Ф со пгу 18. 2/07 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Әдістемелік нұсқау

Нысан

Ф СО ПГУ 7.18.2/07

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Филология, журналистика жєне өнер факультеті

«Қазақ әдебиетінен арнаулы курс» пәні бойынша 050117 «Қазақ тілі мен әдебиет» мамандығының студенттеріне арналған пәнді оқыту бойынша

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Павлодар 2010

Пәнді оқыту бойынша

әдістемелік нұсқаудың

бекіту парағы Нысан

Ф СО ПГУ 7.18.2/11
БЕКІТЕМІН

ФЖиӨ факультетінің деканы
_________ Ж.Т.Сарбалаев

« ___» ___________2010 жыл

Құрастырушы: доцент Баратова М.Н.

Қазақ филологиясы кафедрасы

ПӘНДІ ОҚЫТУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Пәнді оқыту бойынша әдістемелік нұсқау «___»_________ 2010 жылы бекіген жұмыс бағдарламасы негізінде дайындалды

Қазақ филологиясы кафедрасының « » 2010 ж. мәжілісінде ұсынылды. Хаттама №

Кафедра меңгерушісі: ___________Жүсіпов Н.Қ. «___» ________ 2010 ж.

Филология, журналистика және өнер факультетінің 2009 жылғы «___»_______ әдістемелік кеңесінде мақұлданды. Хаттама №

ӘК төрайымы:________________ Жұманқұлова Е.Н.

Пәнді оқу барысында қарастырылатын тақырыптар
1-тақырып. Мәшһүр Жүсіп шығармаларының зерттелу тарихына шолу

ішінен У.Ќалижанныњ (Мєшћ‰р Ж‰сіп. – Алматы: Атам±ра. 1998), С.С‰тжанныњ (Мєшћ‰р м±расы.-Павлодар. 2001), Е.Ќ.Ж‰сіповтыњ «Мєшћ‰р Ж‰сіп шыѓармаларындаѓы єдеби дєст‰р»-кандидаттыќ диссертациясы, сондай-аќ оѓан дейін єр кезде айтылѓан белгілі ѓалымдардыњ: Б.Кенжебаев, Є.Жиреншин, М.Бµжеев, С.Дєуітов, Д.Єбілов, Ќ.Мєшћ‰р Ж‰сіп. С.Ш.Кµпеев, С.Негимов т.с.с. ењбектерінде аќын µлењдерініњ идеялыќ-таќырыптыќ негізі

2-тақырып. Ақын өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктері

Мәшһүр Жүсіп лирикасының көркемдік ерекшеліктері дегенде, ол жазған төрттағандарға, яғни шығыс поэзиясында рубай деп аталған өлең түріне, кеңірек үңілу.

3-тақырып. Ақын өлеңдерінің стильдік табиғаты

Лириканың жанрлық, стильдік табиғаты дегенде, алдымен даму тарихында мол тәжірибе жинақталған әр кездегі орыс әдебиеттану ғылымы жетістіктеріне көңіл бөлу қажет. Алдымен ХІХ-ХХ ғасырдағы В.Г.Белинский, А.Н.Веселовский, В.Жирмунский, М.Б.Храпченко, В.Поляков, В.П.Григорьев [12] т.с.с. еңбектерінің тек орыс әдебиеттану ғылымы үшін емес, қазақ әдебиеттану ғылымы үшін де мәні үлкен екені.

4-тақырып. Ақын өлеңдерінің жанрлық сипаты

Қазақ әдебиеттану ғылымында да қазақ лирикасының жанрлық толысу, даму тарихына қатысты еңбектер баршылық екенін ескерген жөн. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, М.Базарбаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Т.Әбдірахманова Р.Нұрғали, Б.Кәрібаева, С.Негимовтің т.с.с. жекелеген ізденіс нәтижелері

5-тақырып. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығын өзіне дейінгі ақындық дәстүр

Мәшһүр Жүсіптің ойлы, немесе философиялық өлеңдері біртекті болып келуі. Оның біразы таза ойлауға, ой салуға, өзекті идеяны ақын айтпай, оқырманның өз сараптауына арналғандығы.

6-тақырып. Ақын өлеңдеріндегі дәстүр тағылымы, дәстүр сабақтастығы және бейнелілік

Мәшһүр Жүсіптің суреткер ақын ретінде толысуын дәлелдейтін ерекшелігі, оның көп атынан үн қата отырып, соның бәрін бір ғана лирикалық қаһарман толғанысы ретінде беру арқылы өлең әсерлілігін арттыру үлгілері.

7-тақырып. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы жоқтау өлеңдері

Мәшһүр Жүсіп поэзиясының жанрлық табиғатын саралағанда, оның жоқтау өлеңдері де назар аудартады. Қазақ әдебиеттану ғылымында жоқтауға арнайы анықтамалар берілген. 1926 жылдың өзінде А.Байтұрсынов былай деп жазған: «Жоқтау - өлген кісіні жоқтап сөйлеу. Жоқтау көбінесе белгілі адамдарға айтылады. Өлген адамның қатыны, я қызы, я келіні зарлы үнмен өлген адамның тірідегі істеген істерін, өлгенінше бастарына түскен қайғы – қасірет, күйіктерін шағып, жылағанда айтатын жыр түріндегі сөз.

8-тақырып. Әлем әдебиеті дамуына тән ортақ заңдылықтардың Мәшһүр Жүсіпке ықпалы

Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғатын кең таразылау үшін оның шартты түрде бөлінуге лайық «мұңлы» өлеңдері, яғни мінәжат, немесе элегия іспетті өлеңдері. Мәшһүр Жүсіп туындыларындағы мұң әйтеуір зар төгу үшін емес, отарланған аз халықтың тағдырына алаң болудан лирикалық қаһарманда туған күрделі сезімді мұң мен қиналу, үміт пен торығуды қабағат арқалауға бағындырылғандығы.

9-тақырып. Мәшһүр Жүсіп өлеңдеріндегі кезедсетін: аз сөзге көп мән сыйғызу, шарттылық, тұспалдау, дерексіз ұғымды заттандыру, жандандыру т.с.с. көркемдік амалдарын қолдану ерекшелігі

Тұспалдау құралдарын (ауыстыру, алмастыру, кейіптеу т.с.с.) пайдалануда да әрі дәстүр, заман талабы ықпалы, әрі өзіндік ізденіс көрінісі қабат көрінетіні. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы тұспалдау, яғни бүкпелеу өлеңдері.

10-тақырып. Ақынның түрлі амалдарды игеруі, салыстыру, шендестіру, лирика жанры шеңберінде дамыту т.с.с. әдістері

Психологиялық егіздеу, яғни табиғаттың белгілі бір құбылысы мен соған ұқсастырылған адамдар өмірін, іс-әрекетін салыстыра, жарыстыра алу нәтижесінде өлең әсерін күшейте түсу сияқты әдістері. Балама шеңберінде талай туындының жанрлық табиғатын да дамыту үлгісі түрлі жеке сөз қайталауларға негізделген салыстыруларда неғұрлым кең орын алғанын түсіндіру.

11-тақырып. Отаршылдық қыспағында адамдар сезімін тұмшалауы мүмкін теріс ниеттерді т.с.с. кең ашуда Мәшһүр Жүсіптің өзіндік ізденістері

Мәшһүр Жүсіп өмір сүрген уақытта біресе патшалы Ресейдің, біресе коммунист отаршылдардың ашық та, жабық та қысым мен қаскүнемдігі, аямай жазалауы белең алғанда, ақынның лирикалық қаһарманының ашынуы өсе түскені белгілі. Соның әсерінен де асқынған қайшылық, мұқалмаған жігер көрінісі ретінде дүниеге келген Мәшһүр Жүсіп өрнектері қазақ жазба әдебиетінің дамуына елеулі үлесі.

12-тақырып. Мәшһүр-Жүсіптің хикаят өлеңдері.

Жалпы шығыс поэзиясында, оның ішінде қазақ ақындары шығармашылығында хикаят өлеңдердің ерекше орын алып келгені туралы және осы саладағы Мәшһүр Жүсіптің орны.

13-тақырып. Мәшһүр-Жүсіптің айтыс өлеңдері.

Лирика жанры аясында орын алғанымен, эпосқа бір табан жақын, тіпті аралық лиро-эпикалық жанр түріне жатқызуға болатын үлгінің бірі – айтыс өлеңдері. Бұл сипатты туындылардың ерекшелігі: онда бір адам емес, екі адам қатар әрекет етеді, екеуінің сөзі алма-кезектесіп беріледі. Екі кейіпкер сөзін өрістетіп беру, оқиға, әрекеттер орын алуы оны эпосқа, тым болмаса аралық жанрға жақындатары сөзсіз. Әйтсе де, шартты түрде бөліп алынған сол екі бейнені де бір ғана лирикалық қаһарман толғанысы тұрғысынан өрнектеп, оған бір ғана көзбен қарау және соның бәрі лирикалық қаһарманның бір не, бірер сәттегі сезімі айнасы ретінде берілуі – тағы да шығарманы лирика жанры аясына алып келуі.

14-тақырып. Мәшһүр-Жүсіптің сауал өлеңдері

Әзірше әдебиеттану сөздіктерінен орын ала қоймаса да, жанр талабы тұрғысынан жеке бөліп көрсетуді қажет етерлік мәнді жанр түрінің бірі «Сауал өлеңі». Сауал қоюлардың бәрі өлеңнің идеялық-тақырыптық негізін әсерлі бейнелеуге де, сол арқылы лирикалық қаһарман сезімін неғұрлым ұтымды жеткізумен бірге, лириканың жанрлық сипатына өзіндік тартыс, ширығу, көңіл аударту, желпіну т.с.с. әсерін арттыруға да қызмет етуімен ерекшеленетіндігі.

15-тақырып. Дәстүр тағылымы және стиль.

М-Ж.Көпеевтің стильдік ерекшелігін танытатын шығармалары. Олардың зерттелуі. Дәуір стилі, кезең стилі дегенде, бүкіл мұсылмандық шығыс әдебиетінің, оның ішінде көне түркі әдебиетінің Мәшһүр Жүсіпке ықпал етуін ескеру. Мәшһүр Жүсіп стилі дегенде, оның неғұрлым көп қолданатын сөз өрнектерін бөліп көрсету, атап айтқанда, жарық, күн, таң атуы т.с.с тәрізді неғұрлым тұрақты нышан белгілерді саралау кезінде сол ұғымдармен жарыстырыла, біраз ретте қарама-қарсы мәнде алынып отырған нақыштары.

Қолданылатын әдебиеттер

Негізгі:

Қалижан У. Мәшһүр Жүсіп.- Алматы: Атамұра, 1998 . -30 б.
Сүтжан С. Мәшһүр мұрасы.- Павлодар: ЭКО, 2001.-104 б.
Жүсіпов Е.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы шығыс әдеби дәстүрі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты.-Астана,2001.-30 б.
Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары.- Алматы: КМКӘБ. 1958.-249 б.
Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан.- Алматы: Қазақстан. – 1971.- Б.133-137 .
Бөжеев М. Мәшһүр Жүсіп мұралары хақында // Жалын, 3, 1974.- Б.127-133.
Дәуітов С. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. // Қазақстан мектебі, 2, 1990.- Б.72-79.
Әбілев Д. Мәшһүр Жүсіп. // Жұлдыз, 12, 1992.- Б.116-129 .
Мәшһүр-Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. –Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті,1999.-Б.70-108.
Көпеев С.Ш. Мәшһүр Жүсіп өмірі.- Павлодар,:ЭКО, 2000.-131 б.
Негимов С. Мәшһүр Жүсіп шығармаларының бейнелілігі // Мәшһүр Жүсіп оқулары (республикалық ғылыми конференцияның бірінші жинағы ішінде).-Павлодар: ЭКО, 2001. –Б.5-9.

Қосымша:

Белинский В.Г. Собрание сочинений в 9 томах.т.ІІІ.- Москва: Художественная литература. 1976.- С.294-350; Веселовский А.Н. Историческая поэтика.- Москва: Высшая школа, 1989; Жирмунский В. Теория стиха.-Ленинград: Советский писатель. Ленинградское отделение. 1975.- 431 с.; Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы.- Москва: Советский писатель, 1975.- 431 с.; Поляков В. Вопросы поэтики и художественной семантики.- Москва: Советский писатель. 1978; Григорьев В.П. Поэтика слова.- Москва: Наука.-1979 г. т.с.с.
Байтұрсынов А: Шығ.- Алматы: Жазушы, 1988.-320 б.; Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы, 1938; Базарбаев М. Образ человека труда в казахской поэзии.- Алматы: Каз. ССР. ҒА. баспасы, 1961; Ахметов З. Казахское стихосложение.- Алматы: Ғылым, 1964; Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері.- Алматы.- Мектеп, 1970; Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы.- Алматы: Ғылым, 1976.-298 б.; Негимов С. Өлең өрімі. –Алматы: Ғылым, 1980.-136 б.; Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы.- Алматы: Жазушы, 1988 т.с.с.
Қирабаев С. Сәкен Сейфуллин.- Алматы: ҚМКӘБ. 1962.-Б.291 .
Байтұрсынов А. Шығ.- Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б.
Сквозников В.Д. Реализм лирической поэзии.- Москва: Наука, 1975.- 231 с.
Подгаецкая И.Ю. Стилевые формы общения с массовой аудиторией// Теория литературных стилей: Многообразие стилей советской литературы. Вопросы типологии.-Москва: Наука,1978.-С. 173-174.
Жүсіп Баласағұн. Құтадғу білік. // Қазақ әдебиеті, №29, 18 июль.-1986. Б. 4 . (Ауд. Ислам Бейсебаев).