнының бірлігі орнатылады.

Жерлердің мемлекеттік кадастрлық бағалауы, жерлердің, қала құрылыстық, ормандық, сулық және т.б. кадастрлар мәліметтерінің есебімен жүргізіледі. Жерлердің мемлекеттік кадастрлық бағалануының нәтижесі мемлекеттік жер кадастрына енгізіледі.

Жерлерді мемлекеттік кадастрлық бағалау кезінде пайда болған жан-жалдар, соттық тәртіппен қарастырылады.

Баға ұғымы бізді қоршаған орта объектілердің құндылығы, мәртебесі, маңыздылық және нақты шындылық құбылыс деп түсінеміз. Адамның кез келген тәжірибелік қызметтерінде баға спецификалық акт танымы ретінде, бірінші кезекте объектерді тануға бағытталған және мазмұнға көзқарас танымы, және адам өміріндегі маңыздылығын көрсетеді.

Қоғамның физиологиялық және мәдени дамуының негізін құрайтын, материалды игіліктермен байланысты, мақсатталған қызметтерінің шарттарының қажеттілігі болып табылады. Әр өндірістің еңбектің нәтижесі және оның аяқты нәтижесімен мінезделінеді. Еңбек процессі мақсатталған қызметті немесе өз еңбегі, еңбек заты немесе еңбек құралдарын шамалайды.

Еңбек заттары және құралдардың өзіндік құны өндірістің құралдарын құрайды. Еңбек құралдарының көмегімен адам еңбек затының сандық және сапалы мәнездемесін өзгертеді.

Қажетті өндірістің басталуы және материалды игіліктердің маңызды бастауы жер болып табылады. Адамдардан тәуелсіз өмір сүретін, жер адамдарды тамақпен, құрылыс материалдармен, жер асты байлықпен қамтамасыз етеді, бұл мағынада жер адам еңбегінің ортақ заты ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар адам жерді өзінің қызметтерің жетекшісі ретінде және әр түрлі өндіріс процессінің территориалды операциялық базаларын қолданады, онда жер еңбектің ортақ құралы сияқты қызмет етеді.

Машина және шикізатта қолдана отырып, жер жыртуда, тырналау, себу және т.б. технологиялық операцияларды қолдана отырып адам жерге еңбек затына әсер еткендей әсер етеді. Негізгі мақсаты – ауыл шаруашылық дәнді дақылдарының дамуы және өсуі үшін қолайлы жағдай жасау.

Бұл шарттар көбінесе жер қабығының жоғарғы қабатының маңызды қасиеті – жер қыртысының құнарлығын анықтайтын, жердің өндірістік қасиеттеріне тәуелді болады. Адам жерге еңбек затына сияқты әсер етсе, жер қыртысындағы, қоректік заттардың өсімдіктерімен қоректенуіне қолдау жасайды.

Маңыздылығы аз емес өндірістің нәтижесі құралдарының шығындары (машиналар, шикізаттар) және тірі әлемнің шығындары болып табылады. Құралдардың шығындылығы олардың толық немесе бөлшектік істен шығуында тұрады. Жұмысшы уақытымен анықталатын, еңбек санын анықтаушы, ұзақтылық болып табылады.

Технологиялық операцияларды орындау шарттары қолайлы болған сайын, өнім өндірісінің шығындары да аз болады. Өз кезегінде қолайлылық деңгейі еңбек заттарының қасиеттерінің көрінуі және үйлесіміне тәуелді болады. Соған ұқсас, өндірісте өңделетін (еңбек заты) металлдардың мықтылығы, икемділігі, нәзіктілігі, ауыл шаруашылық дәнді дақыл мәдениеттерді өңдеуге кететін шығындар технологиясын шарттайды. Жер қасиеттерінің ішіне еңбек заты сиятыларға жатады: жер қыртысын өңдеуші құралдарға жер қыртысының қарсылығы, рельеф, контурлығы (өлшем, конфигурация, өңделетін учаскелердің қатынастық бөлінушілігі), тастақтылығы және теңіз жағалауының деңгейіндегі жер-сулардың биіктігі. Жер-бағалау әдебиеттерінде оларды жердің технологиялық қасиеттері деп атайды.

Әлемдік тәжірибеде бағалаудың анықталған әдістемелері өңделген, олар Д.Фридман, Н.Ордэй, Д.Эккерттің және т.б. жұмыстарында баяндалған.

Бағалаудың 3 әдісі бар:

- табысты әдіс;

- шығынды әдіс;

- сатуды салыстыруын талдау әдісі.

Табысты әдіс бағаланатын объекттің, берілген жағдайда жерді бағалаудың табыстылық көрсеткіштерінің мативациясын көрсетеді.

Бағаланған жерден болашақта үлкен табыстылықты жобалайды және күтеді.

Негізгі кемшілігі, ол мәліметтер жобасына негізделетіні болып табылады.

Шығынды әдіс жерді бағалауда шығындар деңгейін көрсетеді.

Бағаланатын жерлерді өңдеу үшін ауыл шаруашылық машиналарын эксплуатациялау және табиғи ресурстарды шығынды әдіс есепке алады.

Шығынды әдістің ерекшелігі, ол аз активтерден сенімді өзектілік алу үшін қолдануда оның жарамдылығы үлкен дәрежеге ие болады.

Кемшілігі осы шығындарға кеткен нарықтық құндылығы және инвестициялар көлемі арасындағы принципиалды өзгешеліктердің бар болуымен байланысты.

Сатуды салыстыруын талдау әдісі бағаланатын объектіні (жер) соған ұқсас жер учаскелерін салыстырумен байланысты: жер қыртысының типі, механикалық құрамы, жер қыртысының натрийді қамтуы т.б. бойынша, т.с.с.

Үш әдісті талдай және таңдай отырып жерді бағалау үшін ең жарамдысы ретінде табысты әдісті таңдауға болады, өйткені ол бұл тапсырма үшін ең жарамдысы болды.

Жер реформалар шарттарында жерлерді бағалау қолданысының деңгейі аса кеңейтілді. Ішкі шаруашылық жерлерді бағалау келесі тәжірбелік тапсырмаларды шешу кезінде қолданылуы мүмкін:

• 
  жер өңдеуші өнім өндірісі бойынша шаруашылық есептік бөлімшелерінің талаптарына негізделген, кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін жоспарлау және талдау;
  
• 
  жерлерді рационалды қолдану ұйымдары; өндірістік бөлімшелерінің еңбек және материалдық ресурстарын, аудандардың оптималды көлемін анықтау, т.с.с. өндіріс көлемін және өнімдерді жүзеге асыруды анықтайды; егіс айналымдары және ауыл шаруашылық дәнді дақылдар мәдениеттерін егістікке орналастыру; егіс айналым территорияларының ұйымдары; жер өңдеуде шығындарды төмендету және өндірістік және технологиялық жер қыртыстарын жақсарту бойынша шараларды жүргізу;
  
• 
  жер қатынастарын реттеу; аренда кезінде жерлерге арендалық төлем және тәртіптелген негіздегі еңбек төлемі; жерлерді қорғау және қолдануды бақылау; жер қолданушылар және жер иелері, арендаға беруші және арендатор арасындағы жан-жалдарды шешу; жер апатынан, жерлерді бөлу, күшпен тартып алу кезінде пайда болған шығынды компенсациялау көлемін орнату.
  

Жеке (бөлек мәдени дақыл қатынастары бойынша) және ортақ (жер-сулар және егістік құрылым есебімен) жерлерді бағалау бөледі, олар бағалау көрсеткіштерінің жүйелері арқылы жүзеге асады. Жер-бағалау көрсеткіштері жердің бағалау стадияларымен және заттарымен, объекттерімен байланысты.

Затталған еңбек және шығындар толығымен, қорсыйымдылығы немесе өндіріс құралдарының шығындары, гектармен шартталған эталонды жер жырту жұмыстарының көлемі еңбек шығындары, бағалау көрсеткіштері бола алады.

Жерлерді бағалау, жер реформаларын жүргізу процессінде оптималды қоныстандыру бойынша нақты басқарушы шешімдерді қабылдау үшін негіз болатын, қажетті шарт болып табылады.