3 І бөлім жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы психологиялық негізі

2.2. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістемелері
Біздің зерттеуімізге Шымкент қаласының №77 А.Асқаров атындағы мектеп гимназиясының 6-шы сынып оқушылары қатысты.

Оқушылардың жеке т:^ғалық қасиеттерінде жағымды, жағымсыз жақтары болатыны белгілі. Сондықтан да оқушыларды түлғалық қасиеті тұрғысынан зерттеуге арналған жүмыстардың эдіс-тэсілдеріне тоқталайық. Оқушы бойындағы бір күн байқалмаған қасиет екінші күні байқалып отыратындық-тан оқушыларға арналған кңүнделік жүрғізу керек деп ойлаймыз. Онда жыл бойы әр бала туралы мэлімет жазылу керек. Ол эрі қысқа нақты, жазылады. Оқу жылы соңында «мен қандай оқушымын» - деген тақырыпта тэрбие сағатын өткізіп, жазылған психологиялық күнделікпен оқушыны таныс-тыруға болады.

Әр оқушының мінез-қүлқына талдау жасап, сенің бойыңда мынандай жақсы қасиеттер бар, сол үшін сені жүрттың бэрі үнатады, сенің бойыңда мынандай жағымсыз қасиеттер бар - деп оның зиянды екенін түсіндіріп отыру қажет.

Оқушылардың мінез-қүлқындағы қиыншылықтарды анықтау үшін сынып жетекшілерімен, ата-аналармен мектеп психологы тығыз қатынаста болуы керек. Ең алдымен біз сынып жетекшілеріне оқушыларға арналған гистограмманы үсындық.

Гистограмманың мақсаты: мүғалімнің бағалауы бойынша оқушының мінез-қүлқындағы ерекшеліктерді анықтау.

Гистограмма арқылы оқушыларды бағалау үшін, төмендегі бағалар қойылады: 3 (жақсы), 2 (қанағаттанарлық), 1 (сын аралығы), 0 (қанағаттананрлықсыз).

Соңында осы қойылған бағалар қосылып, гистограмма мазмүны бойынша 15-ке бөлінеді. Сонда эр оқушының тэрбиелік деңгейі бойынша жинаған үпайы шығады. Егер оқушы (3) не одан көп ұпай жинаса, ол оқушы (3) не одан көп үпай жинаса, ол оқушының тэрбиесі „Жақсы,, егер 2,5 - үпай жинаса ол оқушының тэрбиесі „Қанағаттанарлық,, 1-1,5 үпай жинаса, ол оқушының тэрбиесін „сын аралығында,, - деп бағалаймыз. Егер оқушы 1-1,5 ұпайдан томен жинаса, ол оқушының тэрбиесін „Қанағаттанарлықсыз,, - деп бағаланады. Осындай баға алған оқушыларды „қиын балалар,, тобына жатқызамыз. Бала бойындағы қиындықтар эртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Бүл кезеңде балалар бүзықшылықты саналы түрде жасамайды, сондықтан оны бала бойынан тез жою мүмкіндігі бар. Ол үшін баланың мінез-қүлқындағы қиындықтарды анықтап, арнайы эдістермен түзету жүмыстарын жүггізу керек болады.

Біріншіден, эр тоқсанда бір немесе екі пэннен үлгермейтін оқушыларды анықтап отыру қажет деп ойлаймыз. Үлгермейтін оқушылардың барлығының тэртібі напіар болмас алайда, қиын оқушылардың басым көпшілігі бірнеше пэндерден үлгермейтіні ақиқат;

Екіншіден, сауалнама жүргізу арқылы қиын оқушылар мен педагогтардың қарым-қатынасын анықтап, оны дүрыс жолға қою мэселесін піепіу қажет;

Үшіншіден, қиын оқушылардың өз сыныптастарымен қандай жағдайда екенін анықтау және соған лайықтты іс-шаралар жүргізу. Олардың көпшілігі 03 сыныбында басбүзар, ірітушілер жэне озі сияқты бүзақылардың жетекшісі болып келеді;

Тортіншіден, ата-аналармен жэне достарысен эңгімелесу арқылы тэрбиесі қиын оқушылардың бос кездерінде кімдермен жүріп-түратынын, қандай топтар да, орта да болатынын анықтау. Себебі дэл сол бейресми топтар да арқылы олар темекі шегу, арақ ііпу, қүмарлық ойындарын (компьютер, автомат ойындары) ойнауды эдетке айналдырады.

Сонымен осы гистограмма бойынша үпі сыныпта мінез-қүлқында қиыншылығы бар І^оқушы іріктелініп алынады.

Оқушы мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар. Психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде, тәрбиелеудің негізгі екі арнасы бар екені көрінеді. Біріншісі - оқушының өз іс-әрекетінің қателіктеріне көзін жеткізу, екіншісі - жақсы әдет ғүрыпқа дағдыландыру. Осы екі жолды қатар бір-бірінен ажыратпай байланыстыра жүргізсе, оқушы мінезі саналылық жолға бағытталады.

Оқушылардың мінез-қүлқының ерекшеліктерін анықтау үшін төмендегі тәсілдерді үсынамыз:

1. Окушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезенде бақылау;

2. Оның қызметін талдау(Әр пән бойынша дәптерлері бақылау

жүмыстары, шығармалары т.б.)

Оқушымен оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңгімелесу;

Достары жөнінде әңгіме жүргізу.

Оқушылардың мінез-қүлқындағы қиыншылықтардың пайда болу себептерін анықтау барысында, біз мынандай әдістерді қолдандық "Отбасы суреті", "Әңгімелесу", Қарым-қатынас деңгейін анықта, Аизенк тесті, Мектеп оқушы көзімен т. б,

Әңгімелесу

Мақсаты: Оқшылармен әңгімелесу барысында темперамент және мінез-қүлқындағы ерекшеліктерді анықтау Әнгіме барысы: Оқушылармен әңгімелесу үшін 15 сүрақ қүрастырылды. Әңгіме тақырыбы — "Мен және мені қоршаған орта". Алынған нәтиже арнайы диаграммаға белгіленеді. Диаграмма әрбір оқушыға жеке-жеке қүрылады. Мінез ерекшеліктері мынандай сандармен белгіленеді: 1- көпшілік, 2-үйымшылдық, 3-өзімшілдік, 4-шыншыл, 5-өтірік айту, 6-үқыптылығы, 7- түйықтығы, 8-сезімталдығы, 9-табандылығы, 10-қарым-қатынасы. Әңгімелесу кезеңі 25 минуттан аспауы тиіс. Сүрақтар

Өзің жайында әңгімелеп бер.
Ата-анаң, достарың жөнінде әңгіме.
Бос уақытында немен айналысасың?
Бос уақытыңды кіммен өткізгенде үнатасың?
Сен үйіңе қонақ келгенді үнатасың ба?
Сен үйде мамаңа көмек бересің бе?
Сенің тілектерің үнемі орындала ма? Неліктен?

Сен де киноға екі билет бар. Сен кионға кімді шақырасың?

Сен 93 сүрақтарыңа өзің жауап бере аласың ба?

Жаңа достарыңның болғанын үнатасың ба?
Қоғамда болып жатқан өзгерістер сені ойландыра ма?
Өзіңнің бойыңдағы қандай қасиеттерді өзгерткің келеді?
Достарыңды жиі ренжітесің бе?
Үлкейгенде кім болғың келеді? .
Егер де саған шел далада, Африкада нсмесе өз
Отаныңда түруды үсынса қай жерді қалайсың? Неге?

Арайлым

Арайлым әңгіме барысында, өзін ұқыпты ұстады. Мінез ерекшеліктерінде табандылық, қырсықтық байқалды. Қойылған сұрақтарға шынайы жауап беруге тырысты.

Саламат

Саламат өте тынымсыз. Сұрақтарды анық тыңдамады. Әңгімелесу барысында жан-жағына қараумен болды. Өзіне сенімді Саламатты холерик типіне жатқызуға болады.

6^а

6^в

6^е

Алмас

Алмас бір тақырыптан келесі тақырыпқа тез ауытқып кетеді. Тынышсыз, даусы сазды, тартымды. Үнемі күліп отырады. Алмастың темпераменті — сангвиник.

Айбек

Айбек әңгімелесу кезінде бір орында отары алмады. Үнемі басқа жаққа аландаумен болды. Айбек — флегматик.

Назира

Назира әңгіме барысында өте тез сөйлейді. Сұрақтарды әсемдеп, көркемдеп жауап беруге тырысты. Жауап беру кезінде бойында үрей, қорқыныш байқалды. Темперамент типі — сангвиник.

Арман

Арман тынымсыз, бір орында отыра алмайды. Ерке, өзімшілдігі басым, көбінесе өзі жайында әңгімелейді. Дауысы тартымды, сөзі жатық. Осы көрсеткіштер бойынша оны сангвиник қатарына жатқызамыз.

Мақпал

Мақпал ақырын, жай сөйлейді, ұялшақ, сұрақтарға жауап бергенде қызарып кетеді. Бұл көрсеткіш оның меланхолик екенін байқатты.
Мейіржан

Мейіржан әңгіме барысында қызарып отырды. Қойылған сұрақтарға ойланып жауап береді. Мейіржан көпшіл емес. Өте ұқыпты, қырсық, сезімтал. Мейіржан — меланхолик. Осылай әрбір оқушыға жеке-жеке диаграмма құрылып, оның темперамент ерекшеліктерін және мінез-құлқында кездесетін қиындықтарды анықтауға болады.

Әрбір оқушының жеке басын тәрбиелеудің стратегиясын білу үшін сынып жетекшісі тек қана оның күшті және әлсіз жақтарын біліп қоймай, сонымен қатар оның оқитын, тұраты жерін және қарым – қатынас жасайтын жақтарын білу қажет. Ол үшін олардың ата – аналарымен тығыз байланыста болу қажет: әңгімелесу, ата – аналар жиналысы, анкеталық сұрақтар қою, ата – аналардың психологиялық, педогогикалық білімдерінің деңгейімен танысу. Оқушының ары қарай жетілуінің бағдарламасын құрмастан бұрын, мұғалім оған әр түрлі әдіс – тәсілдер арқылы өзіндік бағалау және өзіндік талдау жасауға көмектеседі. Бұл мақсаттарда мына тақырыптарға әңгіме жүргізуге болады: “Мен кіммін?”, “Мен қандаймын?”, “Мені түсіну үшін не істеу керек?” “Менің досым” “қарым – қатынас деңгейін анықтау”, “Мектепке қалай қарайсың”, “Сен досыңа жол бере аласың ба”, “Мектеп - оқушы көзімен”, т.б.

Мінез - құлқында қиындығы бар оқшылары үшін жоғары деңгейдегі эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Оқушылардың мектеп өмірін эмоционалды қабылдауын анықтау барысында біз 6 сынып оқушыларымен мынадай сауалдама өткіздік:

Мектепке сен қандай көңіл күймен келесің? Неге?
Саған өз ұстазың, сыныптас достарың ұнайды ма?
Ата – анаң сенің мектепке баруыңды қадағалап отырады ма?

Сауалнама нәтижесі:

Сыныптар	Көңілді	Көңілсіз	Бір қалыпты
6^а	90%	0	10%
6^в	85%	5%	10%
6^е	70%	8%	22%

Оқушы мінезін тәрбелеудің сан қырлы жолдары бар писихологиялық – педогогикалық әдебиеттерде тәрбиелеудің негізгі екі арнасы бар екені көрнеді. Біріншісі – оқушының іс - әрекетінің қателіктеріне көзін жеткізу, екіншісі – жақсы әдет ғұрыпқа дағдыландыру. Осы екі жолды қатар бір – бірінен ажыратпай байланыстыра жүргізсе, оқушы мінезі саналылық жолға бағытталады. Оқушылрдың мінез – құлқынның ерекшеліктерін анеықтау үшін төмендегі тәсілдерді ұсынамыз:

1. Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезеңде бақылау:

2. Оның қызметін талдау (әр пән бойынша дәптерлері, бақылау жұмыстары, шығармалары т.б.):

3. Оқушымен оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңдімелесу:

4. Достары жөнінде әңгіме жүргізу.

Оқушылардың мінез – құлқындағы қиыншылықтардың пайда болу себептерін анықтау барысында, біз мынандай әдістерді қолдандық: “Отбасы суреті”, Әңгімелесу, қарым – қатынас деңгейін анықтау, Айзенк тесті, мектеп – оқушы көзімен, досыңа жол бере аласың ба? Т.б.

“Отбасы” суреті.

Мақсаты: Отбасы ішілік қарым – қатынас ерекшеліктерін анықтау.

Алдымен оқушыларға: “Оқушылар сендер үйде кіммен тұрасыңдар, Отбасы мүшелерін салыңдар” – деген тапсырма беріледі. Суретті талдау барысында, оқушының отбасы мүшелерін қалай суретегеніне көңіл бөлу керек.

“Отбасы” cуретті бойынша алынған нәтиже.

Оқушы ата – анасының ортасында	Оқушы әкесіне немесе анасына жақын	Оқушы екеуінен де алшақ
2	4	2

Гистограмма арқылы оқушыларды бағалау үшін, төмендегі бағалар қойылады: 3 (жақсы), 2 (қанағаттанарлық), 1 (сын аралығы), 0 (қанағаттанарлықсыз).

Сонымен осы гистограмма бойынша үпі сыныпта мінез-қүлқында қиыншылығы бар І^оқушы іріктелініп алынады.

Оқушылардың мінез-қүлқының ерекшеліктерін анықтау үшін төмендегі тәсілдерді үсынамыз:

1. Окушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезенде бақылау;

2. Оның қызметін талдау(Әр пән бойынша дәптерлері бақылау

жүмыстары, шығармалары т.б.)

Оқушымен оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңгімелесу;

Достары жөнінде әңгіме жүргізу.

Өзің жайында әңгімелеп бер.
Ата-анаң, достарың жөнінде әңгіме.
Бос уақытында немен айналысасың?
Бос уақытыңды кіммен өткізгенде үнатасың?
Сен үйіңе қонақ келгенді үнатасың ба?
Сен үйде мамаңа көмек бересің бе?
Сенің тілектерің үнемі орындала ма? Неліктен?

Сен де киноға екі билет бар. Сен кионға кімді шақырасың?

Сен 93 сүрақтарыңа өзің жауап бере аласың ба?

Жаңа достарыңның болғанын үнатасың ба?
Қоғамда болып жатқан өзгерістер сені ойландыра ма?
Өзіңнің бойыңдағы қандай қасиеттерді өзгерткің келеді?
Достарыңды жиі ренжітесің бе?
Үлкейгенде кім болғың келеді? .

15. Егер де саған шел далада, Африкада нсмесе өз
Отаныңда түруды үсынса қай жерді қалайсың? Неге?

Мектепке сен қандай көңіл күймен келесің? Неге?
Саған өз ұстазың, сыныптас достарың ұнайды ма?
Ата – анаң сенің мектепке баруыңды қадағалап отырады ма?

Сауалнама нәтижесі:

Сыныптар	Көңілді	Көңілсіз	Бір қалыпты
6^а	90%	0	10%
6^в	85%	5%	10%
6^е	70%	8%	22%

1. Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезеңде бақылау:

2. Оның қызметін талдау (әр пән бойынша дәптерлері, бақылау жұмыстары, шығармалары т.б.):

3. Оқушымен оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңдімелесу:

4. Достары жөнінде әңгіме жүргізу.

“Отбасы” суреті.

Мақсаты: Отбасы ішілік қарым – қатынас ерекшеліктерін анықтау.

“Отбасы” cуретті бойынша алынған нәтиже.

Оқушы ата – анасының ортасында

Оқушы әкесіне немесе анасына жақын

Оқушы екеуінен де алшақ

2

4

2

Мінез-құлқы қиын балалардың жеке басының дамуында өзіндік бағалау үлкен рөль атқарады.

Өзіндік бағалауы теңбе-тең (адекватное) оқушыларға тән қасиеттер: белсенділік, тапқырлық, сергектік олар қарым-қатынасқа тез түседі. Ойын, сабақ үстіндегі жеңілістеріне ренжімейді, жеңген уақытта басқаларды ызаландырмайды. Ал, өзіндік бағалауы жоғары оқушыларға тән қасиеттер, олар, қандайда бір іс-әрекетке қатысуға қорқады. Қатысқан жағдайда ренжіп кетіп қалады.

Олар әрдайым барлық жерде бірінші болуға тырысады. Егер бұл орындалмай қалса жүректеріне жақын қабылдайды, өзіндік бағалауы өте жоғары оқушылар барлық жерде лидер болуға ұмтылады. Мұндай балалардан: «Мен ең жақсы оқушымын (әдемімін, мықтымын). Сендердің барлықтарың мені тыңдауларың керек!» — деген сөздерді жиі естуге болады.

Өзіндік бағалауы төмен оқушыларға ұялшақтық қасиет тән. Шетелдік психолог Ф.Зимбардо [48] бұл кұбылысты зерттеп өз жұмысында көрсеткен.

Ұялшақтық дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтын оқушыларға тән қасиет болып табылады (Н.В.Клюева, Ю.В. Касаткина).

Ф.Зимбардо [48] ұялшақтықтың келесі қасиеттерге алып келетіндігін көрсетеді:

• Ұялшақтық жаңа адамдармен кездескенде және танысқанда қиындыққа соқтырады;

• Өз құқығын, пікірін айтуға кедергі келтіреді,

• Тұйықтыққа алып келеді.

• Жалғыздықты сезіну және мазасыздану, депрессия сияқты сезіммен беріледі. Ұялшақтық - адамдардан қорыққандықтан да пайда болады, балалық шақтан қалыптасады. Сондықтан дер кезінде түзету жұмыстарын жүргізу қажет деп есептелінеді.

Ұялшақтық оқушылардың өзіндік бағалауларына да әсер етеді- [51].

4-сурет. Өзіндік бағалауы төмен оқушылар.
Мінез – құлқында қиындығы бар оқушылар (6 – шы сыныптар)

№	Аты - жөні	Ең қиын	Тыншссыз	Үлгері мі нашар	Ұялшақ	Қырсық	Қарым қатнаы нашар	Өтірік айтады	қорқақ
1	Саламат	+		+			+
2	Айбек				+				+
3	Алмас			+		+
4	Арман	+	+			+	+
5	Миіржан	+				+
6	Арайлым		+	+			+	+
7	Назира				+				+
8	Мақпал			+					+

^{2.3. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу және коррекциялау жолдары}

^{Адамның баласын заман өсіреді. Кімде-кім жаман болса, оның замандасының бәрі кінәлі" деп Абай атамыз айтқандай, бала тәрбиесіне бәріміз: мектеп, ұстаз, қоршаған орта, қоғам жауаптымыз.}

^{Ата-бабаларымыз бізден бұрын бала психологиясын танып, адамның жан дүниесіне үңіле білген және оны ұрына білген. Мысалы, "Баланды 5-7 жасқа дейін патшадай сыйла, 10-15-ке дейін құлша жұмса, 15-17 жасынан ақылға -ақыл қосар дос, жолдасыңдай сыйла" деген ғибраты баланың даму психологиясын жас ерекшеліктеріне қарап, сипаттап, саптап бөліп қойғандай. Осы кезеңдердің бірінен аттап кетсек тәрбиенің күрт бұзылуы даусыз. Ал, бұл қасиет дәл қазіргі уақытта бізге өте қажет: баланың ішкі дүниесіне үңіле білу, жан – сезімін түсіну, ұғыну, оған көмектесу.}

^{Орта білім дамыту тұжырымдамасында "Қоғамымыздың ірге тасын нығайту мақсатында ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имаңдылық тәрбиесін көркейту керек" делінген. Сондықтан қоғам талабына сай психология, педагогика ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып, дені сау, ұлттық сана-сезімі жоғары рухани ойлау дүниесі биік, мәдениетті, (еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан Қазақстан азаматын тәрбиелеу баршамыздың міндетіміз.}

^{Осынау өмірдегі әрбір жасеспірімге тән қасиет - ешкімге бағынышты болмай, қатар - құрбыларымен бірге ойнап, бірге күліп, ішкі жан сырларын да бірге бөлісіп, балалық бал дәуренін кенілді еткізу. Ол "Қоғамымыздың ірге тасын нығайту мақсатында ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имандылық тәрбиесін көркейту керек" делінген. Сондықтан қоғам талабына сай психология, педагогика ғалымдарының жетістіктерін пайдалана oтырып, дені сау, ұлттық сана-сезімі жоғары рухани ойлау дүниесі биік, мәдениетті, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан Қазақстан азаматын төрбиелеу баршамыздың міндетіміз. Ол сондай-ақ тіршілік көшіне ілескісі келіп, жеке басы үшін әрқандай қам-қаракет жасайды, өзін болашаққа бағыттайды. Осындай ұмтылыс әрбір жас жеткіншектен көрінгенімен, оның сапалық дәрежесі әркімде әр түрлі болады. Мысалы, 'тәрбиесі қиын балалар" әдетте өмір -әжірибесінің таяздығынан, ерік-күшін аздығынан кездескен қиыншылықты жеңе алмай, тардырдың тәлкегіне түседі. Қиын» балалар ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде пайдаланып жүрді. 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа енді. Ал қазір мұндай жасөспірімдер көп.}

^{«Қиын» оқушыларды екі топқа бөлуге болады:}

^{Біріншісі – тән кемтарлырғы және жан-жарақаты бар оқушылар.}

^{Екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінэн мінезі дұрыс қалыптаспай қалған оқушылар.}

^{Мектеп жағдайында қиын оқушыларды зерттегенде алдымен олардың дара ерекшеліктерін зерттеу қажет.}

^{1. Темпераменті, жьныс және жас ерекшеліктері (физиологиялық ерекшеліктері)}

^{2. Адам дамуындағы психологиялық процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері(ес, қиял, ерік, түйсіну, эмоция қабылдау және ойлау биологиялық ерекшеліктері)}

^{3. Баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дардысы, іскерлігі мен ептілігі.}

^{4. Жеке адамның жаппы барыт-бағдары мен адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі.}

^{5. Қиын бала туралы жалпы мәлімет, отбасындағы тәрбие жағдайы, сыныптастарының қиын балаға қатысы, қиын оқушының оқуға, еңбекке айналасындағы адамдармен өзіне қарым қатынасы.}

^{Тәрбиесі қиын балалардың пайда болуына бірден - бір себепші болатын және жағымсыз жағдай туғызатын - отбасы тәрбиесі. Оның бастылары:}

^{-біріншіден, баланың күнделікті жүріс-тұрыстарын қадағаламау;}

^{-екіншіден, баланың бар жағдайынжасау, яғни мұң -мұқтажын толығымен орындау; -үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қапыптастырмау;}

^{-төртіншіден, отбасындағы жағдай және отбасының әлеуметтік жағдайы,}

^{Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер шиеленісе түсетіндігі айқын. Себебі, мектепте кейбір мұғалімдер баланың жеке басын сыйламай, педагогикалық этикаға жат қылықтар көрсетеді.}

^{Мұғалімдер мен қиын балалардың арасындағы қарым-қатынас жүйесіндегі кемшіліктерд: төмекдегіше топтауға болады.}

^{1. Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды алдын-ала айқындай алмау. Оқушылардың дара ерекшеліктеріне, адамгершілік қасиеттерінің ауытқу себептеріне толық көңіл аудармауы. Ұжым арасындағы қарым-қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын тиімді ұйымдастырмауы.}

^{2. Тәрбиесі "қиын" оқушылармен тіл табыса алмауы яғни, жеке педагогикалық ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді қолдану: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыфз жазалау, қандай бір жөнсіз «әрекеттер» болсын оны сол балаға жабу, кемсіту, т.б. Дұрыс қолданылмаған шара жасөспірімдердің ыза кегін туғызып, балаға кері әсерін тигізеді.}

^{3. Кейбір педагогтердің психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің таяздығы, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен өткізуде кәсіби шеберлік дәрежесінің төмен болуы да себеп болады.}

^{Қиын оқушылардың проблемаларын шешуде мұғалім ең басты оқушылармен психологиялық түйіспе (контакт) орната білуі керек. Себебі, қандай бір педагогикалық ықпалдар жасалмасын олар баланың ішкі жандүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.}

^{Үлкендер мен жеткіншектердің арасындағы қатынас мынадай жағдайларда сәтті дамиды:}

^{Егер жеткіншек үлкендердің әрекетеріне шын ниетімен қолғабыс көрсетс;}
^{Егер үлкендер жеткіншектерге үлгі бола білсе;}
^{Егер үлкен адам жеткіншекті өзінің існе қатыстырып, керекті ептілікке үйретсе, қиындықтармен күресуге көмектессе.}

^{Осындай түйіспе жасау үшін мұғалім балалардың әр жағдайдағы қылықтарын жүріс-тұрысын дұрыс бағалай отырып, соған өзінің әрекеттерін, тұлғалық сипатын сәйкестендіру қажет.}

^{Мектепте оқушыларға ықпал жасайтын басты тұлғалардың бірі – сынып жетекшілері. Сынып жетекшілер жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдасып, ата-аналармен және жұртшылықпен бірлесе отырып, жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ғана ие бола алады. сондықтан әр уақытта оқушыларының күшті және әлсіз жақтарын ескеріп, нәтижелеріне жүйелі салыстырулар жүргізіп, нақты талдау жасап отыруы қажет.}

^{Ең бастысы әрбір ұстаз өзі атқаратын тәлім-тәрбие ісін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, шәкірттерін жан-жақты біліп, олардың тәрбиелік деңгейін анықтау үшін үздіксіз жұмыс істеу керек. Бұл ретте ұстаз оқушылардың тәрбиелілігін көрсететін саналылығы, адамгершілігі мен имандылығы, эстетикалық талғамы, танымдық даму дәрежесі, қызығуы, қоршаған ортаға өнерге бейімділігін т.б. ескеруі керек. Сынып жетекшілері туралы әдістемелік хатта: сынып жетекшілері әр уақытта оқушылардың жаңа ұжымын қабылдай отырып, ең алдымен отбасының бала тәрбиелеу шарттарын зерттейді делінген. Сондықтан тәрбиешінің ең бірінші міндеті – балалар өсіп тәрбиеленетін ортаны зерттеу. Жас ұрпақ тәрбиесі бір пәс босаңсуды көтермейтін тіршілік тынымсыздықтың аса өзекті тетігі болғандықтан, ешқашан күн тәртібінен түскен емес. «бір баланы адам етіп өсіргенше, бір шаһар опат болады»,- дейді ертеден келе жатқан көнелер сөзі. Осы салыстырудың өзі-ақ баланың шынайы мәніндегі «адам» болып қалыфптасуы қыруар уақыт пен еңбекті қажет ететін аумағы кең жауапкершілігі күрделі процесс екенін ұқтырса керек.}

^{Тиімді тәжірибелі педагог ұзақ жылғы бай тәжірибесін бала тәрбиесіне орынды жұмсай білсе, бұл салада оң нәтижелерге қол жеткізуі сөзсіз. Ал, керісінше, әйтеуір күнім өтсе болды деп, жалақының ықпалында кетсе, бұдан өзгелер үлгі аларлықтай бір нәрсе шыға қоюы қиын. Қысқасы бұл кәсіп енжарлық пен селқостықты, жүрдім-бардым тірлікті көтермейтін кәсіп.}

^{Бүгінгі тәрбиеге бүгінгі қоғамға келсек, бүгінде оқушыларды ешнәрсемен таң қалдыра алмайсың. Олар өз тәжірибесінен бұрынғыларға қарағанда әлдеқайда сауатты. өйткені олар куүнделікті теледидарды қалт жібермейді, гаезт-журналдардың сан алуан ақпараттардан да хабардар. Бұл балаларға тәрбиеден бас қатырудың шамалы деген сөз емес. Олай десек қатты қателесеміз. Жаңағы айтқан ақпарат көздері ендігі жерде тәрбие істерін жеңілдетіп қана қоймайды, керісінше жаңа мәселелерге жол ашады.}

^{Психологиялық түзету жұмыстары психолог жұмысының маңызды және жауапкершілігі мол әрекеті.}

^{Жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиыншылықтарды анықтап алған соң дер кезінде түзету жұмыстарын жүргізуіміз қажет. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушылармен түзету жұмыстарын жүргізу кезінде төменгі факторларды есепке алмайынша істің табысты болмайтыны белігілі: отбасындағы жағдайы, досы кім, бос уақытын кіммен және қалай өткізеді, сабақ оқытуда неден қиналады, сынып ұжымымен және ұстаздармен қарым-қөатынасы қалай, оның өзіндік тұлғалық ерекшеліктері. Осындай ерекшеліктерін есепке алу – оған дұрыс диагноз қою мен бірдей. Дұрыс қойылған диагноз аурудың дұрыс ем қабылдауына оң әсер ететіні белгілі жайт.}

^{Зерттеу барысында біз оқушылардан бойынан мынадай қиындықтарды анықтадық: дұрыс қарым-қатынас жасай алмаушылық, қорқақтық, өзіндік бағалауы төмен, жасқаншақтық т.б. осы анықталған қиындықтары түзету үшін оқушылармен тренинг сабақтар, рольдік сюжеттік ойындар, сұрақ-жауап әдістері, әңгімелер жүргізілді. Бұндай ойындар біздің зерттеуімізде түзету коррекция мақсатын көздейді. Ойланып жоспарланған түзету жұмыстары оқу тәрбие жұмысында мінез-құлқында қиындығы бар балаларды қайта тәрбиелеу кезеңінде аса маңызды болып табылады.}

^{Біріншіден, мектеп жоспарында, қиын балалардың барлығы үшін жүргізілетін іс-шаралар болуы керек. Екіншіден, әрбір қиын оқушымен жүргізілетін жеке жұмыс бағдарламасының болуы. Осындай бағдарламада қиын балаларға отбасы тәрбиесінің жағымсыз факторларын болдырмау, кездейсоқ топтардың жағымсыз әсерінен оларды қорғаштау, сабаққа қызығушылығын арттыру, қандай бір істерде оларды ынталандыру сияқты мақсаттар қойылуы тиіс.}

^{Оқушылардың бойынан анықталған қиындықтарды түзету мақсатында жүрігізлген жұмыстарымыз бойынша біз ұстаздарға, мектеп психологтарына арнап арнайы бағдарлама құрдық.}

^{Бағдарлама мақсаты:Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды (дұрыс қарым-қатынас жасай алмаушылық, қорқақтық, өзіндік бағалауы төмен, ұялшақтық) түзету.}

^{Бағдарлама міндеті:}

^{өзін және басақаларды сыйлауға, дұрыс қарым-қатынас жасауға үйрету;}
^{Оқушының өзіне деген сенімін арттыру;}
^{Өз жұмыстарын үлкендердің көмегінсіз өз бетінше орындауға дағдыландыру. Бағдарлама үш бөлімнен тұрады. (№1 қосымшада көрсетілген.)}

^{Ғұлама Әл-Фараби «Дүниедегі ең оңай нәрсе ақыл айту, ең қиыны өзіңді-өзің түсіну» десе, К.Маркс «Өзіңді-өзің тану» даналықтың бірінші белігіс деп ескертеді.}

^{«Өзіңді білуің адамгершілікке жеткізеді» деген неміс психологы Н.Энкельман.}

^{Балалардың өз мүмкіндіктерін өздігінен тануы негізінде дұрыс қарым-қатынасқа үйретуді, бойларында кездесетін ұялшақтықты, жасқаншақтықты жоюды алдымызға мақсат етіп қойып «Өзін-өзі тану» бағдарламасын жасады.}

Егерде олардың ішкі жан дүниесі «табиғатын» біле-білсек, соғұрлым қиын баланың мінез-құлықтарындағы адамгершілік шағын ғана сыр сипатын бөлектеп алып, соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра біліп, жағымсыз қылықтарын жоюға мүмкіндік туғызу қажет. Осыған орай, қайта тәрбиелеу процесіне қойылатын шарттар:

әрбір қиын баланы жан-жақты зерттеп, мінез-құлықтарының бағыт-бағдарын анықтау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп алу;
әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелерін құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көзқарасты, ұжымшылдық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру;
әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және шығармашылық талап-тіліктеріне орай қабілеті мен икемділіктерін дамыту, қоғам жұмыстарына қатыстыру;
кейбір қиын оқушылардың оқу-тәрбие процесінде және ұжымдық өмір қарым-қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, дер кезінде қол ұшын беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын себептерді жою.

Әрбір қиын балаға жинақталған мінездемелерді белгілі бір жүйеге келтіріп, оларды қайта тәрбиелеуде жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан ұйымдастырған жөн. Осы саладағы қайта тәрбиелеу әдістерінің бірі – этикалық әңгімелесу, ол оқушынызерттеп тануда, тәрбиелеуде, қайта тәрбиелеуде және жеке тәрбие жұмыстарында өз ерекшеліктерімен танылуда.

Әңгімелесу - оқу-тәрбие процесінде ең қажетті құрал. Оқушының жеке уаым-қайғысы, кейбір моральдық нормаларға жатпайтын іс-әрекеттері, жанұя жағдайындағы ыңғайсыз келіспеушілік қылықтары жайлы этикалық мәселелерді оқушылар ұжымы арасында жария етуге болмайды немесе қиын баланың кейбір қылықтарының себебін, ауыр сезімдер, қайғы-қасіреттерін сынып ұжымы түсінбеуі де мүмкін. Осындай жағдайда тәжірибелі психолог баланың басынан өткен оқиғаны немесе әртүрлі жағдайларды дұрыс түсінуге, болмаса ұжымның обьетивті түрде ұғынуына әңгімелесу, сырласу арқылы көздерін жеткізеді. Бір ескертетін ерекшелік, қиын бала мағынасыз әңгімелерді жақтырмайды. Жөнсіз арнайы әңгімелерге тарта беріп мазасын алса, әр уақытта олар қарсылық көрсетеді. Қиын жасөспірімдер дербес мінезді, өмір тәжірибелері ұлғайып, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы күрделеніп, көп жағдайда тәуелсіздікке талаптану әрекеттері жеке бастарын жоғары санаушылыққа, өркөкіректікке итермелеп, дау-жанжалдасуға, дөрекілікке, қатыгездікке себепші болатындығын жеке тәрбие жұмысында, соның ішінде жеке әңгімелесу тәсілдерді ескерген жөн.

Сонымен, қиын оқушымен әңгімелесуге қойылатын талап, олардың дара және жас ерекшеліктерін жан-жақты білу қажет.

Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізген кезде көңіл аударарлық әдіс – олардың бейім-қабілеттерін ескеріп, қоғамдық мәні бар тапсырмалар беру және орынды педагогикалық талаптар қою. Көптеген қиын оқушылардың мінез-құлықтар стеротипін өзгертіп адамгершілік қасиеттерге бағдар беруде олардың ұнамды психикалық күйлерін, яғни қуанышты эмоциясын пайдалана білсек, мектептегі қызықты да тартымды қоғамдық жұмыстарға белсенді қатыстыруға болар еді.

Қиын балалардың типтік өзгешеліктері – эмоциялық тұрғыдан ашуланшақ, білектің күшіне сену, білекті баланың алдында жалпақтау, мейірімсіздік, дөрекілік, қиқарлық, өзімшілдік, менмендік қылықтарымен сипатталады. Олардың күнделікті жүріс-тұрыстарында кездесетін кемшіліктер: қиқарлық, қыңырлық, менмендік, өзімшілдік.

Көп ретте, отбасындағы келіспеушілік, оған қоса мектеп жағдайында жеткіншектердің жеке басын сыйламаушылық, мұғалімдер мен қиын оқушылардың арасында туындайтын дау-жанжал, ұрыс-керіс жинақтала келе баланың үйінен кетуіне, мектепке бармай қаңғыбастыққа душар етеді.

^{Педагогикалық шешім:}

^1.^{Әрбір қиын баланы;жан-жақты зерттеп , мінез-құлығының бағыт-бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп}^алу.

^{2. Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәрбиелерін құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көз- қарасты, ұжымшылдық қарым-қатынас қалыптастыруды ұйымдастыру.}

^{3Әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және шығармашылық

талап-тілектеріне орай қабілеттімен икемшіліктерін дамыту, қоғамдық

жұмыстарға қатыстыру.}

^{4. Кейбір қиын оқушылардың оқу-тәрбие процесінде және ұжымшылдық өмір қатьінастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, дер кезінде қол ұшын беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын себептерді жою:}

^{5-Дербес ерекшеліктерін ескеріп, оның адамгершілікті сыр сипатын, оқу- тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда және жеке басын сыйлау, оның дамуына объективті жағдайлар туғызу.}

^{6) отбасында, мектепте,қоғамдық орындарда қандайжағымсыз әдет-дағдылар

баланың мінез-құлқына, жүріс тұрысына әсер ететіндігін анықтау.}

^{7) қиын баланыңбағыт-бағдарындағы тіректі адамгершілік қасиеті болмаса, соның негізінде қайта тәрбиелеу процесін құрудың программасын жоспарлау. . :}

^{8) дербес ерекшеліктерін ескеріп, оның адамгешілікті сыр сипатын, оқу. тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда және жеке басын сыйлау,оның дамуына обьективтіжағдайлар туғызу.}

Қазіргі таңда педагогтардың басты міндеті оқушыны тек білім нәрімен сусындату емес, сонымен қатар оның адамгершілік қасиеті мен мәдениетін қалыптастыру және жазғы демалыс кезінде баланың бос уақытын тиімді өткізуіне, демалуына жағдай туғызу болып табылады. Міне, сондықтан қай кезде болмасын мектептің талаптары мен моральдік нормаларын орындамайтын оқушылармен жұмыс жасау ең қажетті, ең маңызды міндеттердің бірі болып саналады.

Мұндай жасөспірімдерді мектеп практикасында "Қиын балалар", "Тәртібі нашар балалар", "Тәрбиесі қиын балалар" дейді.

Қазір бұл кеңестік кезден келе жатқан ұғым ескіріп барады. Шет елдерде дәл осы ұғымды "девянтное поведение" деп те жүр. Орыстарда "отклоняющиеся поведение" немесе "группа риска" дейді, бірақ бұл ұғым көңілге тиетіндей ауыр анықтама.

Ғылыми зерттеу шараларының қорытындысы бойынша және күнделікті өмірде көргеніміздей дәл осындай балалардың оқуға деген ынтасы нашар болады. Олар мұғалімге де, басқа оқушыларға да кесірін тигізеді. Көпшілік бұзақылар мен қылмыскерлер де дәл осындай контингенттен шығады. Мұндай балаларды болдырмау және оның алдын – алу мектепте немесе жазғы сауықтыру лагерлерінде болсын педагогтардың іскерлігі мен білімділігіне байланысты.

Жазғы демалысты өткізу – мемлекеттік тұрғыдағы мәселе. Сондықтан бұған аса жауапкершілікпен қарауымыз керек. Жазғы дәмалысты талдағанымызда, біз тек қана жоғары деңгейде ұйымдастыру жақтарын емес, физикалық, психологиялық және әлеуметтік дені сау тұлғаны қалыптастыру жақтарын басты міндетімізге айналдыруымыз керек былайша айтқанда жан-жақты тәрбие беру жолдарын қарастыруымыз қажет.

Жазғы сауықтыру лагерьлерінде тәрбие жұмыстарын жоспарлағанда мына нәрсені ұмытпауымыз керек Бала дүниеге келгенде оның балалық шақ кеңістігінде адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.

Тәрбие - жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі. Тәрбие балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиеші оның құралдары мен әдістерін және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие, алдын ала жасалған арнайы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және ұйымдастырыла жүргізіледі. Тұлғаның даму процесінде ең қажетті әдіс - өзін - өзі тәрбиелеу.

Бұл әдіс оқушы тұлғасын жан-жақты тәрбиелеу мен дамытуға ықпал етеді. Мысалы, оқушы дамуы мен қалыптасуына байланысты өзінің тәртібі және мінез - құлқындағы кемшіліктері мен іс-әрекеттеріндегі сәтсіздіктеріне сын көзбен қарап, оларды болдырмаудың тиімді жолдарын іздестіреді.

Балалардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын қалыптастыру үшін оларды адамдар өміріндегі өзін-өзі тәрбиелеудің мәні өзінің тұлғалық сапаларын дамытудағы ерік-жігерінің ролі жөнінде хабардар етіп отыру қажет. Тәрбиеші оқушының білімін, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге бағыт беріп, әрдайым көмектесіп отырады.

Ұжымдық шығармашылық тәрбиеде ұжымдық бағыттылық идеясының мәні зор. Бірыңғай тәрбие ұжымы - бұл тәрбиешілер мен балалардың бірлестігі, мұнда ересек адамдардың жастар жөніндегі жалпы қамқорлығы, яғни ашық және елеусіз қамқорлығы дамиды. Мұндай ұжымда тәжірибе ашық және елеусіз түрде тәрбиеші арқылы беріледі, оны тәрбиеші ұжымдық шығармашылық істе игереді. Ұжымдық шығармашылық іс - бұл біріншіден, барлық ұжым мүшелерінің істі бірігіп жоспарлауы, талқылауы, шешім қабылдауы; екіншіден, ұжымдық жұмыс ізденуге бағытталады практикалық міндеттерді шешу үшін ұжым мүшелері ізденудің тиімді жолдарын, әдістерін, құралдарын қарастырады.

<предыдущая страница | следующая страница>