3.4. Кластер жаѓдайында кєсіпкерлік бєсекелестік

Нарыќтыќ экономиканыњ ењ басты принципы – тауар µндірушілердіњ еркін бєсекелестігі. Бєсекелестік б±л µндірушілер арасындаѓы к‰рес немесе жабдыќтаушылар, кєсіпорындар, фирмалар арасындаѓы µнім µндіру жєне µнімді тиімді µткізу ‰шін к‰рес.

Нарыќ ж‰йесінде бєсекелестік т±тынушылар ‰шін сайыс. Б±л нарыќтаѓы µзіне лайыќты орын алу ‰шін к‰рес, ол тауардыњ сапасы мен арзандыѓына байланысты. XIX ѓасырдыњ орта кезінде нарыќта еркін бєсекелестік кењ µріс алды. М±ндай нарыќ с±раныс пен ±сыныс негізінде баѓаныњ ауытќуымен байланысты болды. Ол т±тынушылардыњ табысымен есептеліп, тауардыњ сапасын жаќсартуѓа, ењбек µнімділіген арттыруѓа, µндірісті ±рѓайтуѓа, µнім бірлігіне шыѓынды азайтуѓа ынталандырылды.Бєсекелестіктіњ негізгі екі т‰рі бар: бір сала ішіндегі бєсекелестік, салааралыќ бєсекелестік.

1.Баѓа бєсекесі–басќа бєсекелестіктерге ќараѓанда тµмен баѓамен тауар сату,тµмен тарифпен ќызмет ќµрсету.Б±л жаѓдайда баѓаныњ тµмендеуі µнім бірлігіне шыѓындарды азайтќаннан немесе пайда есебінен болады.Ірі монополистер баѓаны тµменге т‰сіріп барлыќ бєсекелестіктерді жояды,сонан кейін баѓаны µсіріп жіберген зиянын немесе ала алмаѓан пайдасын ќайтарады.

2.Баѓа емес бєсеке –нарыќќа жоѓары сапалы,артыќ сенімділігі бар, пайдалану.

Мерзімі ±заќ,жоѓары µнімділікті,кµп ассортиментті тауар ±сынады.¤німніњ аса ерекше мањызды параметрі – экологиялыќ тазалыѓы, ќуат сиымдылыѓы,эстетикалыќ кµрсеткіші,ќауіпсіздігі т.б

3.Арсыз бєсекелестік – б±л єдіс бєсекелестіктіњ нормасын,ережесін б±зу,демпинг,( тµмен баѓамен сату),нарыќта ‰стемдік ету,µтірік мєлімет т.б

Бєсекелестік нарыќтыњ негізі.Біздіњ елімізде бєсекелестік болѓан жоќ деуге болады,бір кєсіпорын екінші кєсіпорында сайыста µкіметтен кор алуѓа, ќ±ралжабдыќтарѓа лимит алуѓа,шетелдік жабдыќтаралуѓа,мемлекеттік ірі к‰рделі ќаржы алуѓа,жоспарлы кемітуге ат салысты. Б±рын µндіруші т±тынушыѓа ‰стемдік жасаѓан болса,ќазір т±тынушыныњ талѓамы шешуші рµлі атќарады.

Монополияѓа ќарсы мемлекеттік реттеу нарыќтыќ экономика еелдерінде ќолданылады.Монополиялыќ µндірісті тежеу маќсатында мемлекеттік єкімшілдік жєне экономикалыќ шарадан басќазањ бойынша єділеттілік шаралар ќолданады.Жалпы ќорытып айтќанда µндірушілердіњ нарыќты монополияландыруынан ќорѓау маќсатында монополияѓа ќарсы реттеу ‰шін µкімет єкімшілік экономикалыќ жєне зањ актілерін ќолданады.

Монополияѓа ќарсы реттеу ж±мысына µндірісті шоѓырландыру жєне монополиялау дењгейін реттеуге, кєсіпорынныњ стратегия жєне тактикасын,шетелдік экономикалыќ ќатынастарды,баѓа жєне салыќты реттеуге араласады.Монополияѓа ќарсыкомитеттіњ негізгі функциялары:

• 
  µндіріс жєне айналым сфераларындаѓы монополияны тежеу ‰шін шаралар жасаќтау жєнеоны іске асыру;
  
• 
  тауар нарыѓы мен бєсекеклестік µркендету шаралары жµнінде н±сќау жасаќтау;
  
• 
  шаруашылыќ субъектіні ќ±рѓанда,ќайта ќ±рѓанда жєне жойѓанда монополияѓа ќарсы талаптардыбаќылауды ќадаѓалау;
  
• 
  шаруашылыќ субъектілерініњ µндіріс саласында дара басымдылыѓы болмау ‰шін ірі мµлшерде акциялар сату жєне сатып алуды баќылау;
  
• 
  монополияѓа ќарсы комитет тауар нарыѓын жєне бєсекелестікті жетілдіру маќсатында билік жєне басќару органдарына кепілдеме жасаќтау;
  
• 
  еркін,реттелген,алдын ала белгіленген баѓалардыњ ќолданалатын ортаны µзгерту;
  
• 
  шет ел инвистициясын ынталандыру,біріккен кєсіпорындар жасаќтау;
  
• 
  экспорт импорт операцияларына лицензия беру;
  
• 
  еркін экономикалыќ аймаќтарды жасаќтау жєне дамыту.
  

Фирма, кєсіпорындардыњ ж±мысы жµнінде мєліметтерді ќ±пиялауѓа зањды правосы бар, оны жариялау олардыњ ісіне ‰лкен н±сќан келтіруі м‰мкін.

Кєсіпорын, кєсіпкерлер µздерініњ істері туралы мєліметтерді ќ±пияда саќтауѓа провалы ,оны жариялау нарыќтаѓы орнына зиян келтіруі м‰мкін.

Кєсіпкерлік ќ±пия – б±л µндірістік ќ±пия, ѓылыми – зерттеу ж±мысыныњ ќорытындысы, жоба – конструкторлыќ технологиялыќ зерттеулер жєне µндірісте пайда болатын жеке ќосалќы міндеттер шешімі. Б±л сонымен бір арнайы техникалыќ шешімдер, наќты экономикалыќ процесті басќару єдістеріне жататын ж±мыстар.

Кєсіпорындар туралы зањдар бойынша мемлекеттік органдарѓа мєлімет бермеуге праволары бар, егер коммерциялыќ ќ±пия болатын болса.Сонымен бірге кєсіпорын мемлекеттік органдарѓа, мемлекеттік статистикалыќ мєліметтер, салыќ тµлеу туралы, жылдыќ есептерді беруге тиісті.

¤кіметтіњ ќаулысы бойынша коммерциялыќ ќ±пияѓа жатпайтын мєліметтер тізімі беріледі. Олар: кєсіпорынды тіркеу ќ±жаттары, тєркеу аныќтамасы, патенттер, лицензиялар, бекітілген форма бойынша берілетін есептер, ол салыќтыњ д±рыс есептеліп тµленуін баќылау ‰шін жєне бюджетке т‰сетін т‰сімдер туралы мєліметтер, ќызметкерлер саны мен ќ±рамы, олардыњ жалаќы ќоры, ењбек жаѓдайы, бос ж±мыс орны туралы жіне ќоршаѓан ортаны сыныптау, т.б. мєліметтер жатады.

Адамзаттыњ хайуанаттан айырмашылыѓы алдаѓы істейтін ж±мысын, ой, ќимылын алдын–ала ойластырылып жоспарлап алады.

Біздіњ Ќазаќстанда экономикалыќ реформа ж‰ргізген жаѓдайда-нарыќтыќ экономикаѓа кµшуде µрескел ќателіктер болды. Оныњ болу себебі алдын ала ойластырылып жоспарланбаѓанныњ салдарынан.

Советтік экономикада жоспарлау халыќ шаруашылыѓын басќарудыњ басты ќ±ралы болды. Ол єдісті б‰кіл алдыњѓы ќатардаѓы капиталистік елдер ќолданып д‰ниеж‰зілік даѓдарыстан ќ±тылды.

1994 жылы Жапонияныњ миллиардері Хираса Теравами Ќазаќстандаѓы жањдаймен танысып былай деді: ”Біз сіздерден ештење т‰сіне алмадыќ. Біз уаќытында сіздіњ жоспарыњызды алып оны икемді н±сќаулармен толыќтырдыќ, ол біздіњ елде жемісті ж±мыс істеуде. Ал енді ќарасаќ, сіздер жосардан бас тартыпсыњыздар. Уаќытында сіздер аќылды болдыныз, ал, біз,жапондыќтар, аќымаќ болдыќ. Енді біз аќылды болдыќ, ал сіздер бес жасар сєбиге ±ќсап кетіпсіњіздер.” Хираса Теравами айтќандай ќазіргі жаѓдайда біздіњ Ќазаќстан Республикасы ќайтадан ±лттыќ шаруашылыќты стратегиялыќ болжау мен жоспарлауды ќолѓа алу басты баѓыт болып табылады. Сондай-аќ кєсіпкерлік жаѓдайда алдын- ала м±ќият болжап жоспарламай ж±мыс жасау м‰мкін емес.

Кєсіпкерлік іске кµпшілігі жоспарлау керегі жоќ деген ±ѓымѓа келеді. Ол м‰лдем д±рыс емес. Нарыќ жаѓдайында жоспарлау керек. Біздіњ социалистік шаруашылыќ ж‰ргізу жаѓдайында жоспарлау жоњарыдан басталып д‰ректива (фр. Латын сµздері-бањыттау, яѓни б±йрыќ, басшылыќ н±сќау) ретінде беріліп жергілікті жаѓдай ескерілмейді,ресурстарды тиімді пайдалануѓа ынталандыруѓа кµњіл кµп аударылмады,басшылардыњ,кєсіпкерлердіњ инициативасын кењ пайдалана алмады.М±ндай жоспарлау нарыќ экономикасына м‰лдем ќарсы.

Ќазір инициативаѓа толыќ м‰мкіндік берілген жаѓдайда µз бетімен жоспарлау кењ ќолдануы тиіс.Ойлаѓан ойдыњ негізделуін жєне к‰тіген ќорытындыныњ берік болуын іске асыру ‰шін шет елдер тєжірибесі жєне лоика кєсіпкерлік істі жоспарлау керек екендігін кµрсетеді.Егер кєсіпкер,мысалы,µз алдына жеке фирма ќ±рѓысы келсе,жања µнім µндіруді ±йымдастырѓысы келсе

бизнес жоспар жасауы керек.Бизнес жоспар - б±л жоспарлау ќ±жаты,м±нда бизнестіњ (ойлаѓан істіњ) барлыќ м‰мкіндіктері талданады жєне фирма,компанияларды басќаруда бар м‰мкіндіктерді пайдалануѓа ќажетті жолдарын аныќтайды.

Бизнес жоспардыњ мањызы мынада:- кєсіпкердіњ бір істі істеуге µз ќаражаты жетпейді,тіпті жоќ болуы да м‰мкін,ал ол ќаражат басќа адамдарда.Осы ќаражаттарды жинастырып ж±мсау ‰шін,ол µзіне серіктестер,инвесторлар іздейді.Аќшаны бере ќою оњай емес.Сондыќтан істейті істіњ пайда келтіретінін,

µндірген µнімніњ нарыќта µтетіндігіне серіктестер мен инвесторларды иландыруы керек.Ол ж±мысты Бизнес жоспар орындайды:

• 
  серіктестер мен инвесторлар болашаќ µндіріске,оныњ кµмегіне жєне нарыќтаѓы потенциалына (ќуатына),баѓа дењгейіне,µнімді нарыќќа ќозѓау єдістеріне,болашаќ алынатын пайда мµлшеріне т.б кµрсеткіштерге аса кµњіл аударады;
  
• 
  Бизнес жоспарды жасаушы кєсіпкер, фирма немесе компания µндірстік финанстыќ кµрсеткіштер ѓана емес, болашаќ серіктестерді, инвесторларды осы істі атќаратын кадр потенцияыныњ жєне материалдыќ ресурстардыњ жеткіліксіз екеніне шандырту керек. Ќ±рылтай ±йым µзініњ м‰мкіндігін сауатты жєне тиімді ±йымдастырып жєне барса алатынын кµрсету тиіс;
  
• 
  Бизнес жоспарды жасаќтаѓанда тиянаќты, наќты кµрсеткіштермен логикалыќ ‰йлесімділік жєне шынымдылыќ болуы керек. Оны оќитын аќша-ќаражаты бар кісілер тек ќана тиянаќты цифраларѓа олардыњ шанымды есептелгеніне кµњіл аударады. Бизнес деген латын сµзі – пайда беретін ќандай да болмасын экономикалыќ іс. Бизнес-жоспардыњ басты міндеті пайда табу, сондыќтан м±ны кєсіпкерлік іс жобасыныњ жоспары деп ќарау керек.
  

Бизнес жоспарда болашаќта м‰мкін болатын жєне практикалыќ іске асатын кєсіпкерлік істіњ жобасы белгіленген маќсатќа жету жолдары кµзделеді. Б±л негізінде бір істі істеуде жєне осы істеуде жєне осы арќылы пайда табуѓа баѓытталѓан жоспар-баѓдарлама, яѓни ойланѓан істі ж‰зеге ‰шін жоспарлы ±йымдастыру шаралар ж‰йесі.

Бизнес жоспардыњ объективтік ќажеттілігі мына жаѓдайлармен байланысты:

• 
  Алѓа ќойѓан маќсатты іске асыру ‰шін потенциялды м‰мкіндіктерді ескеру арќылы стратегеиялыќ жєне тактикалыќ іс-єрекеттерді жасаќтау. Ол аѓымдаѓы жєне болашаќта жоспарлар арќылы іске асады;
  
• 
  Кєсіпорынныњ єссєз жєне к‰шті жаќтарын жєне жоспарлы бизнесіне сын кµзбен ќарау;
  
• 
  Д‰ние ж‰зілік практикада алдын ала жасалѓан объективті жоспар болмаса істе сєтсіздік к‰ту м‰мкін емес.
  

Бизнес – жоспар бєріне де керек:

• 
  µздерініњ серіктестеріне жєне ќызметкерлерге алдаѓы болашаќты айќын жєне µз міндеттерін жеткілікті, тиянаќты білу ‰шін;
  
• 
  М±ндай жоспарлы ќ±жат кєсіпкердіњ µзіне бірінші кезектегі керекті, к‰нделікті ж±мысќа басшылыќ.
  

Бизнес жоспар жасаќтаѓанда мынадай басты мєселелерге жауап беріледі:

• 
  Бизнес жоспар дененіміз не?
  
• 
  Онда не жµнінде айтылады?
  
• 
  Оныњ ќ±рылымы ќандай?
  
• 
  Бизнес жоспар ќалай жасаќталады?
  
• 
  Ол ќалай дайындалады?
  
• 
  Ол бизнеске не ‰шін керек?
  

Б±л шын мєнінде б±рынѓы жасаќталѓан орындалуѓа міндетті жоспар емес, б±л болжам жоспар. М±ндай жоспардыњ формасын индикативті жоспарлау дейді. Совет елі практикада жоспар – директива, зањ ретінде болды. Байќайсыз ба капитализм дамыѓан сайын жоспарлауды басты басшылыќ ќ±ралына айналдырды.

Батыс елдерініњ бизнесмендері ќандай іс болмасын жоспарлы ж±мыстыњ керектігін мойындайды,онсыз ќандай да болмасын істі бастамайды.

Бизнес- жоспар ж±мыс істеп т±рѓан µндірісті жетілдіруге,оныњ басты баѓыттарын аныќтауѓа пайдасы мол.Бизнес-жоспар жасаудыњ басќа жаѓынан да ќажеттілігі бар.Ол бизнеспен ќатынасы бар адамдарѓа жаќсы яѓни ќолайлы єсер етеді:инвесторларѓа,финансистерге,потенциалды акционерлерге т.б

Бизнес-жоспар іске ќателік жібермеуге,компанияныњ,кєсіпорынныњ µмірге келуіне,табысыныњ µсуіне ‰лкен єсерін тигізеді.

Бизнес- жоспар негізінде ж‰ргізілген кєсіпкерлік іс табыс кµзі,сєтсіздікке

±шыратпайды.,шаруашылыќ тєуекелді азайтады.

Бизнес- жоспар жан-жаќты ќ±жатталауы керек.Себебі оны оќитын адамдар практикалыќ іс адамдары,аќша беретін адамдар.Оларды иландыру ‰шін ‰лкен біргірлікпен істелген жоспар керек.

1.Бизнес- жоспарды ойлаѓан істі іске асыратын басшыныњ µзі дербес ќатынасуы керек.Барлыќ шетелдік банкілер,инвесторлыќ фирмалар,венчурлыќ кпиталистер,егер жоспар шеттен келген кењесшілер даярлап,басшысы ќол ќойѓан болса,ондай жоспарѓа ќаражат бµлмейді.Оны ќалай біледі десек жеке єњгімеде аныќтайды,жоспардыњ цифрларына дєлелдеме талап етеді.

2.Біраќ ол шеттен кењесші алуѓа болмайды деген сµз емес.Єрбір салалардан мамандарды алу керек.Егер к‰рделі жоспар болѓан жаѓдайда,одна тек жоспар жан-жаќты дєлелді болады.Б±л жаѓдайда кєсіпкер-орындаушы µзініњ жан-жаќты даярлыѓын арттырады,себебі барлыќ істіњ егжей-тегжейін біледі.
3.5. Кластер жаѓдайында кєсіпорынды басќару єдістері

Бизнес- жоспардыњ мањызы,ќ±рылымы регламенттелмейді деген кµпшілік жаѓдайда практикада мына бµлімдерден т±рады:

• 
  Резюме (жоспардыњ ќорытынды т‰йіні);
  
• 
  Т±тынушыѓа ±сынылатын µнімдер,тауарлар жєне ќызметтер сипаттамасы;
  
• 
  µнім µткізу нарыѓын баѓалау;
  
• 
  бєсекелестік;
  
• 
  маркетингтегі стратегия;
  
• 
  µндіріс жоспары;
  
• 
  ±йымдастыру жоспары;
  
• 
  єділеттік жоспары;
  
• 
  тєуекел мен ќауіпсіздендіруді баѓалау;
  
• 
  финанстыќ жоспар.
  

Бизнес жоспар ќортындыдан, я,ѓни жоспардыњ аяѓынан басталады.

Танысатын кісі бєрін оќмай ойластырылѓан іс-єрекеттіњ сипаттамасын осы бµлімнен біле алады. Кейбір терењ талдауды талап ететіњ есептерін бизнес жоспардыњ тиісті бµлімдерінен ќарап танысады. Б±л уаќыт ‰немдейді.

Б±л бµлім жоспардыњ ењ ыќшамдалѓан т‰рі. Б±л бµлімде мына мєселелер аныќталады:

• 
  жобаныњ басты маќсаты;
  
• 
  кєсіпкерлік µнімніњ ќысќаша аныќтамасы,жањалыѓы жєне µндіріске ±сынылатын µнімніњ бєсекелес µнімінен айырмашылыѓы, артыќшылыѓы;
  
• 
  жобаныњ іске асу уаќыты;
  
• 
  іске салынѓан ќаражаттыњ рентабельдік дењгейі;
  
• 
  болжамды сату кµлемі туралы мєлімет;
  
• 
  жобаны іске асыруѓа кететін шыѓындар;
  
• 
  к‰тілетін тиім жєне ќорытындысы;
  

Резюме бизнес- жоспардыњ ењ мањызды бµлімі болѓандыќтан оныњ мазм±ны айќын, шаѓымды жєне ‰йлесімді тілмен жазылуы керек.

Жоспардыњ тартымды болуы, кµпшілік жаѓдайда, ќысќаша, шебер жазылњан, кєсіпкерлік ойдыњ шоѓырландырылѓан концепциясыныњ (кµзќарастар ж‰йесі) т±жырымды жазулуына байланысты.

Б±л бµлім м±ќият жасаќталып, жоѓары дењгейдегі деректі талап етеді, яѓни кєсіпкер µндіретін µнімі жµнінде т±жырымды, айќын елестетуі тиіс, жєне ол жања тауар жµнінде нені кµрсетуі керек екенін білуі міндетті, себебі ќаражат беруші инвесторларды µзініњ ойы, іс-єрекетімен жете шањдыруы керек. Ол ‰шін: ±сынылатын тауар жєне ќызмет ќандай ќажетті ќанаѓаттандырады, нарыќтаѓы бар сондай тауарлардан ±сынылатын тауардыњ ќандай айырмашылыѓы, артыќшылыѓы бар, жєне не себептен т±тынушылар жања тауарды басќаларынан артыќ кµреді деген с±раќтарѓа жауап беруі керек.

Б±л мєселені ќараѓанда бєсекелестік теориясыныњ екі т‰рініњ біреуіне кµњіл аудару керек. Арзан ж±мыс к‰ші, шикізат, материал, энергияны пайдалану негізінде ењ тµмен шыѓын есебінењ тауардыњ басќа сондай тауарларѓа ќараѓанда салыстырмалы арзандыѓымен т±тынушыларды тарту, немесе µнімніњ сонылыѓы(оригинальность), µте сирек технология ќолдануы, фирманыњ атаѓы ескеріледі. Ол ‰шін мынандай с±рауларѓа жауап берілуі керек;

• 
  ±сынылатын тауардыњ µзіне тєн ерекше ќасиеті бар ма, ол т±тынушылардыњ назарын аудара ма, нарыќта ќанша уаќыт жањалыќ тауар бола алады;
  
• 
  егер ±сынылатыњ тауарда ешќандай артыќшылыќ болмаса, онда ол тауарѓа т±тынушыныњ назары неге ауады ?
  

Кєсіпкерлік µнімді айќын кµзге елестетуі ‰шін тауардыњ тєжірибелі сынаќтан шыќќан н±сќасы болуы керек. Тауардын ‰лгісі болсын, болмасын тауар жµніндегі мєліметтер толыќ болуы керек: толыќ сипаттамасы, моделі, фотографиясы, ќасиеті, белгісі кµрсетілуі керек.

Б±л бµлім нарыќты зерттеу негізінде жєне жинаќталѓан мєліметтер бойынша жасаќталады. М±ныњ негізгі маќсаты-нарыќтаѓы жања тауардыњ алатын орнын дєлелдеу жєне аныќтау, соњымен бірге нарыќ конъюктурасы жонінде толыќ мєлімет кµрсетілуі керек.

Бµлімніњ бірінші этапы (кезењі) – нарыќтыњ потенциялдыќ сиымдылыѓын аныќтау, яѓни т±тынушылардыњ белгілі бір мерзімде сатып алатын тауарларыныњ жалпы ќ±ны. Оныњ мќлшері кµп факторлармен байланысты: єлеуметтік, мєдени, климат, экономикалыќ жєне т.б. Сондыќтан маќсатты нарыќты сипаттауымыз керек. Ол ‰шін нарыќты сегменттеудіњ мынандай м‰мкін критерийлерін ќолдану керек:

Жеке адамдар ‰шін:

– жасы;

• 
  жынысы;
  
• 
  ±лты немесе этикалыќ тобы;
  
• 
  білімі;
  
• 
  с‰йікті ісі;
  
• 
  ќандай єлеуметтік топќа кіреді;
  
• 
  мамандыѓы;
  
• 
  табыс дењгейі;
  
• 
  жан±яныњ µмірлік циклі.
  

Фирмалар ‰шін:

• 
  ќызмет сферасы;
  
• 
  т±раќты орны;
  
• 
  ќ±рылымы;
  
• 
  сату мµлшері
  
• 
  µнімді бµлу каналдары;
  
• 
  жалдамалы ж±мысшылар саны.
  

Екінші этап – сатылу потенциялыныњ сомасын аныќтау, яѓни кєсіпорынныњ нарыќтаѓы ара салмаѓы жєне оѓан сєйкес оныњ м‰мкіншілігіне ќарай тауар µткізудіњ максималды сомасы.

Тауарды µткізу нарыѓы тек ќана потенциялды сату соммасын аныќтау емес, сонымен бірге нарыќты реалды баѓалау.

Осыдан ‰шінші этап туындайды. Ол сату – кµлемін болжау, яѓни кєсіпорынныњ м‰мкін болатын жалпы шыѓыны жєне сол баѓа дењгейі жаѓдайында ќанша тауар сатып алатыныњ немесе ќызмет кµрсететініњ белгілеуі керек. Маќсатты нарыќты аныќтап жєне ќажетті пайдалылыќ пен болашаѓын аныќтаѓаннан кейін бизнес жоспарда болашаќ бєсекелестерді аныќтау керек. Яѓни ±ќсас істеп, жєне жанама іспен айналысатын бєсекелестерді зерттеу керек.

Маркетинг стратегиясы

¤ткізу нарыѓы мен бєсекелестік бµлімдеріндегі зерттеулердіњ ќорытындысымен маркетинг стратегиясын жасаќтайды. Маркетинг жоспарына мына элементтер кіреді:

• 
  тауардыњ таралу схемасы: тауарды кім сатады? ¤зініњ фирмалыќ д‰кендері ме немесе кµтерме сауда ±йымдары ма?
  
• 
  баѓа жасаќталу – тауардыњ баѓасы ќалай аныќталады жєне жалпы шыѓынѓа пайда дењгейі ќандай болады?
  
• 
  жарнама ќалай ±йымдастырылады жєне оѓан бµлінген ќаражат µанша болады;
  
• 
  сатуды ынталандыру єдістері – фирма сату кµлемін ќалай ±лѓайтады? Тауарды µткізудіњ ауданын ±лѓайту арќылы ма, немесе т±тынушыларды тартудыњ жања єдістерімен бе? Мысалы, маусымдыќ тауар сату;
  
• 
  т±тынушыларды сервис ќызметімен ќамту. Оны ±йымдастыруѓа ќанша ќаражт керек?
  
• 
  Ќоѓамдыќ пікірді жасаќтау – жаќсы атаќ алу ‰шін ќандай ж±мыстар істеу керек?
  

Егер тауар шет елдерге сатылатын болса, патенттік тазалыѓы саќталуы керек.

¤ндірістік жоспар. Б±л бµлімді µндіріспен тікелей ш±ѓылданатын кєсіпкерлер жасаќтайды. Басты маќсат – потенциялды серіктестерді, болашаќ инвесторларды шандыру ‰шін кєсіпкер ќандай мµлшерде, сапалы, ќажетті мерзімінде жана тауар шыѓара алатыныњ кµрсету керек. Бизнес – жоспар мына с±рауларѓа жауап беруі тиіс:

– тауар µндіру ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорында µндіріле ме, єлде жања µндірістік жасаќтау керек пе?

– керекті ќ±рал жабдыќтарды ќайдан алады? Жабдыќтаушылармен алдын –ала келісім шарт бар ма?

– тауар µндіруге кооперациялану керек болатын болса, ол жаѓдайда кіммен бірігу жµнінде келісім бар? Оныњ ќоятын шарты келісуге т±рарлыќ па?

– шикізат, материялдар, іріктеп жинаќталатын ќ±ралдар ќайдан алынады? Оѓан жабдыќтаушылармен келісім бар ма? Баѓасы ќандай?

– µнімніњ сапасын баѓалау ќалай ±йымдастырылады? Баќылау ќ±рал- жабдыќтары бар ма? Оны игерген мамандар бар ма?

–µндіріс ќалдыќтары бола ма? Болса оны ќалай пайдаѓа асыруѓа болады? Шыѓатын жалпы шыѓын ќандай болуы м‰мкін? ¤німніњ бір данасына ќанша шыѓын болады? Олардыњ болашаќќа динамикасын келтіру.

Б±л бµлімніњ мєліметтін 2-3жылѓа келтіру керек.

¤ндірістік жоспардыњ мањызды элементі технологиялыќ схема-онда ќайдан, ќалай шикізат, ќ±рал-жабдыќтар ќай цехтарѓа, ќандай ретпен т‰сінетініњ кµрсету, ол ќалай µнделеді, єзір µнім-тауар ќайдан т‰седі т.б. Технологиялыќ схема жасаѓанда оныњ рационалдыѓын, ењбек шыѓыныњ, уаќытты, материалдардыњ шыѓыныњ ќалай ќысќартатындыѓын кµрсету, сонымен бірге µндіріс барысында µнімдердіњ ассортименттерінµзгерту м‰мкіндігін ойластыру керек.

¦йымдастыру жоспары-м±нда кєсіпорынды басќару ж‰йесі жазылады. Кєсіпорынды басќаруды ±йымдастыру оѓан ±йымдастыру ќ±рылымын жасаќтау кіреді жєне оны ќамтамасыз ету. Ќабылданѓан ±йымдастыру ќ±рылымы жасаќталатын бµлімдердіњ ж±мыс мазм±ныњ аныќтайды, мамандарѓа істі терењ білу талабы ќойылады.

¦йымдастыру жоспары мына с±рауларѓа жауап беруі тиіс:

–кєсіпорында ж±мыс істейтін ќызметкерлер саны ќалай жоспарланады;

–ќызметкерлердіњ квалификациялыќ ќ±рылымы ќандай болуы керек? Оларѓа ќандай талап ќойылады?

–керекті ќызметкерлердіњ кєсіпорынѓа ж±мысќа ауысуы жµнінде келісім бар ма немесе ол мєселе µндіріс жасаќталѓасын шешіледі ме?

–ќызметкерлердіњ ж±мысбастылыќ формасы ќандай болады жєне єрбір жоѓарыдаѓы кµрсетілген ж±мысбастылыќ формасымен ќанша адам пайдаланылады?

• 
  Кєсіпорынѓа ж±мыс істейтін ењ негізгі мамандардыњ жєне басќарушылардыњ істєжірибесі б±рын ж±мыс істеген орны,стажы ќандай?
  
• 
  Кєсіпорын ќызметкелерініњ ењбегі ќалай тµленеді кесімді аќы, мерзімді аќы немесе басќа т‰рлері жєне оларѓа орташа ќандай жалаќы дењгейі ±сынылады айлыќ табыс.
  

Б±л бµлімде ќызметкерлерді ынталандыру ‰шін, ќосымша ќандай толемдер жєне не ‰шін берілетінін кµрсету керек.

Зањдылыќ жоспары

Б±л єсіресе жања кєсіпорындарѓа мањызды. Кєсіпорынныњ ±йымдастыру формасы, меншік т‰рі кµзќарасынаноныњ праволыќ статусын аныќтайды. Б±л бµлім мына с±рауларѓа жауап береді:

• 
  кєсіпорынныњ зањдылыќ формасы ќандай;
  
• 
  не себептен осы зањдылыќ форма ќабылданды, кєсіпорынныњ ќ±рылтайшысы кім? Сонымен бірге , кєсіпорынныњ тіркелуі жµнінде мєлімет, яѓни, ќайда ќашан жєне кім тіркеу ж‰ргізген;
  
• 
  тіркеу куєлігініњ номері. Оѓан ќосымша кєсіпорынныњ зањды адресі кµрсетіледі.
  

Тєуекел мен ќауіпсіздендіруді баѓалау.

Кєсіпкерлік іс тєуеклмен тыѓыз байланысты, сондыќтан кєсіпорын ќ±рѓанда жан-жаќты талдау жасау керек. Тєуекелдіњ барлыќ типтерін, олардыњ шыѓатын кµздерін, пайда болатын уаќытын ескеру керек. Осыдан кейін, тєуекелден болатын шыѓындарды жою немесе азайтуды алдын ала ойластыруы керек. Ондай шаралар бірнеше вариантты шешім ќабылдауды, тєуеклді ќауіпсіздендіру баѓдарламасын жасауды талап етеді. Сонымен б±л бµлімде мыналарды ескеру керек:

• 
  осы кєсіпорынныњ ісіне ќандай факторлар ќайшылыќ єсерін тигізеді;
  
• 
  б±л факторлардыњ єсер ету м‰мкіндігін баѓалау
  
• 
  жоѓарыдаѓы факторлардыњ єсерінен ќандай зиян шегілуі м‰мкін;
  
• 
  тєуекел факторларынан кєсіпорынды ќорѓау ќалай жоспарланады, ќандайсаќтандыру т‰рі ќолданылады.
  

Финанстыќ жоспар

Бизнес жоспардыњ финанс жоспарында алдынѓы бµлімдерініњ барлыќ кµрсеткіштерініњ аќшалай есебі беріледі. Ал жоспарда мына кµрсеткіштер болады: µнім µткізудіњ кµлемі туралы болжам; аќшалай табыстыњ жєне тµлемніњ балансы; табыс пен шыѓынныњ кестесі; кєсіпорынныњ активі мен пассивініњ жалпы балнсы; зиянсыздыќ н‰ктесініњ есебі.

1. ¤нім µткізу туралы болжам, яѓни нарыќтаѓы алатын орнын есептеуі 3 жылѓа жасалуы керек: бірінші жылы сатылу кµлемі єрбір айѓа есептеледі, екінші жылѓа єрбір тоќсанѓа, ал 3-ші жылѓа т±тастай бір жылдыњ тауар сату кµлемі беріледі

2. Аќшалай табыс пен тµлемдердіњ балансында кєсіпорынныњ дамуы ќандай ресурстардыњ есебінен µседі жєне оны пайдалану баѓыттары ќандай екенін кµрсетеді. М±нда ќолдаѓы аќшалар, а±шалай т‰сімдер. Аќша тµлемдеріне, мысалы, дивиденттері, негізгі капиталды сатып алу, алажаќтардын µсімі, несие кемуі, кредитті ќайтару жєне басќа тµлемдер.

3. Табыс жєне шыѓын кестесінде пайда ќайда жасаќталады жєне кєсіпорын пайдасы ќалай µзгеретініњ кµрсетеді. Оѓан мына кµрсеткіштер кіреді:

– µнім сатудан т‰скен т‰сім;

• 
  µнімді µндіруге жєне сатуѓа кеткен шыѓын;
  
• 
  µнім сатудан кеткен пайда;
  
• 
  пайдадан тµленген салыќ;
  
• 
  таза пайда.
  

4. 
   Актив балансында кєсіпорынныњ ќолда бар µндіретін ќ±рал жабдыќтар жєне олардыњ орналасуы кµрсетілсе, пассивте олардыњ жасаќталѓан кµзі кµрсетіледі.
   

Актив пен пассивтіњ жалпы балансы аса мањызды финанстыќ ќ±жат. Ол ішкі м±ќтаждыќќа пайдаланылса, сыртќы агенттер оны зерттеп кєсіпорынныњ жаѓдайын біледі.

Баланстан ќанша ќаражат активке салынатынын кµрсетеді.

Активтерге мына статьялар кіреді:

• 
  касса;
  
• 
  есеп айырысу шоты;
  
• 
  банкідегі басќа шоттар:
  
• 
  ќ±нды ќаѓаздар:
  
• 
  тауарлы-материалдыќ ќорлар;
  
• 
  –материалдыќ емес активтер.
  

Пассив екі бµлімнен т±рады:

1) ќарыз алынатын ќаржылар;

– ќысќа мерзімді кредиттер;

– ќысќа мерзімді бережаќтар статьялары;

– ±заќ мерзімді ќарызќа алынѓан капитал.

2. кєсіпорындардын µз ќаражаттары:

• 
  акционерлік капитал
  
• 
  резервтер жєне ќорлар;
  
• 
  жинаќталѓан пайда.
  

<предыдущая страница | следующая страница>