1 «Алаш» партиясының құрылуы

Сілтемелер

Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- А.:Санат, 1995 .-З б.
Оралтай X. Алаш-Түркістан түркілерінің ұлттық-азаттық үшін
күресінің ұраны. - 8 б.
Құсанова Ш. "Алаш" партиясы тарихын зерттеу хақында.-
42 б.
Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты.- А.,1992. –103 б.
Козыбаев М. Историография Казахстана. Уроки истории.-А.,
1992. – 89 б.
Қозыбаев М. Ата тарихы туралы сыр. –А., 1993. – 41 б.
Рысбеков Т. Алашорда.//Орал өңірі. № 244. 1997. – 3 б.
Қозыбаев М. Ата тарихы туралы сыр. –41 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –294 б.

Қойгелдиев М. Алаш өткен жол.//Ақиқат. №3. Наурыз.
1996. – 53 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –296 б.
Сонда. 296 б.
Сонда. 297 б.
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. –А.,1995.-119 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –298 б.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол.//Ақиқат. №4. Сәуір. 1996.-34 б.
Өзбек ұлы С. Арыстары Алаштың.- А.,1998. –22 б.
Сонда. 23 б.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол.// Ақиқат. 57 б.
Сонда. 57 б.
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – 22 б.
Нұрпейісов К. Алаш қозғалысы. –305 б.
Қойгелдиев М. Әлихан Бөкейханов. Шығармалар. А.:Қазақстан,1994. – 86 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. - 308 б.
Сонда. 309 б.
Сонда. 313 б.
Сонда. 313 б.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. // Ақиқат.- 55 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. - 314 б.
Сонда. 314 б.
Сонда. 316 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш-бағдарламасы. А:Атамұра, 2000.-8 б.
Сонда. 9 б.
Мартыненко Н. Алаш-Орда. Сборник документов. –А., 1992.-92 б.
Қойгелдисв М. Ә.Бөкейханов шығармалар. -7 б.
Қасабеков А. Қазақ философиясы тарихын қалай

зерттейміз. //Ақиқат. №5. 1994.-18 б.

Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. –А.,1994.-101 б.
Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. -15 б.
Сонда. 15 б.
Қойгелдиев М. Ә.Бөкейханов. Шығармалар.- 56 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -301 б.

42.Сонда. 301 б.

Нұрпейісов К. Ұлт-азаттық күрес және "Алаш" қозғалысы. //Ақиқат. 1996.- 21 б.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол. //Ақиқат. 34 б.
Сонда. 35 б.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – 310 б.
Қойгелдиев М. Ә.Бөкейханов шығармалар. –32 б.
Мартыненко Н. Алаш орда. Сб. Документов.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –312 б.
Сонда. 313 б.
Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. –30 б.
Қойгеддиев М. Алаш қозғалысы. 262 б.
Нұрпейісов К. Алаш және алашорда тарихының зерттелуі
хақында. //Қазақ тарихы. №1. 1994. – 12 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. А.: Атамұра, 1998. –296 б.
Сонда. 301 б.
Мартыненко Н. Алаш Орда. Сб. Документов. "Айқап"
баспасы. 92 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық

көзқарастарының эволюциясы. - 310 б.

Мартыненко Н. Алаш Орда. -92 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық

көзқарастарының эволюциясы.- 313 б.

Сонда. 313 б.
Сонда. 313 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш бағдарламасы. 211 б.
Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси құқықтық

көзқарастарының эволюциясы. –348 б.

Маймақов Ғ. Қазақстанның саяси құқықтық тарихы.-А., 1996. –110 б.
Материалы по киргизскому землепользованию.-Воронеж, 1903. - т.ІІІ.-4 б.
«Сибирские вопросы». 1908. №27-28.-7 б.
«Сибирские вопросы». 1908. №41-42.-7 б.
«Қазақ».-1914. № 51.
«Қазақ».-1915. № 105.
«Қазақ».-1917. № 252.
Алаш-Орда. Сборник документов.- А., 1992.-37 б.
Сонда. 47 б.
Собрание законодательства КазАССР (1920-1936 гг.).1969.-31-32 б.
Сонда. 81 б.
Сонда. 36 б.
Сонда. 76 б.
Сонда. 29 б.
Алаш-Орда. Сборник документов.-А., 1992.-134 б.
Сонда. 171 б.
Сонда. 74 б.
«Айқап». 1911. №11.-8 б.
Кенжин А. К исторической оценке деятельности партии Алаш.-Известия Киробкома ВКП(б). 1923. №1.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қолданылған әдебиеттер

Абжанов Х.М., Гуревич Л.Я. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность.-Алматы, 1992.
Аймауытов Ж. Шы5армалары.-Алматы, 1989.
Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары.-Алматы, 1995.
Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Энциклопедия.-Алматы, 1995.
Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории Алашорды.-Алматы, 1935.
Дулатов М. Шығармалары.-Алматы, 1991.
Дулатов М. Шығармалары І және ІІ томдар.-Алматы, 1997.
Жұмабаев М. Шығармалары.-Алматы, 1989.
Кенжин А. К исторической оценке деятельности партии Алаш. Известия Киробкома ВКП(б). 1923. №1.
Қозыбаев М.Қ., Нұрпейісов К. Тағдыры күрделі қайсар талант.-«Социалистік Қазақстан», 1989, 18 январь.
Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері//Қазақ тарихы, 1993. №1.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары.-Алматы, 1988.
Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1917 жж.).-Алматы, 1997.
Рысаков П. Алашординская контрабанда//Правда, 1935, 14 апреля.
Сейфуллин С. Шығармалары.-Алматы, 1988.
Сегизбаев О.А. Казахская философия.-Алматы, 1997.
Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX-начале ХХ века.-Алматы, 1963.
Сулейменов Б.С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 годах.-Алматы, 1977.
Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане (причины, характер, движущие силы).-Алматы, 1977.
Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане.-Алматы, 1972.
Турсунбаев А.Б. Из истории крестьянского переселения в Казахстан.-Алматы, 1950.
Турсунбаев А.Б. Казахский аулв трех революциях.-Алматы, 1967.
Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа.-Ташкент, 1925.
Ушаков А.В. Революционное движение демократической интеллигенции в России.-1895-1904.-М., 1976.
Федюкин С.А. Великий Октябрь и интеллигенция.-М., 1972.

Деректеме

1. Нұрпейісов, Байжанов, Шакеев. Алаш мирас. Құжаттар жинағы.- А, 1995.

2. Мартыненко Н. Алаш Орда. сборник документов.- А.:Айқап, 1992 .

Асфендияров С. История Казахстана.- А-А., 1993.
Баишев Ж. Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. -А., 1999.
Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғ. 20-30 жылдарында. –А., 1994 .
Дулатов М. Шығармалары. -А., 1991.
Жұмабердіқызы Г. Алаштың бір ардағы. –А., 1998.
Қойгелдиев м. Алаш қозғалысы.- А.:Санат, 1995.
Қойгелдиев М. Ә.Бөкейханов шығармалар А.:Қазақстан,1994 .
Қозыбаев М. Историография Казахстана: уроки истории.- А-А.,
1990.
Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты.- А., 1992.

Қозыбаев М., Қозыбаев Ч. Қазақстан тарихы.- А., 1997.
Құл-Мұхаммед М. Алаштың қайраткерлерінің саяси- құқықтық көзқарастарының эволюциясы.- А.:Атамұра, 1998.

12. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. - А.:Атамұра, 1996.

13. Құл-Мұхаммед М. "Алаш" бағдарламасы: қиянат пен ақиқат. -А.:Атамұра, 2000 .

14. Құл-Мұхаммед М. Әлімхан Ермеков:көзқарас эволюциясы.//Жұлдыз. 1989. № 11.

15.Құсанова Ш. "Алаш" партиясы тарихын зерттеу хақында.- А.

16.Маймақов Ғ., Қазыбек М. Құпия кеңестер.- А.:Жалын, 1999.

17.Маймақов Ғ. Қазақстанның саяси-құқықтық тарихы.-А.,1993.

Нүрпейісов К. Алаш һәм алашорда.- А., 1995.
Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабитжанов Б., Мектепов А. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы.- А., 1996.
Нұрпейісов К. Әлімхан Ермеков ОГПУ тергеушілері алдында.-«Ақиқат», 1993. № 4.
Оралтай X. Алаш-Түркістан түркілерінің ұлттық-азатық үшін күресінің ұраны. –С., 1973.
Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов.- А., 1996.
Өзбекұлы С. Арыстары алаштың.- А., 1998.
Сейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу -А., 1977.
Тілеуқұлов Г. Жазықсыз жазаланған тұлғалар.-Т., 2000 .
Тынышпаев М. История казахского народа. -А-А., 1993.
Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры. (Құрастырған Серікбайұлы Б.).- А.:Жалын, 1992.
Алаш-Орда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. –Алматы, 1929; переиздание 1992.
Алтынсарин И. Очерки обычаев при сватовсктве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства. Записки Оренб.отд.,вып.1, 1870.
Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Ч.2. СПб., 1864.
Завалишин И. Описание Западной Сибири. СПб., 1867, т.ІІІ.
Диваев А. Несколько слов о свадебном ретуале киргизов Сыр-Дарьинской области. Уч.зап.Казанск.унив.Кн.4,1900.
Дужан К. Свадебные обряды у киргизов.//Северная пчела. 1855, № 92.
Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные по обследованию степных областей под руководством Ф.Щербины: а)т.І.Кокчетавский уезд. Воронеж, 1898; б)т.ІІ.Атбасарский уезд.Воронеж, 1902; в)т.ІІІ.Акмолинский уезд. Воронеж, 1902; г)т.IV.Павлодарский уезд.Воронеж, 1903; д)т.V. Кустанайский уезд. Воронеж, 1903; е)т.VI. Каркаралинский уезд. Воронеж, 1905 и др.тома.
Новый энциклопедический словарь. Под ред.К.К:Арсеньева. Издатели Ф.Брокгауз и И.Ефрон. Т.1-29. СПб., 1911-1916.
Харузин А.Н. Киргизы Букеевской орды. М., 1889.
Энциклопедической словарь Ф.А.Брокгауза и и.А:Ефрона. Т.1-82., СПб., 1890-1904.
История и историография национально-освободительных движений второй половины XIX-начала ХХ в. в Средней Азии и Казахстане:итоги, поиски, перспективы изучения.-Ташкент, 1989.
Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. Сборник статей.-Алматы, 1993.
Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1.-Алматы, 1960.
Национальные движения в условиях колониализма: Казахстан, Средняя Азия, Северный Кавказ. Материалы Всесоюзного «Круглого стола».-27-28 июля. 1990. Целиноград, 1991.
Образование и развитие СССР. Сб.документов.-М., 1973.

Журналдар

Аққұлыұлы С. Әлихан Бөкейханов //Жұлдыз. №1. 1996.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол //Ақиқат. 3-наурыз. 1994.
Қойгелдиев М. Алаш өткен жол//Ақиқат. 4-сәуір 1994.
Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері. //Қазақ тарихы. №1. 1993.
Қасбеков А. Қазақ философиясы тарихын қалай зерттейміз. //Ақиқат. №5. 1994.
Нұрпейісов К. Ұлт-азаттық күрес және Алаш қозғалысы.//Ақиқат. №6. 1996.
Нұрпейісов К. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы //Ақиқат.
№11.1996.
Нұрпейісов К. Алаш және алашорда тарихының зерттелуі
хақында //Қазақ тарихы. №1.1994.
Ілиясова К. М.Дулатовтың Алашорда өкіметіне мәлімдеме
хаты. (1918 ж. 27маусым) //Қазақ тарихы. №6. 2000.
Хазірет-әлі Тұрсын. Түркістан Мұхтарияты мен Алашорда үкіметтерінің тарихи сабақтастығы.//Ақиқат. № 4. 2001.
Шарафудинов 3. Қазақ жерін алаш автономиясына біріктіру.// Қазақ тарихы. № 2. 2001.
«Абай»-1918 жылы М.Әуезов пен Ж.Аймауытов негізін салған әдеби-көркем журнал.
«Айқап»-Троицкіде 1911-1915 жылдар аралығында шығып тұрған демократиялық-ағартушылық бағыттағы журнал.
«Ақиқат»-Ұлттық қоғамдық-саяси журнал.
«Вопросы колонизации»-Мерзімді жинақ.-1907-1915.
«Жұлдыз»-Ай сайын шығатын әдеби-көркем, қоғамдық-саяси журнал.
«ҚазССР Ғылым Академиясының хабаршысы».
«ҚазССР Ғылым Академиясының хабарлары» (қоғамдық ғылымдар сериялары).
«Қазақ тарихы»- «Қазақстан мектебі» журналының екі айда бір шығатын қосымшасы.
«Қызыл Қазақстан»-Қазақстан өлкелік партия комитетінің органы.
«Мысль»-ай сайын шығатын қоғамдық-саяси журнал.

Газеттер

1. Арнаусөз. Армысың, Алаш азаматы. //Ана тілі. 3-қаңтар. 1991.

2. Қойгелдиев М. "Алашорда" //Егемен Қазақстан.18-қаңтар. 1992.

3. Мұстафин А. Аңызы қайсы, ақиқаты қайсы.//Ана тілі. 8-тамыз. 1991.

4. Өзбекұлы С. Алаштың азаттығын аңсап өткен.//Егемен Қазақстан.9-сөуір.

5. «Ақ жол»-Қазақ Өлкелік партия Комитеті мен Қазақ Өлкелік Атқару Комитетінің органы. 1920-1925 ж.

6. «Ана тілі»-1990 жылдан шығатын тіл және ұлттану апталығы.

7. «Жас алаш»-Республикалық жастар газеті.

8. «Егемен Қазақстан»-Ұлттық қоғамдық-саяси газет.

9. «Қазақ»-1913-1918 жылдары Орынбор қаласында қазақ тілінде шығып тұрған газет.

10. «Қазақ әдебиеті»-Қазақстан жазушылар одағының органы.

11. «Новое время»-С.-Петербургте 1868-1917 жылдары күн сайын шығып тұрған газет.

12. «Речь»-Кадеттер партиясының орталық органы. С.-Петербургте 1906-1917 жылдары күн сайын шығып тұрған.

13. «Сарыарқа»-1917-18 ж. шығып тұрған газет.

14. «Степной край»-ХХ ғасырдың басында шығып тұрған газет.

«Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы

(Нұсқалардың салыстырма кестесі)

Араб әрпімен жазылған түпнұсқасының көшірмесі

Жобаның қазіргі қазақ

алфавитіне түсірілген

нұсқасы

Кейбір түсініктермен қазіргі қазақ орфографиясы бойынша берілген М. Құл-Мұхаммед нұсқасы

1

2

3

«АЛАШ» ПАРТИАСЫНЫҢ ПРОГРАММАСЫНЫҢ ЖОБАСЫ
І

Мемлекет қалпы

Росиа димократичиски, фи-диративни риспоблика болу. (Димократиа мағнасы мемлекетті жүрт билеу. Фидиратсиа мағнасы құрдас мемлекеттер бірле-суі. Фидиративни риспобликада һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Һәрқай-сисы өз тізгінін өзі алып жүреді).

Хүкімет басында учридитилнойе собрание мен Г. Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын призидинт болу. Призидинт ха-

«АЛАШ» ПАРТИЯСЫНЫҢ ПРОГРАММАСЫНЫҢ ЖОБАСЫ
I

Мемлекет қалпы

Россия демократиялық, федеративтік республика болу. (Демократия мағынасы - мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы - құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.)

Үкімет басыңца Учредительное собрание мен Г. Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын прези-дент болу. Президент халықты

1

2

3

лықты министрлер арқылы бағу; ол министрлер учридитлнойе со-брание мен Г. Дума алдыңда жа-уабдар болу.

Дипутаттар тегіс, тең, төте һәм қүфиа сайлаумен болады. Сайлау хүқында қан, дін, ер-кек-әйелталғаусыз болу.

Законды жалғыз ғана Г. Ду-ма шығару һәм Г. Дума хүкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сүрау) жасау хүқы да Г. Думада болу. Мемлекет са-лығы Г. Думасыз салынбау.
ІІ
Жергілікті бостандық

Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Росиа риспобли-касының фидиратсиалық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ

министрлер арқылы бағу, ол министрлер Учредительное собрание мен Г. Дума алдында жауапты болу.
Депутаттартегіс, тең, төтеһәм құпия сайлаумен болады. Сайлау хүқында қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болу.

Закоңды жалғыз ғана Г. Дума шьғару һәм Г. Дума үкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сұрау) жасау хұқы да Г. Думада болу. Мемлекет салығы Г. Думасыз салынбау.
ІІ
Жергілікті бостандық

Қазак. жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының федерациялык. бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ

1

2

3

автономиасы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі зимстволықты қабыл алу.
«Алаш» партиасы қазақтың би, болыс, аулнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа файдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид к.ылады. Зимстволардың управаларында, милитсиаларында таза қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады.

«Алаш» партиасы ғаділлікке жақ, нашарларға жолдас, жә-бірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарақи ету жағына бастайды.

автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алу.

«Алаш» партиясы қазақтың би, болыс, ауылнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид¹ қылады. Зем-стволардың управаларыңда, милицияларыңда таза қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады.

«Алаш» партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарақи² ету жағына бастайды.

¹Жаһид - арабтың жаһд немесе жуһд сөзінен ауысып қолданылған нұсқа «тырысады, талпынады, кұлшынады» деген мағынаны
білдіреді (Борисов В. М. Русско-арабский словарь. Том II. М., 1982. - с. 332).

²Тарақи - арабтың тараккаи сөзінен ауысып қолданылган нұсқа,. «дамыту, өркеңдету» деген
мағынаны білдіреді. (Борисов В.М. Русско-арабский словарь. Том II. М., 1982.- с. 163).

1

2

3

III

Негізгі хұқық

Росиа риспобликасыңца дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу.

Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жариа сөйлерге, газит шығаруға, китаб бастыруға еркіншілік; хүкімет қызметшілері иесінен рүқсатсыз һечкім табалдырьғын аттамаушылық; законсыз жолмен һечкімді хүкімет адамдары ұстамаушылық; суд сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық; қылмысты болған адам судиа бар жерде 24 сағат ішіңде, судиасыз жерде бір жетіден қалмай судиаға тапсырылып жабылса, судиа хүкімімен жабылу.

Кісі хатын ашқанға айып, оқығанға жаза болу.

ІІІ

Негізгі хұқық
Россия республикасында дінге, қанғақарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу.

Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлерге, газет шығаруға, кітап бастыруға - еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; законсыз жолмен ешкімді үкімет адамдары ұстамаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай тұтқын қылмаушылық; қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішіңде, судьясыз жерде бір жетіден калмай судьяға тапсырылып, жабылса, судья үкімімен жабылу.

Кісі хатын ашқанға - айып, оқығанға жаза болу.

1

2

3

IV

Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жайуға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.

Муфтилік қазақта өз алдына болу. Неке, тапак., жаназа, балаға ат қойу сиақты істер муллада болу, жесір дауы судта қаралу.
V

Билік һәм суд

Һәр жұрттың билік пен суды тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судиа жергілікті жұрттыңтілін білу. Аралас жерде судтың тергеу-тексеруі һәм хүкімі жергілікті жұрттың қай көбініңтіліңде айтылу. Би һәм судиа орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм суд жүзінде жүрт біткен тең болу; Құдайдан соңғы күшті би һәм судиа болып, кімде болса, олардың хүкіміне мойын сұну. Айтылған

IV

Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жаюға* ерік. Кіру-шығу жағына бостаңдық.

Муфтилік қазақта ез алдына болу. Неке, талақ, жаназа, бапаға ат қою сияқты істер моллада болу, жесір дауы сотта қаралу.
V

Билік һәм сот

Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу-тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тіліңде айтылу. Би һәм судья орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен тең болу; Құдайдан соңғы күшті би һәм су-

*«Жаюға» сезі түпнұсқада анык; көрінбегеңдіктен (сөздің соңы «уга» деп аяқталыпты), логикалық тұрғыда осылай деп бердік.

1

2

3

хүкім тез орнына келу. Зор жазалы қылмыстар присиажни судпен қаралу. Қазақ көп жерде суд тілі кдзақтілі болу. Присиажнилар қазақ таналыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіңдегі билік пен суд жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.
VI

Ел қорғау

Ел қорғау үшін ғаскер осы күнгі түрде ұстапмау. Ғаскерлік жасына жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: ғаскер табына бөлгеңде туысқан табына қарай бөлу. Ғаскерлік міндетін қазақ атты милитсиа түріңде атқару.

дья болып, кім де болса, олардың үкіміне мойынсұну. Айтылған үкім тез орнына келу. Зор жазалы қ.ылмыстар присяжный сотпен қаралу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болу. Присяжныйлар қазақтан алыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіңдегі билік пен сот жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.
VI

Ел қорғау
Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде ұсталмау. Әскерлік жасына жеткен жастар жеріңце үйретіліп, жеріңде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туыск,ан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару.

1

2

3

VII

Салық
Салық әл-ауқат, табысқа қарай байға - байша, кедейге -кедейше ғаділ жолмен таратылу.

VIII Жүмысшылар
Жұмысшылар закон панасыңца болу. (Қазақ жеріңде зауод-фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. «Алаш» партиасы жұмысшылар турасында сотсиал-димократтардың меншевик табының программасын жақтайды)

IX

Ғылым-білім үйрету
Оқу ордапарының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жүртқа жаппы оқу жайылу. Бастауыш мектептерде ана тілінде оқу; қазақ өз тілінде орта мектеп, унивирситет ашу; оқу жолы өз адцы автономиа түріңде болу;

VII

Салық
Салык. әл-ауқат, табысқа қарай байға-байша, кедейге кедейше әділ жолмен таратылу.

VIII

Жұмысшылар
Жүмысшылар закон панасыңца болу. (Қазақ жеріңде завод-фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. «Алаш» партиясы жұмысшылар турасыңца социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайды.)

IX

Ғылым-білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жұртқа жалпы оқу жайылу. Бастауыш мектептерде ана тілінде оқу; қазак, өз тіліңде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз алды автономия түрінде болу;

1

2

3

хүкімет оқу ісіне кіріспеу; мүғалімдер-профисорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде к табханалар ашылу.
Х

Жер мәселесі
Учридителное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мүжық келмеу; бүрын алынған жерлердің мүжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққатиетін жер сыбағасын жергілікті камитеттер кесу; сыбаға өлшеу - норма – жердің топырағы мен шаруалық түріне қарай жасапу; сыбағадан артылған жер зимство қолында болу; артықтүрған жерден ел өскеңае ауық-ауык. сыбаға кесіліп берілу; Түркістаңда жермен бірге

Үкімет оқу ісіне кіріспеу; мүғапімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде
кітапханалар ашылу.

Х

Жер мәселесі
Учредительное собрание негізгі закон жасағаңда жер сы бағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу; бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққа тиетін жер сыбағасын жергілікті комитеттер кесу; сыбаға өлшеу -норма жердің топырағы мен шаруалық түріне қарай жасалу; сыбағадан артылған жер земство қолыңда болу; артык тұрған жерден ел өскеңде ауық-ауық сыбаға кесіліп берілу; Түркістанда жермен бірге су сыбағасы да кесілу;

1

2

3

су сыбағасы да кесілу; жерді қазақ үй басына иеленбей ауыл-аймақ, туысқан табына меншіктеп алу; өзара әділдік жолмен файдалану.
Жер законіңде жер сату деген болмау, һәркім өзі файдалану. Файдасынан артық жер сатылмай, зимствоға алыну. Жердің кені, астьғы байлығы қазнанікі болып, билігі зимство қолында болу.

Аса зор ағаш, зор өзендер мемлекеттікі болып, аз ағаш һәм көл байлықтары зимство мүлкіне саналу.

Жоба жасаушылар:

Ғалихан Бөкейханф, Ахмед Байтұрсынф, Мирижақоб Дулатф, Елдес Ғұмарф, Есенғали Тұрмұхамедф, Ғабдулхамид Жүндибайф, Ғазимбек Бірімжанф.

жерді қазак. үй басына иеленбей, ауыл-аймақ, туысқан табына меншіктеп апу; өзара әділдік жолмен пайдалану.
Жер законіңце жер сату деген болмау, әркім өзі пайдалану. Пайдасынан артық жер сатылмай, земствоға алыну. Жердің кені, астыңғы* байлығы қазынанікі болып, билігі земство қолыңда болу.

Аса зор ағаш, зор өзендер мемлекеттікі болып, аз ағаш һәм көл байлықтары земство мүлкіне санапу.
Жоба жасаушылар:

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Бай-тұрсынов, Міржақып Дулатов, Ел-дес Ғұмаров, Есенғапи Тұрмұхамедов, Ғабдулхамид Жүңцібаев, Ғазымбек Бірімжанов.

*«Астыңғы« сөзі түпнұсқада –«астығы» деп қате басылцы ма деген ойдамыз.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

«Ұлағат» Академиясы

«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы:

«Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі»
Орындаған: Әділбекова Жанат

4-курс, «Тарих-география»

тобының студенті

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мамбеталиева Қ.Ф.

Қорғауға жіберілді

т.ғ.к., доцент Мырзалиева Э.Қ.

___________

«____» _________ 2005 ж

Шымкент 2005ж.

<предыдущая страница