Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

“Сырдария ” университеті

“Экономика жєне ќ±ќыќ” факультеті.

“Экономика” кафедрасы

Байраханов Айдарбек Хайрулла±лы

Диплом жұмысы

Тақырыбы “КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ

ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ”

Ғылыми жетекші: Төремұратов Е.Т –

доцент, экономика

ғылымдарының

кандинаты

Қорғауға жіберілді : Серіков Б.С –

Экономика доцент, экономика кафедрасының ғылымдарының

меңгерушісі: кандидаты

Бекітемін:_________________

Экономика кафедрасының

меңгерушісі: э.ғ.к. доцент Б.С Серіков

“Сырдария ” университеті “Экономика жєне ќ±ќыќ” факультеті “Ќаржы-13” мамандығы күндізгі бөлім IV- курс студенті Байраханов Айдарбектіњ диплом жұмысы.

Жоспар:

Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ.

Кіріспе:

І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы

1. 
   Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
   
2. 
   Қаржылық есеп берудің элементтері
   

ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.

1. 
   Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері ретінде.
   
2. 
   Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау.
   
3. 
   Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы.
   
4. 
   Баланс өтімділігіне талдау жасалынады.
   

IІI – тарау. Көрсеткіштерді талдау және “ЖШС Бағара” өндірістік кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу.

3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы көрсеткіштерін есептеу.

3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау.

3.3. Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау.

Қорытынды.

Пайдаланаған әдебиеттердің тізімі.

Қосымшалар.
Студенттің қолы.

Ғылыми жетекшісінің қолы.

Жазылған уақыты “ ” 2007 ж

МАЗМҰНЫ.

Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.

Кіріспе

І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы

5. 
   Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
   
6. 
   Қаржылық есеп берудің элементтері
   

ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.

2.1 Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері ретінде_________________________________

2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау______________________________________________

2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы__________________________________________

2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы______________

IІI – тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу___________

3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы көрсеткіштерін есептеу________________________

3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау__________________________________________________

3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау_____

Қорытынды______________________________________________

Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі___________________________

Қосымшалар_____________________________________________

Кіріспе.

Еліміздіњ нарыќтыќ экономикалыќ ќатынастарѓа µту жаѓдайында кєсіпорындардыњ ќарсылыќ жаѓдайына талдау жасау µте жоѓары дєрежедегі ролге ие болады.

Б±л жаѓдай єсіресе кєсіпорындардыњ µз дербестігіне ие болѓаннан бері жєне µндірістіњ кєсіпкерлік ќызметі нєтижесінде меншік иелері, комерциялыќ серіктестіктерімен басќа контрагентіктер алдында толыќ жауапкершієлікті µз міндетіне алу себепші болды жєне оны мањызы арта т‰сті.

¤ндірістіњ ќарсылыќ жаѓдайын оны, т‰рлі жаќтарын білдіретін єрт‰рлі кµрсеткіштердіњ есептеу нєтижесінеде аныќталынады. Б±ндай кµрсеткіштерге мыналар жатады: ењбек µнімділігі, ќорлардыњ ќайтарылымы, µзіндік ќ±н, жалпы табыс, рентабельділік, т.б. Осы кµрсеткіштерді ‰йрену негізінде олардыњ єрќайсысынан жалпы баѓа тигізетін єсері белгіленеді жєне мањызы аныќталынады. Соњында бєсекелі нарыќтыќ экономика жаѓдайында кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайыныњ тиімділігі т±раќтылыѓы жєне болашаѓы туралы толыќ мєлімет береді. Ќаржылыќ жаѓдай сонымен бірге шаруашылыќ ќызметін ‰здіксіз іске асыру ‰шін жєне µзініњ іс жаѓдайындаѓы міндеттемелерді (ќазіргі ќарызын) орнын (толтыру ‰шін) µтеу ‰шін белгілі бір кезењде кєсіпорынныњ ќаржылыќ т±раќтылыѓын кµрсетеді жєне оны ќаржы ресурстармен ќамтамасыз етеді.

Кейбір мамандар былай дейді: «кєсіпорынныњ ќаржылыќ т±раќтылыѓы дегеніміз б±л кєсіпорынныњ ќаржы ресурстарын пайдалану жєне бµлу негізінде кєсіпорынныњ дамуына жаѓдай жасайтын пайда мен капиталдыњ µсуі, осы тєуекел дєрежесініњ жаѓдайы арќылы тµлем ќабілеті мен несиелік ќабілетіні саќтап ќалу». Басќа бір мамандар былай деді: олар алдын айтќан мамандардыњ пікіріне толыѓымен ќосылѓандай болады, біраќ олар ќаржы т±раќтылыѓын тиімді ќалыптасќанмен , ќаржы ресурстарын бµлу жєне пайдалану мен толыќ ќосылѓысы келмейді. Олар ќаржы т±раќтылыѓыныњ мєні дегенде кєсіпорынныњ заттарымен ќамтамасыз етілуі жєне ќайнар кµздерді ќалыптастырудыњ шыѓындары мен белгіленеді деп есептейді.

Кєсіпорынныњ ќаржы ќызметініњ нормал єрекеті деп - µнімдердіњ ‰здіксіз µндірілуін ќамтамасыз етуі ‰шін, кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайын нормал т±раќты болуы ‰шін жаѓдай жасау жєне оныњ төлем ќабілетті болуына кепілдік жасау болып табылады. Егер кєсіпорын ќаржы жаѓынан т±раќты болса оныњ тµлем ќабілеті де болады, басќа кєсіпорындардыњ алдын оныњ ‰стемдігі басымдылыѓы байќалады, несие алу ‰шін жаѓдай жасалынады.

Ж±мыстыњ предметі – ќаржы т±раќтылыѓы аспектісінде кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайы.

Зерттеу нысаны – “ЖШС БАҒАРА” µндірістік кәсіпорыны.

Ж±мыстыњ маќсаты – меншікті ќаржылардыњ ќайнар кµзініњ запастарын табу, аныќтау жєне ол арќылы басќаруды жетілдірудіњ іс шараларын істеп шыѓу, сонымен бірге дебиторлыќ ќарыздарды басќарудыњ сапасын арттырудыњ резервтерін іздестіру болып табылады.

Ж±мыстыњ негізгі маќсаты: ќаражы коэффицентерініњ кµмегі арќылы кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓын баѓалау. Ол коэффицентері мыналар: ќаржы тєуекелі, ќарыз, автономия, ќаржы т±раќтылыѓы, ж±мылдыру, ж±мылдырылѓан ќаржылардыњ т±раќты ќ±рылымы, меншікті ќаржы кµздері арќылы айналмалы капиталды ќамтамасыз етеді, сонымен бірге кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ оптимал ‰лгісін (модель) істеп шыѓу. Диплом ж±мысында таблицалар мен графиктер де пайдаланылады.

“АШМ орталыќ сервис” µндірістік кооперативі ќаржылыќ т±раќтылыќты баѓалау кєсіпорынныњ 2004ж ќаражыныњ есеп беру баѓасы негізінде баѓаланады.

Ќаржы жаѓдайына талдау жасау ќаржы т±раќтылыѓын талдау жасаудан басталады, олар тµмендегі мєселелерді µз ішіне ќамтиды.

- Кєсіпорынныњ актив баланысыныњ ќ±рамы мен ќ±рылымыныњ ќозѓалысына талдау жасау

- актив баланысыныњ ќалыптасу кµздерініњ ќ±рамы мен ќ±рылым єрекетіне талдау жасау.

- кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ абсолют жєне атносительді кµрсеткіштеріне талдау жасау

- баланс µтімділігіне талдау жасау

- кєсіпорынныњ тµлемќабілеті мен несиелік ќабілетіне талдау жасау.

Қәзіргі экорномикалық жақдайда шаруашылық жүргізуші суьбектінің қызметі айналадағы нарықтың Қатынастарға қатысушылардың көңілін,ен шығатын қызметтердің нәтижесіне мүдделі болады. Олар бұл жақдайдағы есеп беру ақпараттары негізінде кәсіпорынның қаржылық жақдайын білуге ұмтылады. Бұл орында қаржылық талдау жасау негізгі құрал қызметін атқарады.

Қаржылық талдау жасау төмендегідей жолдарға баға беруге мүмкіндік береді.

1. 
   Кәсчіпорынның мүліктік хәлі.
   
2. 
   Кәсіпкерлік тәуекел дәрежесі, үшінші тұлға алдында міндеттемелерді жою мүмкіндігі.
   
3. 
   Ағымдағы қызмет пен ұзақ мерзімді инвестициялар үшін капиталдың жеткіліктілігі.
   
4. 
   Қаржыландырудың қосымша қайнар көздеріне қажеттілік пен талаптың болуы.
   
5. 
   Капиталды көбейтудегі қабілеттілік.
   
6. 
   Қарыз қаржыларды тартудағы тиімділік.
   
7. 
   Пайданы бөлу мен пайдаланудағы саясаттың негізделгендігі.
   
8. 
   Инвестиция мен тағы басқаларды таңдаудағы мақсаттың болуы
   

Қаржы талдау қаржы менеджмент пен аудиттің ең маңызды элементі болып табылады да қаржы есебін пайдаланушылар белгілі бір шешім қабылдануда қаржы есебін пайдаланушылар үшін қаржы талдау әдісін қолданады . Меншік иелері капиталдың табыстылығын көтеру фирма жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында қаржы есебіне талдау жасайды . Кредиторлар мен инвесторлар болса қарыздар мен салымдар бойынша өзінің тәуекелділігін төмендету мақсатында қаржы есебін талдау жасайды. Қабылданған шешімнің сапасы көбінесе талдау жасауда негізділігінің сапасына жоғары дәрежеде байланысты болады.

Сонымен ќаржылыќ талдаудыњ негізгі маќсаты: кєсіпорыныњ ќаржылыќ жаѓыдайыныњ обьективтік жєне наќты суретін беретін, оныњ пайдасы мен зиянындаѓы, актив пен пассивтердіњ ќ±рамындаѓы µзгерістерді, девидторлар жєне кредитормен болған есептерді беретін тиімді аќпараттарды алу болып табылады.

Талдаудыњ маќсаты µзара бір – бірімен байланыста жиналѓан, талданѓан мєселелерді б±л талдаудыњ аќпараттыќ, техникалыќ жєне механикалыќ м‰мкіндіктерін есепке алѓан жаѓыдайда талдау маќсатын наќтылау арќылы іске асќанын білдіреді. Б±л орында негізгі фактор болып шыѓатын аќпараттыќ кµлемі мен сапасы есептелінеді.

Сонымен ќаржы ќызыметі талдауына негізделген жаќсы ±йымдастырылѓан ќаржы жоспарлауы жаќсы тиімді ќаржы жаѓыдайыныњ болуына кепілдік етеді.

Ќаржылыќ жаѓдай – кєсіпорынныњ экономикалыќ ќызыметініњ ењ мањызды сипаттамасы. Ол кєсіпорынныњ бєсеке к‰ресіне ќабілеттілігін, ынтымаќтасу іс єрекетіндегі оныњ потенциялын білдіреді, кєсіпорынныњ µзініњ жєне єріптестерініњ ќаржы жєне басќа ќатынастар бойынша экономикалыќ м‰делердіњ кепілділік дєрежесініњ баѓасы болып табылады. Т±раќты ќаржы жаѓдайы кєсіпорынныњ µндірістік – шаруашылыќ ќызыметерініњ барша процестерінде ќалыптасады. Кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайын сипаттайтын таѓы бір ерекшелігі ол- ±заќ мерзімді келешектегі ќызыметтердіњ т±раќтылыѓы. Ол кµбінесе кєсіпорын балансыныњ ќ±рлымына байланысты болады жєне кредиторлар мен

Инвесторларѓа тєуелділік дєрежесімен байланысты болады. Б±дан басќа кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайы салыќ органдарына байланысты оны µз мезгілінде жєне толыѓымен тµлей алатын ќабілеттілікті білдіреді. Соњында кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайы б±л кєсіпорынѓа (маќсаты несие беру) байланысты белгілі бір мезгілде пайыз дєрежесінде маќсатты несие беру туралы мєселені шешу ‰шін банктіњ негізгі бас µлшемі болып табылады.

Ќаржылыќ жаѓдайды баѓалау бес негізгі баѓыттар бойынша µткізіледі.

1. 
   М‰ліктік жаѓдай
   
2. 
   ¤тімділік
   
3. 
   Ќаржылыќ т±раќтылыќ
   
4. 
   Ж±мыс- іс белсенділігі
   
5. 
   Рентабельділік
   

Ќаржылыќ жаѓдай сыртќы пайдаланушылар ‰шін екі баѓыт бойынша µткізіледі.

1. 
   Есептелінген баѓаланѓан коэффициенттерді нормативтік белгілерімен салыстыру.
   
2. 
   Кµрсеткіштердіњ µзгеруі динамикасына талдау жасау.
   

Ќаржылыќ т±раќтылыќ б±л кєсіпорынныњ нарыќтыќ экономикалыќ жаѓдайда ќаржылыќ – экономикалыќ ќызметтерді сипаттайтын объект болып табылады.

І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы

1. 
   Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
   

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық- шаруашылық

қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.

Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай- ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.

Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай- ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.

Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруышылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады.

Егер беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір- бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел- статистикалық есеп берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.

Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.

Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:

Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, оларды төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады.

Толассыздық. Субъекте өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшалайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.

Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.

Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс: қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын (оқиғаларын) бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған) мәліметтер өз септігін тигізуі керек.

Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі мүмкін.

Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар болмаса.

Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну тиіс.

Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны абзал.

Сақтық. Кез- келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай- ақ міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.

Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс. Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.

Жүйелік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелігін сақтау мүмкіндігі артады.

Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы) болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде жасалған жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел- статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел – статистикалық есепке алудың деректері бойынша жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.

Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің (деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.

Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:

Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік мәміле жасалады).

Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО, ведомость, Бас кітап).

Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс, қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша- қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).

Төртінші кезең. ШС- нің қаржылық- шаруашылық қызметі талданады.

Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.

Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:

№ 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4 БЕС) арқылы жүзеге асады.

Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында) немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.

Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен қатар, жалпы белгіленген тәртіпке біріккен (жиынтық) есебіне де береді.

Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті, есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 1- наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.

Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладғы кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.

Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.

Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.

Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін.

1.2. Қаржылық есеп берудің элементтері.

Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік баланс, құлшылық- қажылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша қаражатының ақысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы) кіреді.

Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдеі қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және тиімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі тағы әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:

инвесторлар- жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың алатын табысына қаншалықты пара- пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға салған инвестициясын инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін сатып алудың, немесе өз иесін сақтаудың қажеттілігі анықтау үшін; кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу қабілеттілігін анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;

кредитор- алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін (мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;

жабдықтаушылар- кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін көтеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;

қызметкерлер- кәсіпорынның тұрақты және рентабельді болғанына мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен төлемін алады, ал акционерлер- тұрақты түрде дивидент алып тұруын көздейді;

Мемлекеттік органдар- кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс деңгейіне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты (салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай- ақ статистикалық мәліметтерді жинайды;

Жұртшылық- жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді- мекенді, аймақты дамытуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып келеді.

Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу жасап дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін тигізеді.

Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үін оның қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.

Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға мүдделі болып келеді.

Есеп берудің мәліметтері	Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары (активтер құрылымы)	Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау және болашақта болатын ақша қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның қарызы мен меншік капиталының ара қатынасы)	Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау және болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын мүдделі тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның сырттан инвестицияны тартудың потенциалдық икемділігін бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің коэффициенті	Өз міндеттемесіне жауап беретін кәсіпорынның ұзақ және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік белсенділігінің коэффициенті	Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі	Қаржылық инвестициялық, оперативтік қызметінің нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша ағынын бағалау; кәсіпорынның келешектегі ақша қаражатына қажеттілігін болжау

Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші субъект пайдаланылады.

Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында (жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.

Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.

Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады. Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында жасалады, өлшем бірлігі- мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін- заңды тұлға ретінде статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезеңдігін белгілеуге құқығы бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).

Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып табылады.

Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік емес игілігі.

Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.

Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар, қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия, “ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз іспеттес те болып келуі мүмкін.

Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс келе бермейді (мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.

Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай- ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).

Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі. Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.

Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық- шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.

Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру- шығыс болып танылады.

Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.

Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.

Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток) нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.

Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:

кез- келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;

баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.

Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың келесі түрлері бар:

бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан) қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;

ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;

сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы) бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың өтелуін талап етеді;

дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе қортындыланады);

баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.

Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.

Кәсіпорын балансы 1 қаңтар 2006 ж. Ұйымның атауы АШМ “Сервис орталығы” кодтары

следующая страница>