Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: " Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру "

Кіріспе

Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға,ысытапты жоюға,бәсекеге жарамды өнімдерді өндіру,оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.

Бұл орайда кәсіпорынның материалдық құндылықтарын,ақша қаражаттары мен басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша атап өтуге болады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің бекіткен нормативтік актілерге және басқа да заң актілеріне сәйкес барлық шаруашылық жүргізуші субьектілер өз ақша қаражаттарын оларға қызмет көрсететін банктердің тиісті мекемлеріндегі шоттарда сақтауға міндетті.

Шаруашылық күнделікті қажетін өтеу үшін қалдырылған ақша қаражаттары,Ұлттық Банктің белгілеген көлемінде кәсіпорынның кассасында сақталады.Яғни ақша қаражаттар деп шаруашылықтың кассасындағы және банктердегі шоттардағы нақты ақшасы айтылады.

Сондықтан әрбір кәсіпорындар тиімді жұмыс жүргізуі үшін ақша қаражаттарының түсуін,жинақталуын,таратылуын,бөлінуін жан-жақты есепке алуы қажет.Ақша қаражаттарының дұрыс жұмсалмауы салдараынан көптеген кәсіпорындар мен шаруашылық жүргізуші субьектілер түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін.Сол себепті ақша қаражаттарының дұрыс есептелуі және тиянақты таратылуы бухгалтерлік есепте маңызды орын алады.

Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру ”.

Бұл жұмыс “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі ” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның есептері негізінде жазылды.

Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - әрбір шаруашылық жүргізуші субьектілер іс - әрекеттерінің тиімділігі мен табысқа жету көрсеткіштері, ақша қаражаттарының нақты және дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау және талдау болып табылады.

Бірінші бөлімде ақша қаражаттары туралы әдебиеттерге шолу,жалпы

“Мемлекеттік кәсіпорын” жөніндегі Қазақстан Республикасының заңы,”Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның жарғысы,қазіргі экономикалық жағдайы,басқару құрылымы,маркетингтік қызметтің ұйымдастырылу деңгейі қарастырылды.

Екінші бөлімде “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі ” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның ақша қаражаттарының есебін ьалдау,яғни ақша қаражаттарының банктегі есебін жүргізу және есеп айырысу нысандары, төлем карточкалары мен кассадағы қолма-қол ақшаның есебі және есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі жан – жақты талданды.

Үшінші бөлімде “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі ” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары қарастырылды,яғни валюта шотындағы қолма – қол ақшаның есебі, банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарын есепке алу және оны қолдану тиімділігін арттыру жолдары талданды.

Соңында қорытынды мен ұсыныстар және әдебиеттер тізімі көрсетілген.

І. бµлім “Маќтаарал аудандық ауыз су жүйесі “Меммлекеттік коммуналдыќ кєсіпорынныњ ќаржылық жаѓдайы

Ақша қаражаттары туралы әдебиеттерге шолу

Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы “Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің ” 4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп ” деп аталатынбухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында : “ Кәсіпорындар мен ұйымдардың , яғни субьектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі,кірістелуі, ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпарттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның ,яғни субьектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді ” делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: “Заңды тұлғалар,субьектілер ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады ” делінген.

Барлық шарушылық жүргізуші субьектілерде өндірілген өнімді сату барысында , сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге басқа төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады.Әтбір кәсіпорын,ұйым,мекеме немесе фирма әдетте бір уақыттаөндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп,жабдықтаушы ретінде болатын болса,екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар мен матералдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады.

Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі қажет. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

.Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу

.Субьектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс,тиімді пайдалануды бақылау

.Есеп айырысу,төлеу тәртібін бақылау,кәсіпорынның, ұйымның немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.

В.К. Родостовецтің “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” еңбегінде ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы,есеп айырысу нысандары толық көрсетілген.

Онда барлық шаруешылық жүргізуші субьектілер өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін,әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда,ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (16) нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асыратындығы көрсетілген.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды,төлем тапсырманы ұсынуды, чектерді беруді,вексельдерді немесеолардың индосаменттері арқылы беруді,төлем карточкаларын пайдалануды, тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды, тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды, Республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдалануы нақты белгіленген.

Ал Қ.К Кеулімжаев,З.Н Әжібаева,Н.А Құдайбергенов, А.А Жантаевалардың “Қаржылық есеп ” әдебиетінде: “Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуға болады”деп көрсетілген. Сонымен қатар ол шотта ашылған аккредетивтердегі ақшалай қаржылар чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар,банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы ақшалай қаржылар есептелінгендігі бейнеленген.Онда бір кәсіпорынның немесе субьектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына болады.Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субьекті банк мекемесіне мынадай құжаттарды бабыс етуі қажет екендігі сипатталған:

банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш
кәсіпорынның,субьектінің құрылуы жайлы құжат ,жоғарға органдардың кәсіпорынды, ұйымды құруы жайлы шешімдердің көшірмесі
кәсіпорынның басшысы, бас бухгалтері және олардың орынбасаты қол таңбасын қойып,кәсіпорын мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі карточка және де басқа құжаттар.

Қ.К Кеулімжаев,З.Н. Әжібаева , Н.А. Құдайбергеновтың “Бухгалтерлік есеп принциптері ” оқулығында ақшалар есебі,оның кәсіпорындар мен ұйымдардардың есеп айырысу шоты бойынша жүогізілетін операцияларының есебі, ақшалардың қозғалысын бақылау принциптері нақты көрсетілген.Яғни қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым – қатынас жасайтындығы белгілі.Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз.Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкесжүргізілуді қажет етеді.Біздің еліміздеқызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады.(14)

Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керектігі ескертіледі:

ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;
кәсіпорындар мен ұйымдардағыақшалардың түгелдігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
есеп айырысу,төлеу тәртібін бақылау,кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептау;

Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналады.

Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай,алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді.Ақшалар мен олардың баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау ұшін қажет.

Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлеу жасауға активтер есептеледі.Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы,есеп айырысу жән валюталық шоттарындағы ақшаларынан,чектеріндегіақшаларынан,аккредитивтеріндегі ақшаларынан,банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады.Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық сомасы жазылады.(7)

Ақша баламалары – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін активтер болып табылады.Оларға қазыналық вексельдер,коммециялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады.Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалар қатарына жатқызылмайды.Сондықтан да оларды (ақша баламаларын) кассадағы ақшалар шотында есептемейді.Ақша баламаларын кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі жоқ.Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары,алынған вексельдер,жұмысшылар мен қызметкерлерге іс сапар шығындары үшін аванс ретінде берілегн ақшалары,жұмысшылар мен қыззметкерлердің басқа дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды.Оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.

Овердрафт – бұл кәсіпорынның иелігіндегі яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болғанкредиттік қалдық.Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеие болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі.Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.Егер овердрафт үлкен көлемде болса,онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі керек.(14)

Сондай-ақ ақшалар қозғалысын бақылау процесі кең көлемде нақтыланған.Яғни кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың қозғалысын ішкі бақылаудың қажеттілігі төмендегідей:

активтердің түгелдігін бақылау үшін;
кәсіпорынның қаржылық саясатпен сәйкестігін қамтамасыз ету үшн;
бухгалтерлік есепте көрсетілген деректердің сенімділігін қамтамасыз ету үшін және тағы да басқа жағдайларға байланысты.

Ақшалар және басқа да өтімділігі жоғары активтерге ішкі бақылау жасаудың қатал жүйесі қаржылық есепті ұйымдастырушылар үшін ақшалармен олардың баламаларына жүргізілген бақылаулар дәл және сенімді ақпарат болып табылатындығына сенімділіктерін арттырады.Ақшалардың сақталуын қамтамасыз ету,яғни оны қорғау көптеген кәсіпорындар мен ұйымдардың ең маңызды мәселесі болып табылады.

Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшаларға ішкі бақылау жасау мынадай функцияларды жүзеге асыруы көрсетілген:

ақшалардың жеке есебін жүргізуі мен бөлек сақталуын бақылау;
қолма-қол есеп айырысу негізінде жүргізілген операциялардың есебін бақылау;
кассада тек қанакүнделікті қажетті мөлшерде ақша сақтау;
касса қалдығын белгіленген мерзімде уақтылы төлеу;
табыс әкелмейтін ақшалардың қайтарылуын қамтамасыз ету;
ақшалардың сақталуына жеке тұлғаның жауап беруі

Ақшалардың келіп түсуін бақылау кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарда түрлі операцияларды орындауға және пайдалануға байланыста жүргізіледі.(10)

Есеп айырысуды қолма қол жүргізу орындалған операцияларды тіркеп жазып отыру және оны ақша қалдығымен салыстыру,сондай-ақ ақшамен есеп айрысуды белгілі бір адамға міндеттеу ақшалардың ұрлануын,орындалған операциялар үшін толтыратын құжаттардың толтырылуында қателіктердің жіберілуін болдырмайды.Ақшалардың үздіксіз және тұрақты банк шоттарына келіп түсуін басынан бастап бақылау мақсатымен есептеу және тіркеп жазу жұмысы үшін жауапты адам тағайындау тыналарды қажет етеді:

кешіктірмей уақытында есептеу;
кешіктірмей уақытында жазу;
алынған ақшаларды дер кезінде депоненииеу;

Ақшаларды басқару функциялары мен оны тиісті құжаттарға тіркеп жазу функцияларының жүзеге асырылуына үздіксіз бақылау жасау ұйымның кассалық оперцияларына күнделікті қабылданатын және касса арқылы төлемдер жүогізілетіндігі туралы есепті құрайды.Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің ақшаларының жұмсалуын бақылау мақсатымен басқа заңды және жеке тұлғаларға ақша төлеу барысында арнайы үлгідегі құжаттар белгілі тәртіп бойынша толтырылған жағдайда ғана төлем жүргізуге болатындығын белгілейді.Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің ақшаларын банк мекемесінде сақтауға тиіс.

Бұл бір жағынан кәсіпорындар мен ұйымдар үшін ақшаларының қозғалысын бақылаудың маңызды әдісі болып табылады және оның мынадай артықшылықтары бар деп көрсетілген:

ақшаларының түгелдігіне,сақталуына банк мекемесі толығымен жауап береді;
банк мекемесінің тарапынан ақшалардың жеке есебі жүргізіледі;
бұл жерде сақталатын ақшалардың ұрлану қаупі кәсіпорындар мен ұйымдардың өзінде сақталатын ақшаға қарағанда төмен;

Сонымен қатар В.Л.Назарованың “Бухгалтерлік есеп принциптері” оқулығында активтерді былай топтастырған:

.Ұзақ мерзімдік , бұларға мыналар жатады:

материалдық емес активтер (лицензиялық келісімдер,бағдарламамен қамтамасыз ету,патенттер,гудвилл,басқа да материалдық емес активтер);
негізгі құралдар(жер,ғимараттар мен үйлер,машиналар мен жабдақтар,көлік құралдары,басқа да негізгі құралдар);
ұзақ мерзімдік инвестициялар ( еншілестерге,тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар ) ;
ұзақ мерзімдік дебиторлық берешек ( алуға арналған шоттар,алынған вексельдер,негізгі серіктестіктер мен оның еншілес,тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар арасындағы топ ішілік операциялар нәтижесінде пайда болған дебиторлық берешек,акционерлік қоғам лауазымды тұлғаларының дебиторлық берешегі,басқа да дебиторлық берешегі );
алдағы кезең шығындары;

.Қысқа мерзімдік .. Оларға төмендегілер жатады:

қайта өңдеу мен өткізу мерзіміне тәуелсіз тауарлы – материалдық қорлар
жыл ішінде есептеп шығарылуы мүмкін болатын шығыны;
ақшалай қаражат;
егер ол баланстық құннан басқа болса,ағымдағы құнын көрсеткен қысқа мерзімдік қаржылық инвестициялар;
есепті уақыттан санағанда бір жыл ішінде алынған дебиторлық берешек ( ағымдағы активтерді сатып алғаны үшынаванстық төлемдер,алуға арналған шоттар,алынған вексельдер,негізгі серіктестер мен олардың еншілес тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар арасындағы топ ішілік операциялар нтижесінде пайда болған дебиторлық берешек,акционерлік қоғам лауазымды адамдарының дебиторлық берешегі,басқа да дебиторлық берешек (14)

1.2 Мемлекеттік кәсіпорындар жөніндегі заңдар мен “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі ” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның жарғысы
Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы м‰лікті мемлекетте меншік иесі ретінде алѓан жєне б±л м‰лікті иелену, пайдалану жєне оѓан билік ету ќ±ќыќтарын азаматтыќ кодекспен жєне µзгеде зањ ќ±жаттарымен белгіленген шекте ж‰зеге асыратын мемлекеттік кєсіпорынныњ заттыќ ќ±ќыѓы болып табылады.

Мемлекеттік кєсіпорын мєртебесін бюджеттік ±йымдар мєртебесімен шатастырмау ‰шін ењ алдымен толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы деген ±ѓым енгізілді. Аталѓан термин т±њѓыш рет 1990 жылы 6-шы наурызда ќабылданѓан “КСРО – даѓы меншік туралы” зањынан µз орнын тапты, онда кєсіпорын µзініњ м‰лкіне толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓын ж‰зеге асыра отырып, аталѓан м‰лікке µз ќалауынша билік етіп пайдаланады жєне оѓан билік етеді.(4)

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ объектісі, егер зањда µзгеше кµзделмесе, кезкелген м‰лік болып табылады. Кєсіпорын ќарамаѓында оныњ ќызметін ќамтамасыз етуге ќажетті деген м‰ліктер болады, оныњ µзі жарѓыда кµрсетілген маќсатта ќалыптасады Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы объектілеріне жататын м‰ліктер єр т‰рлі ќорлар бойынша негізгі ќорлар жєне айналымдаѓы ќ±ралдар – ќаржылар деп топтарѓа бµлінеді. Сондай – аќ кєсіпорынныњ дербес балансындаѓы ќ±ндылыѓы кµрсетілген баѓалыќтар да есепке алынады

Шаруашылыќ ж‰ргізудегі м‰ліктіњ меншік иесі “мемлекеттік кєсіпорын туралы” жарлыќтыњ талаптарына сєйкес мынадай ќ±ќыќтарѓа ие болады: а) кєсіпорындарды ќ±ру, тарату жєне ќайта ќ±ру; є) оныњ ќызметініњ атќаратын ж±мысымен маќсаты; б) кєсіпорын ќарамаѓындаѓы м‰ліктерді маќсатты пайдалануѓа жєне саќтауѓа баќылау жасау; в) кєсіпорынныњ шаруашылыќ ж‰ргізуіндегі м‰ліктерді пайдаланудан табыс т‰сіру.

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ субъектілері зањѓа сәйкес мына тµмендегідей деп танылады:

республикалыќ меншіктегі кєсіпорындар;
коммуналдыќ меншіктегі кєсіпорындар;
шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ негізінде еншілес кєсіпорындар да ќ±рылуы м‰мкін

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ мазм±ны µзініњ ќарауындаѓы м‰лікті иелену, пайдалану жєне билік ету ќ±ќықтарынан т±рады, біраќ ол Азаматтыќ кодекспен “мемлекеттік кєсіпорын туралы” жарлыќќа сєйкес, соныњ шегінде ѓана айќындалады. Біраќ кєсіпорындарѓа м±нда ауќымды µкілеттік беру ешќандай нєтиже бере ќоимады, керісінше кµптеген келењсіз жаѓдаиларды туѓызды. Сондыќтанда Ќазақстан Республикасы 1993 жылы 9-сєуірде (4)“Ќазаќ КСР-індегі меншік туралы” зањына енгізілген µзгерістер мен толыќтыруларѓа сєйкес “толыќ шаруашылыќ ж‰ргізу” термині енді “шаруашылыќ ж‰ргізу” деп ќана аталды. Дєлірек айтсаќ, мемлекеттік кєсіпорынныњ заттыќ ќ±ќыѓы мен оларды ж‰зеге асыру шекарасын зањѓа сєикес жєне меншік иесі – мемлекетпен айќындалды. (4)

Кєсіпорын шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы иелену пайдалану жєне билік етуді µз атынан меншік иесі берген µкілеттік шењберінде ж‰зеге асырады, ол оныњ µкілеттігі болып табылады, біраќ м±ндай µкілеттік мемлекете де бар, µйткені, єрбір мемлекеттік зањды т±лѓа мемлекеттіњ бір бµлшегі деп танылады. Сонымен бір мезгілде ќ±ќыќтану бµлшегі ќ±ќыќ т±тастыѓына тењ келе алмайды. Сондыќтанда мемлекет мемлекеттік м‰ліктік кєсіпорындарына бекіткенде, яѓни шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы бергенде, оны пайдалану мен иелену ќ±ќыќтарына шек ќоймайтындыѓын кµреміз, біраќ билік ету ќ±ќыѓы белгілі бір жаѓдайларда меншік иесініњ еркімен айќындалады.

Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓы меншік иесімен жєне µз еркімен шектеледі. Єрі ол азаматтыќ жєне басќа зањ ќ±жаттары шењберінде ж‰зеге асады. Мєселен, республиканыњ кєсіпорындары Ќазақстан Республикасы ‡кіметініњ шешімімен ќ±рылады, ал коммуналдыќ меншік болса, жергілікті єкімшіліктіњ шешімімен ќ±рылады, ал оныњ тєртібін Ќазақстан Республикасы ‡кіметі таѓайындайды. Мемлекеттік кєсіпорын ќ±рылтайшысы µкілетті орган болып табылады. Мемлекеттік кєсіпорынныњ µкілетті жарѓысы оныњ ќ±рылтайшысымен бекітіледі. Жарѓылыќ ќордыњ кµлеміде оныњ ќ±рылтайшысымен айќындалады, біраќ ол кєсіпорынѓа берілген м‰ліктіњ жалпы ќ±нынан аспауы тиіс.

Республикалыќ кєсіпорындардыњ ќайта ќ±ру мен тарту ‰кімет шешімімен, ал коммуналдыќ кєсіпорынды ќайта ќ±ру мен тарту жергілікті єкім шешімімен ж‰ргізіледі.

Кєсіпорынѓа тиесілі м‰ліктерді пайдалануѓа, саќтауѓа баќылау жасау керек. Мысалы, кєсіпорыныњ µзініњ жарѓысына, ќызметіне ќайшы келетін келісімдер жасауы м‰мкін, ол зањда белгіленген тєртіппен ќ±рылтайшысыныњ талап – арызы боиынша зањсыз деп табылады. Кєсіпорындардыњ зањмен тиым салынѓан, жарѓыларында кµрсетілмеген, ќ±рылтайшысына р±ќсат алмай т‰сірген табыстары сондай – аќ баѓаны µсіру арќылы т‰сірген пайдалары µкілетті немесе ќ±зыретті органдарымен республикалыќ не жергілікті бюджетке алынып ќойылады. Меншік иесі µзініњ ќарауындаѓы кєсіпорында пайдаланѓан м‰ліктен т‰скен табыстыњ бір бµлігін алуѓа ќ±ќылы. Табыстыњ тиісті ‰лесі республикалыќ ќаржы министирлігініњ таѓайындауымен кєсіпорынныњ меншік иесіне аударылады. (4)

Меншік иесі – ќ±рылтайшыныњ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓын алѓан кєсіпорынныњ м‰лікті басќаруына зањда кµрсетілген т±рѓыдан тыс араласуына болмайды.

Мемлекет µз кезењінде кєсіпорынныњ алѓан міндеттемесіне жауап бермейді, ал банкротќа ±шыраса, онда амалсыз араласуына туралы келеді. Б±л орайда мемлекет ќ±рылтайшы ретінде кєсіпорынныњ несие беруші алдындаѓы ќарызын µтеуге міндеттілігіне жауап беретін болады.

Мүлікті құрылып үлгерген мемлекеттік кәсіпорынға бекіту туралы меншік иесі шешім қабылдаған мүлікке қатысты шаруашылық жүргізу құқығы, егер заңдарда немесе меншік иесінің шешімінде өзгеше белгіленбесе, бұл кәсіпорында мүлікті кәсіпорынның дербес балансына бекіткен кезде пайда болады.

Заң актісіне немесе меншік иесінің шешіміне сәйкес, мүлік кәсіпорындарға шаруашылық жүргізу құқығы үшін берілмейді, меншік иесіне кейін қайтарылып берілетіндігін немесе өзгеше жалғастырылып, басқа мақсатпен берілетіндігін ескерген жөн. Сондықтан заңмен немесе басқа да актілермен, шешімдермен меншік иесіне басқада жағдай туғызылуы мүмкін.

Кәсіпорын құрылған соң шаруашылық жүргізуі құқығы жалпы ережеге сәйкес меншік құқығының ауысуы тәртібімен пайда болады. Мәселен, кәсіпорынның кірісі есебінен түсірген табысына алынған мүліктер кәсіпорынның қарауында қалады.

Мүлікке шаруашылық жүргізу құқығы меншік құқығын тоқтатуға арналған заңдарда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, сондай-ақ меншік иесінің шешімімен кәсіпорыннан мүлік заңды жолмен қайтарып алынған реттерде тоқтатылады. Мүлік мынадай жағдайда құқықтық негіз бойынша алынып қояды:

- жарғылық қызметтегі мақсатына сай келмейтін мүліктерді алу;

-мүлікті пайдаланбағандықтан немесе тіпті қажетсінбегендіктен басы артық ретінде алып қою.

Кәсіпорынды жекешелендіру кезінде шаруашылық жүргізу құқығы мемлекеттік және коммуналдық меншіктер құқықтарымен қоса тоқтатылады.

“Мемлекеттік кәсіпорын туралы” жарлықта меншік құқығы мемлекттік немесе коммуналдық кәсіпорынға берген кезде, ондай кәсіпорын өзінің қарауындағы мүлікке шаруашылық жүргізу құқығын сақтайды. (4)

Шаруашылық жүргізу құқығы алѓан кәсіпорында толығымен қалады. Егер белгіленген тәртіппен мүлік мемлекеттік меншіктен коммуналдық меншікке өтсе, онда кәсіпорын бұл мүлікке деген шаруашылық жүргізу құқығын тоқтатады.

.Оњт‰стік Ќазаќстан облысы єкімиятыныњ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы “Маќтаарал аудандыќ ауыз су ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорыны шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорын болып табылады жєне µз ќызметінде Ќазаќстан Республикасыныњ зањдарын, сондай – аќ “Мемлекеттік кєсіпорын туралы” Ќазақстан Республикасы зањын жєне осы жарѓыны басшылыќќа алады. (4)

.Кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы: Оњт‰стік Ќазаќстан облысы єкімиятыныњ шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы “Маќтаарал аудандыќ ауыз су ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорын.

. Кєсіпорын ќ±рылтайшысы /уєкілет орган/ Оњт‰стік Ќазаќстан облысыныњ єкімияты болып табылады.

.Ќ±рылтайшы мемлекеттік басќару оргыны, сондай – аќ осы кєсіпорынѓа ќатысты мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы бар функцияларын ж‰зеге асыратын орган болып табылады.

.Кєсіпорын облыстыќ єділет басќармасында мемлекеттік тіркеуден µткен сєттен бастап зањды т±лѓа ќ±ќыѓына ие болады.

.Кєсіпорын зањы т±лѓа болып табылады. Жеке м‰лкі, µзіндік балансы, банктерде есепшоты, µзге шоттары, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік елтањбасы бейнеленген жєне кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы бар мµрі болады.

.Кєсіпорын µз міндеттемелері бойынша µзіне тиесілі м‰ліктіњ бєрімен жауап береді.

.Кєсіпорын µз м‰лкін иеленушініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

.Шарттыќ міндеттемелер бойынша жауапкершілік мемлекеттік кєсіпорын туралы зањ актілерінде белгіленген тєртіппен ж‰ргізіледі.

.Ќ±рылтайшыныњ немесе мемлекеттік басќару органыныњ іс – єрекетінен банкротќа ±шыраѓаннан басќа жаѓдайда мемлекет кєсіпорынныњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді. М±ндай жаѓдайда кредиторлардыњ талаптарын ќанаѓаттандыруѓа кєсіпорынныњ ќаржысы жетіспеген ретте оныњ міндеттемелері бойынша мемлекет жауап береді.

.Мекен – жайы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Маќтаарал ауданы, Жетісай ќаласы, Єуезов кµшесі, 20.

.Кєсіпорын ќызметініњ негізгі маќсаты энергиямен, жылуымен, сумен ќамтамасыз ету, магистральдыќ кµлік, коммуникациялар, коммуналдыќ жєне т±рѓын ‰й шаруашылыѓы саласында, µзініњ табиѓи монополиялыќ жаѓдайы мен єлеуметтік – экономикалыќ мањыздылыѓы жаѓынан тікелей мемлекеттік басќаруды ќажет ететін республикалыќ жєне жергілікті инфраќ±рлылымдардыњ тіршілікті ќамтамасыз етудіњ басќа ж‰йелерінде µндірістік – шаруашылыќ ќызметті ж‰зеге асыру болып табылады.

.Кєсіпорын ж±мыс пен ќызмет кµрсету т‰рлерін ж‰зеге асыруда µз бетінше шартќа т±руѓа ќ±ќылы.

.Кєсіпорын µндірілген µнімдерін /ж±мыс, ќызмет кµрсету/ µз бетінше сатады. Кєсіпорын µндірген µнімініњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ/ баѓасы кєсіпорынныњ оларды µндіруге, атќаруѓа кµрсетуге кеткен шыѓынды толыќ µтеуге, оныњ ж±мыспен шыѓынсыз етуге жєне µз кірісі есебінен ќаржыландыруды ќамтамасыз етуге тиіс.

. Мемлекттік тапсырысты орындау есебіне кєсіпорын µндіретін жєне сататын µнімдердіњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ / баѓасы мемлекеттік басќару органыныњ келісімі бойынша белгіленеді.

.Кєсіпорын мемлекеттіњ тапсырысынан тыс µндіретін жєне сататын µнімдердіњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ/ баѓасын кєсіпорын дербес белгілейді.

.Кєсіпорын дербес µнімдердіњ /атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ/ баѓасын монополиялыќ µсіруге жол бермеу маќсатында мемлекеттік реттеу монополияѓа ќарсы зањдарда белгіленген тєртіппен ж‰ргізіледі.

.Кєсіпорын табысын бµлу тєртібі Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы зањдарымен аныќталады.

.Зањмен тыйым салынѓан, жарѓысында кµзделмеген кєсіпорынныњ ќызмет т‰ріне, сондай – аќ сатылатын µнімдеріњ /ж±мыс, ќызмет кµрсету/ баѓасын кµтеру нєтижесінде т‰скен табыс Ќазақстан Республикасы зањнамасында(4) белгіленген тєртіп бойынша тиісті бяджетке алынып ќояды.

.Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ объектісі кез келген м‰лік болып табылады, егер зањмен басќа талаптар ќойылмаса. Кєсіпорынныњ ќарауында тек ќана оныњ жарѓылыќ маќсаттармен кµзделген ќызметін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет немесе осы ќызметініњ µнімі болса алатын м‰ліктер болады.

.Кєсіпорынныњ м‰лкі негізгі жєне айналымдыќ ќаражаттан, сондай – аќ ќ±ны кєсіпорынныњ дербес балансында кµрсетілген ќ±ндылыќтан т±рады.

.Кєсіпорынныњ м‰лкі бµлінбейді жєне салымшылар арасында /‰лес, пай/ соныњ ішінде кєсіпорын ќызметкерлері арасында бµлінбейді.

.Кєсіпорынныњ м‰лкі:

- оѓан ќ±рылтайшы берген м‰ліктіњ,

- µз ќызметініњ нєтижесінде сатып алынѓан м‰ліктіњ /аќшалай табыстарды ќосќанда/,

-зањдармен тыйым салынбаѓан µзге де кµздердіњ есебінен ќалыптастырылады.

. Кєсіпорынныњ негізгі ќ±ралдарѓа жататын, сондай – аќ оларѓа тиесілі акцияларѓа ќатысты м‰лікті сатуѓа жєне сыйѓа беру мемілелерін жасауѓа ќ±ќыѓы жоќ.

. Уєкілетті органныњ жазбаша келісімінсіз кєсіпорын:

- µзіне тиесілі, ѓимараттарды, ќ±рылыстарды, жабдыќтарды жєне кєсіпорынныњ басќа да негізгі ќ±ралдарын иеліктен алуѓа немесе µзге тєсілмен оларѓа билік етуге /Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы зањдармен кµзделген жаѓдайлары ќоспаѓанда/, ±заќ мерзімді /‰ш жылдан астам/ жалѓа беруге, уаќытша тегін пайдалануѓа беруге,

филиалдар, µкілдіктер мен еншілес кєсіпорындар ќ±руѓа жеке кєсіпкерлермен бірге кєсіпорындар мен бірлескен µндірістер ќ±руѓа, оларѓа µзініњ µндірістік жєне аќшалай капиталын салуѓа,

- µзіне тиесілі акцияларѓа /Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы зањдармен кµзделген жаѓдайларды ќоспаѓанда/, сондай –аќ дебиторлыќ берешекке билік етуге,

- ‰шінші т±лѓалардыњ міндеттемелері бойынша кепілгерлік немесе кепілдік беруге,

- заемдар беруге ќ±ќыѓы жоќ.

.Егер зањдарѓа µзгеше кµзделмесе, кєсіпорын µзіне шаруашылыќ ж‰ргізуге ќ±ќыѓына бекітіліп берілген негізгі ќ±ралдарѓа жатпайтын жылжымалы м‰лікке дербес билік етеді.

.Кєсіпорын µз ќызметінен алѓан меншікті табысы есебінен ±сталады.

Мемлекеттік кєсіпорынѓа ќаражат зањдарѓа кµзделген тєртіппен беріледі.

.Кєсіпорынныњ таза табысыныњ бір бµлігі белгіленген нормативтер бойынша Ќазақстан Республикасы зањдарында белгіленген тєртіппен мемлекеттік бюджетке аударылуѓа тиіс.

.Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталыныњ мµлшерін ќ±рылтайшысы белгілейді.

.Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталы 10 619 191 /он миллион алты ж‰з он тоѓыз мыњ бір ж‰з тоќсан бір/ тењгені ќ±райды.

.Кєсіпорын жарѓылыќ капиталыныњ 10 пайызынан кем болмай ќ±растырылѓан мµлшерде резерв капиталын ќалыптастырады, резерв ќорыныњ белгіленген дєрежесіне жеткенге дейін ќ±рамында ќалѓан пайданыњ кем дегенде 5 пайызын осы маќсатта ж±мсалуы керек.

.Резерв капиталыныњ ќаржысы тек ќана шыѓынды жабуѓа, бюджет алдындаѓы міндеттемерлерді орындауѓа, мемлекеттік кредиттерді µтеуге жєне кєсіпорынныњ басќадай ќаражаты жеткіліксіз болѓан жаѓдайда сыйаќы тµлеуге ж±мсалады.

.Кєсіпорынды басќаруды мемлекеттік басќару органы ж‰зеге асырады.

.Ќазақстан Республикасы ењбек зањдарында сєйкес мемлекеттік басќару органы таѓайындаѓан директор кєсіпорынныњ органы болып табылады.

.Директор µкілеттігін мемлекетік басќару органы белгілейді.

.Директордыњ ќ±зырына мыналар жатады:

- кєсіпорынныњ атынан іс-єрекет етеді, барлыќ органдарда, жеке жєне зањды т±лѓалармен ќатынастармен ќатынастарда оныњ м‰дделерін білдіреді.

- барлыќ кєсіпорындар, ±йымдар мен мекемелер алдында келісім – шарт міндеттемелерініњ орындалуын ќамтамасыз етеді,

- қ±рылтайшы шешімдерін ж‰зеге асырады,

- кєсіпорын атынан іс-ж‰ргізуге ќ±ќыѓына сенім –хат беру, сонымен ќатар ќайта сену ќ±ќыѓына сенім – хаттар беру,

- әрт‰рлі мєліметтерді жєне басќа да зањ актілерін жасау, келісім-шарттар соныњ ішінде ењбек, ж±мысќа жалдану контрактілері бойынша мєміле жасау,

- оныњ ќаржысына билік етеді, мемлекттік мекеме ќызметіне тікелей басшылыѓын ж‰ргізеді жєне оныњ нєтижесінде дербес жауапкершілігін алып ж‰реді,

- мемлекеттік басќару оргыныныњ ерекше ќ±зырына жатќызылмаѓан басќа да мєселелерді шешеді.

.Кєсіпорын директоры есеп шоттар мен басќа шоттарды ашады, шарттар жасалады, б±йрыќтар шыѓарады.

.Директордыњ орынбасарларын кєсіпорын басшыныњ ±сынысы бойынша мемлекеттік басќару органы ќызметке таѓайындайды жєне ќызметтен босатады.

.Ењбек аќы ќорыныњ мµлшерін, мемлекеттік басќару органы белгілейді.

.Ењбекке аќы тµлеу нысандары, штат кестесін лауазымдыќ жалаќыныњ мµлшерін, сыйаќы беру жєне µзге сыйаќы ж‰йесін белгіленген ењбекке аќы тµлеу ќорыныњ шегінде кєсіпорын дербес аныќтайды.

.Кєсіпорын директорыныњ жєне ќызметкерлерініњ, бас /аѓа/ бухгалтердіњ ењбек аќысыныњ мµлшері жєне оларды сый аќысыныњ ж‰йесін жєне басќа да марапаттауды мемлекеттік басќару органы белгілейді.

.Ењбек ±жымы кєсіпорынды басќаруѓа ќатысуы бойынша зањдарда белгіленген µкілеттіктерін тікелей жалпы жиналыста ж‰зеге асырады.

.Кєсіпорын мен ќ±рылтайшылар, кєсіпорын мен мемлекеттік басќару органы, єкімшілік пен оны ењбек ±жымыныњ арасында ќарым-ќатынастары Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы зањдармен аныќталады.

.Кєсіпорын ењбек ±жымыныњ м‰шелері зањнамада белгіленген тєртіппен єлеуметтік жєне медициналыќ саќтандырудыњ барлыќ т‰рімен, зейнеткерлермен ќамтамасыз етуге тиісті.

.Кєсіпорынныњ ењбек режимі Ќазақстан Республикасы ењбек туралы зањнамасына сєйкес белгіленеді.

.Кєсіпорынды ќайта ±йымдасчтыру жєне тарту уєкілетті органныњ шешімімен ж‰ргізіледі.

.Кєсіпорынды ќайта ±йымдастыру жєне таратуды егер Ќазақстан Республикасы зањ актілерінде µзгеше белгіленбесе уєкілетті органныњ келісімі бойынша мемлекеттік басќару органы ж‰зеге асырады.

.Таратылѓан кєсіпорынныњ, несие берушілердіњ талаптары ќанаѓаттандырылѓаннан кейін ќалѓан м‰лкін уєкілетті орган ќайта бµледі.

.Таратылѓан кєсіпорынныњ аќшасы осы кєсіпорынныњ несие берушілердіњ талаптары ќанаѓаттандырылѓаннан кейін ќалатын м‰лкін сату нєтижесінде т‰скен аќша ќаражатымен ќоса тиісті бюджеттіњ табысына есептелді. Оњт‰стік Ќазаќстан облысы. Маќтаарал ауданына ќарасты “Маќтаарал аудандыќ ауыз су ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдық кєсіпорыны Жетісай ќаласы. Ерубаев кµшесі № 30 орнында орналасқан.Кєсіпорын директоры Мурзаев Абдулла зањды т±лѓа ретінде Оњт‰стік Ќазаќстан облысы Әділет басќармасынан 2003 жылы 12 мамырда тіркеліп, кєсіпорынѓа куєлік алѓан. Кєсіпорынныњ негізгі міндеттерімен маќсаты, халыќты ауыз сумен ќамтамасыз ету саласында µндірістік шаруашылыќ ќызметін ж‰зеге асыру.

Кєсіпорынныњ ќ±рылтайшысы Оњт‰стік Ќазаќстан облысы болып табылады. Кєсіпорын халыќтан ауыз су тµлем аќысы кєсіпорынныњ жинаќтау ќорыныњ есебін ќамтамасыз етеді.

Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі’’ мемлекеттік

коммуналдық кәсіпорынның қаржылық жағдайы және

маркетингтік қызметтің ұйымдастырылуы
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауын маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуы мен, сондай –ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, серіктестер және басқа да контр агенттер алдында өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуы мен байланысты.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын , “ қаржылық жағдай ’’ дегеніміз немесе , қаржылық жай-күйі дегеніміз не , соны анықтап алғанымыз жөн . Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндірілед.

Профессор А. Д . Шеремет кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату пайдалану және оны қалыптастыру көздері мен сипатталады деп жазған.

Профессор К. А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату, пайдаланумен сипатталады.’’ Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз етілуі және оларды мақсатқа сай , тиімді тарату және пайдалану мен , сондай-ақ басқа шаруашылық субьектілер мен қаржылық қарым –қатынаста болу, төлемқабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.

Профессор К. И. Балабанов “ Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын , қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану , мемлекет алдында және басқа шаруашылық субьектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді : табыс пен рентабельділік , қаржылық тұрақтылық , несие қабілеттілігі , капиталды пайдалану , валюталық өзін-өзі өтеу’’ деп жазды.

Сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық жағдайы бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.

Сонымен кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеу үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Осылайша қаржылық жағдай, кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым- қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа да қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтар қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі , бұл талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеу мен кәсіпорынның өзінің өндірістік қызметін атқарады.

Кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайын талдауда негізгі аќпарат кµзі ќызметін бухгалтерлік баланс атќарады.

Баланс дегеніміз субьектініњ ќаржылыќ жаѓдайына баѓа беру ‰шін және оныњ ќаржы ресутарыныњ ќ±рамымен ќ±ралу кµздері жµнінде жинаќталѓан мєліметтерді айтамыз. (16)

Баланс кµптеген мањызды ќызметтерді атќарады.

. Баланс меншік иелерін шаруашылыќ субьектініњ м‰ліктік жаѓдайымен таныстырады және сол арќылы олар б±л субьекті нені иеленеді, материалдыќ ќ±ралдардыњ сандыќ жєне сапалыќ ќорлары ќандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма,соны білдіреді .

. Басшылар кєсіпорынныњ басќа ±ќсас кєсіпорын ж‰йесіндегі µз орны, тањдап алынѓан стратегиялыќ баѓытыныњ д±рыстыѓы туралы, ресустарды пайдалану тиімділігініњ салыстырмалы сипаты жєне кєсіпорынды басќару бойынша єрт‰рлі с±рақтарѓа шешімдер ќабылдау туралы т‰сінік алады .

. Баланстыњ мазм±ны, оныњ ішкі ќолданушылары сияќты сыртќы ќолданушыларѓа да пайдалануѓа м‰мкіндік береді. Мысалы аудиторлар(9) ж±мыс процесінде д±рыс шешім ќабылдау ‰шін µз тексеру ж±мысын жоспарлауда, сондай-аќ тұтынушының сыртќы есеп берудегі есеп ж‰йесінде м±мкін болатын, єдейі жасалынѓан жєне єдейі жасалынбаѓан ќателіктер аумаѓындаѓы єлсіз жаќтарын шыѓару ‰шін кµмек алады, ал талдаушылар ќаржылыќ талдаудыњ баѓытын аныќтайды.

Баланс аќпараттары негізінде сыртќы ќолданушылар берілген кєсіпорынмен µзініњ серіктесі ретінде ж±мыс ж‰ргізудіњ маќсатќа сєйкестігі жєне оныњ шарттары туралы шешімдер ќабылдай алады, µз салымдарыныњ м‰мкін болатын тєуекелдіктерін жєне басќа шешімдерді баѓалайды.

Бухгалтерлік баланс – ќаржылыќ есептік негізгі т‰рі бола отырып, ол есепті кезењдегі кєсіпорын м‰лкініњ ќ±рамы мен ќ±рылымын, аѓымдаѓы активтердің айналымдылыѓы мен µтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменіњ ќолда барын, дебиторлыќ жєне кредиторлыќ борыштыњ динамикасы мен жаѓдайын жєне кєсіпорынныњ несиеќабілеттілігі мен тµлеу ќабілеттілігін аныќтауѓа м‰мкіндік береді.

Баланс кµрсеткіштері кєсіпорынныњ капиталын орналастыру тиімділігін, оныњ аѓымдаѓы жєне алдаѓы кезењдегі шаруашылыќ ќызметке жетуі, ќарыз кµздерініњ кµлемімен ќ±рылымын, сондай-аќ оларды ынталандыру тиімділігін баѓалауѓа м‰мкіндік береді. Осылайша бухгалтерлік балансты талдау ‰шін жєне кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайын баѓалауда аќпараттыњ ењ ќажетті т‰рі болып табылады. .

Жалпы баланс талдауында ќолданылатын кµлденењінен тігінен талдау єдістері пайдаланамыз. Баланс активтерініњ орналасуына оныњ ќ±рылымына жєне болѓан µзгерістерге кµњіл аудару ќажет.

“Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдықкәсіпорынның 2004-2005 жылдардағы бухгалтерлік балансы төменде көрсетілген.

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Өткен жыл 2004 жыл	Ағымдағы жыл 2005 жыл	Ауытқу (+,-)	%
	Актив
1	Жер	мың т	607,2	607,2	-	-
2	Ғимараттар мен құрылымдар	-	5525	9830	+4305	77,9
3	Машина мен құралдар	-	15279	25617	+10338	67,6
4	Басқа да негізгі құралдар	-	322	828	+506	157,2
5	Тозу құны	-	11401	12493	+1092	9,6
6	Қалдық құны	-	9725	23782	+14057	144,5
	Жиынтығы Ұзақ мерзімді активтер	-	10332,2	24389,2	+14057	136,1
	Ағымдағы активтер
7	Материалдар	-	488	803	+315	64,8
8	Дебиторлық қарыздар	-	2311	8366	+6054	261,9
9	Ақша құралдары	--	12	34	+22	183,3
10	Жиынтығы	-	2812	9203	+6390	227,2
11	Барлық жиынтығы	-	13144,2	33592,2	+20447	155,5
	Пассив
	Меншік капиталы және міндеттемелер
12	Жарғылық капитал	-	10105,2	21529,2	+11424	113,0
13	Бөлінбеген табыс	-	62	2793	+2731	440,0
	Жиынтығы	-	10167,0	24322,2	+14155	139,2
14	Кредиторлық қарыздар	-	1959	1983	+24	1,2
15	Салықтар боынша қарыздар	-	1143	9718	+8756	750,2
	Жиынтығы	-	3102	14856	+11754	378,9
	Барлық жиынтығы	-	13144,2	33592,2	+20447	155,5

2005 жылдың 1 қаңтар жағдайындағы ” Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кєсіпорынына экономикалыќ талдау жасалғанда, тµмендегідей көрсеткіштерге ие болды:

“Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның 2004 жылғы балансының актив бөлігі,

ұзақ мерзімді активтердің жыл басында – 9726 мың теңге болса, жыл соңында 23783 мың теңгені құраған, жыл бойы 14057 мың теңгеге ұлғайған. Осының ішінде оған:

- жер жыл басы мен жыл соңында 607 мың теңгені құрап, жыл бойы жыл бойы өзгеріссіз болды.

- ғимараттар мен құрылымдар, жыл басында 5525 мың теңге,жыл соңында 9830 мың теңгеге болып, жыл бойы 4356мың теңгеге ұлғайған.

- машиналар мен құрылғылар жыл басында 15279 мың теңге, жыл соңында 25617 мың теңге, жыл бойы 10338 мың теңгеге көбейген.

- басқа да негізгі құралдар жыл басында – 322 мың теңге, жыл соңында 828 мың теңгеге ,яғни 506 мың теңгеге артқан.

Ағымдық активтер жыл басында – 2812 мың теңге, жыл соңында – 9202 мың теңгеге артқан, яғни 6390 мың теңгеге ұлғайған. Ол мынадай себептерге байланысты:

- материалдар жыл басында – 488 мың теңге, жыл соңында 803 мың теңге , жыл бойы – 315 мың теңгеге ұлғайған.

- дебиторлық қарыздар жыл басында 2311 мың теңге, жыл соңында – 8364 мың теңге, яғни 6053 мың теңгеге артқан.

- ақша құралдары жыл басында – 12 мың теңге , жыл соңында 34 мың теңге ,яғни – 22 мың теңге артқан. Сонымен баланс жыл бойына 12537 мың жыл соңына 32985 теңгені құрады.

Енді пассив бөлімін қарастырайық: кәсіпорынның меншікті капиталы мен міндеттемелері:

Оның ішінде меншікті капитал жыл басына – 9498 мың теңге болған, жыл соңына 20922 мың теңгеге төмендеп, олар бөлінбеген табыстан 2793 мың теңгеге кеміген.

Ағымдағы міндеттемелер жыл басына 3102 мың теңге, жыл соңына 14856 мың теңгеге артқан. Бұл өсуге мынадай бөлімдер себеп болған.

- кредиторлық қарыздар жыл басында – 1959 мың теңге, ал жыл соңында 1983 мың теңгеге өскен.

салықтар бойынша қарыздар жыл басында – 1142 мың теңге, ал жыл соңында – 9719 теңгеге өскен.

2006 жылдың 1 қаңтар жағдайындағы “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынға экономикалық талдау жасағанда төмендегідей көрсеткіштерге ие болды.

“Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның 2006 жыл 1 қаңтар жағдайындағы балансы төмендегідей:

Ұзақ мерзімді активтер жыл басында 23782 мың теғге болса,жыл соңында 22132 мың теңгені құраған,яғни жыл бойы 1650 мың теңгеге кеміген.Оның ішінде:

- жер жыл басы мен жыл соңында 607 мың теңгені құрап, жыл бойы өзгеріссіз болды.

- ғимараттар мен құрыдымдар жыл басында 9830 мың теңге,ал жыл соңында осындай сомада өзгермеген.

- машиналар мен құрылғылар жыл басында 25617 мың теңге,жыл соңында 26157 мың теңгеге ұлғайған,яғни жыл бойы 540 мың теңгеге көбейген.

- басқа да негізгі құралдар жыл басында 828 мың теңге,ал жыл соңында 843 мың теңгеге өскен.

Ағымдағы активтер жыл ьасында 9202 мың теңге ,ал жыл соңында 9431 мың теңгеге ұлғайған.Ол мынадай жағдайларға байланысты:

- материалдар жыл басында 803 мың теңге,ал жыл соңында 370 мың теңгеге кеміген.

- дебиторлық қарыздар жыл басында 8364 мың теңге,ал жыл соңында 9050 мың теңге ,яғни жыл бойы 686 мың теңгеге өскен.

- ақша құралдары жыл басында 84 мың теңге,жыл соңында 10 мың теңгеге кеміген.

Сонымен баланнс жыл басында 32985 мың теңге,ал жыл соңында 31569 мың теңгеге кеміген.

Енді пассив бөлімі:, оның ішінде меншік капиталы мен міндеттемелер төмендегідей:

Меншікті капитал жыл басында 18128 мың теңге, ал жыл соңында 19138 мың теңге,яғни 1010 мың теңгеге бөлінбеген табыстың әсерінен ұлғайған.

Соның ішінде жарғылық капитал жыл басында 20922 мың теңге,ал жыл соңында 22822мың теңгеге өскен.

Ал ал бөлінбеген табыс жыл басында 2793 мың теңге,жыл соңында 3683 мың теңгеге кеміген.

Ағымдағы міндеттемелер жыл басында 14856 мың теңге,ал жыл соңында 12425 мың теңгеге кеміген.Оның ішінде:

кредиторлық қарыздар жыл басында 1983 мың теңге,ал жыл соңында 338 мың теңгеге кеміген.
салықтар боынша қарыздар жыл басында 9718 мың теңге,ал жыл соңында 4834 мың теңгеге кеміген.

Жалпы міндеттемелер мен меншік капиталының жыл басындағы сомасы 32985 мың теңге,жыл соңында 31564 мың теңгені құраған.

“Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорыны ауыз су төлемдерінің уақытылы жиналмау салдарынан 2004-2005 жылдары зиянмен шықты.Стратегиялық жоспарлар мен тактикалық іс-әрекетер негізінде болашақ жылдары табыспен шығу мәселелері көзделген.

Нарықты экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты төмендегідей:(19)

қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі.
активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу.
айналым капиталының көлемін,оның өсуін және ағымдағы міндеттемелерімен арақатынасын анықтау.
қаржы –есептік және несие ережесін сақтау ,
кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу.
ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі.
баланстың өтімділігін , кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау.
кәсіпорын табыстылығын бағалау.
кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін , сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару.
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау.
кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.

Осы бағыттар негізінде әр жыл сайын кәсіпорынның қаржылық жағдайын талданады.

“ Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі ’’ мемелекеттік коммуналдық кәсіпорынның қаржылық жағдайы төменде көрсетілген.

Реттік сан	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Өткен 2004 жылы	Ағымдағы 2005 жылы	Ауытқулар (+,-)	Өсу қарқыны
1	Сатудан алынатынтабыс	мың теңге	62938	63238	300	0,47
2	Өндірілген өнімнің (істелінген жұмыс,көрсетілген) өзіндік құны	мың теңге	55218	56520	1302	2,85
3	Жалпы табыс	мың теңге	7710	6718	1002	-
4	Кезең шығындары	мың теңге	17241	16940	301	-
5	Салық салынғанға дейінгітабыс(зиян)	мың теңге	2521	2232	289	-
6	Рентабельділік	%	-	-	-	-
7	Жұмысшылардың орташа тізімдік саны	адам	219	221	2	0,91
8	Еңбек өнімділігі	мың теңге	3825	3040	485	-
9	Негізгіқұралдардың жылдық орташа құны	мың теңге	35528	48768	13240	37,3
10	Қор қайтарымдылығы	мың теңге	1771	1297	474	-

“Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның қаржы шаруашылық жағдайы жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей,өндірістік және қызмет көрсету жағдайы қамтылып отыр.

Өткен 2004 жылы кәсіпорынның жалпы табысы 62 миллион 938 мың теңгені құрып,көрсетілген қызметтің өзіндік құны 55 миллион 218 мың теңгені құрап,жалпы табысы 7 миллион 720 мың теңге болғанымен,кезең шығыстары 17 миллион 241 мың теңгені құрап,жалпы зияны 2 миллион 521 мың теңгені құраған.

Жалпы алғанда кәсіпорын 2004 жылды шығынмен аяқтаған.Еңбек өнімділігі 2004 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 485 мың теңгеге төмендеген,ал негізгі құралдардың жылдық орташа құны 2004 жылы 2005 жылға қарағанда 13240 мың теңгеге өскен,ол негізінен мемлекет тарапынан бөлінген қаржы есебінен балансқа алынған обьектілермен күрделі жөндеу жұмыстарының есебінен болған.

Енді 2005 жылы кәсіпорынның жалпы сатудан алынған табысы 63 миллион 238 мың теңгені құрап, өзіндік құны 56 миллион 520 мың теңгені құрап, 6 миллион 718 мың теңге жалпы табыс алғанымен кезең шығыстары 16 миллион 940 мың теңге болып,жылды 2 миллион 232 мың теңгемен аяқтаған.

Жалпы қорыта келе жоғарыдағы кестеден шығаратын қорытынды аудиторлық тексеруден өткізіп,нарықтық экономика заңдылықтарына сәйкес қайта құрып, табыстылық жағдайын көтеруге тиімді жолдарын табу қажет.

Кәсіпорында маркетингтік қызметтерді ұйымдастыру бойынша өткізу бөлімі жұмыс атқарады.(15)

Оның басты ерекшеліктері төмендегідей:

тұтынушылардың қажеттіліктерін, сұраныстарын, мұқтаждықтарын анықтау.
олардың сұраныстарына, қажеттіліктеріне сай өнім өндіру.
тұтынушыларға қолайлы, сатушыларға табыс келтіретін дәрежеде баға белгілеу.
оны әртүрлі тиімді арналар мен тұтынушыларға жеткізу.
нарыққа әсер ететін тиімді факторларды қарастыру.

Сонымен маркетинг айырбас арқылы мұқтаждық пен қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған адам қызметінің түрі.

Мұндай қызмет нарықты жан-жақты, жүйелі зерттеуге , тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін және талғамдарын табуға , оларға өндірісті бейімдеуге бағытталған. Өндірілген тауарларды тиімді өткізу үшін нарықты және қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған нысаналы және белсенді іс-әрекеттерді болжап белгілейді. Маркетинг қызметінің негізгі мақсаты – тұтынушы мен өндірушіні бір-бірімен тығыз байланыстыру , нарықты сегменттеу арқылы олардың қажеттіліктерін анықтап, талаптарына сай сапалы өнім өндіру және қызмет көрсету.(15)

Осы маркетинг қызметтерінің әрқайсының бағыттары , олардың құндылығы және маңыздылығы тек оларды бірге қарастырып қолданса өседі. Бұл жағдайда маркетинг концепциясы қалыптасады, және оның қолданылуы мүмкін.

Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтағы табыс фирманың тек қана өндірістік және қаржы мүмкіндіктерін ғана емес, сонымен қатар маркетингті дұрыс қолдануын дәлелдейді .

Өйткені маркетинг :

-- кәсіпорынды басқару принциптері ретінде тиісті нарық шешімдерін дәйекті бағыттау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру жолдары мен әдістерін белгілейді.

-- нарық әрекетінің құралдары ретінде ерекше тәсілдер арқылы бәсекелестерге қарағанда басымдылық алуын қамтамасыз етеді.

-- нарық әдісі ретінде өндірушілер мен тұтынушылардың мүдделері үйлесуіне қол жеткізеді.

Әрбір кәсіпорында қаржылық құрылымына өткізу бөлімдері жұмыс атқарады.

Бұл бөлімнің атқаратын қызметтері төмендегідей

тауарды сатып алу жөнінде келісім шарттар жасау.
келісілген тауарларды тиімді арналармен жеткізу.
тауарды уақытылы, дер кезінде жеткізуін қадағалау.
өнімді жеткізуді толығымен орындау.
келісілген бағада сату.
тауарды тиеу жөнінде және қабылдау бойынша есепті дұрыс ұйымдастыру.
өнімді өткізу бойынша кәсіпорынның сәтті коммерциялық қызметін қамтамасыз ету үшін, дайын өнімді өткізу және өндірістің номенклатуралық жоспарын қалыптастыру бойынша кәсіпорынның басқа сәйкес бөлімдерімен бірігіп жұмыс атқару .
келісім шартқа сәйкес өнімнің жеткізілуін, айлық, кварталдық , жылдық жоспарын құру.
жеткізу жоспарын орындау бойынша айлық кварталдық талдау жасау.
тауарға сұраныс деңгейін қалыптастыру.
өнімнің көтерме саудасын ұйымдастыру.
дайын өнімнің сақталуын ,сұрыпталуын , буып-түйілуін, тұтынушыларға дұрыс жеткізілуін ұйымдастыру.
келісім – шартқа сәйкес номенклатура бойынша жеткізілетін өнім саны жөнінде құжаттар дайындау.
басқа кәсіпорындармен , тұтынушылар мен байланысты реттеу .
өткізу мәселелері бойынша жеке тұлғаларға , ұйымдарға және басқа кәсіпорындарға шағым немесе арыздар бойынша құжаттар дайындау.
ай , квартал , жыл бойынша тапсырыстарды құру.
өнімдерді жекізу бойынша нормативтік актілерді дұрыс қолдану.
әртүрлі тапсырыстардың орындалуы жөнінде оперативті және статистикалық есептер құру.

“ Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі’’ мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның аудан бойынша 9- учаскесі бар. Олар барлық елді мекендерге су құбырларын жүргізу, жөндеу және уақытылы су беру мәселелері бойынша жұмыс жүргізеді

Төменде кәсіпорынға қарасты учаскелер мен басқару құрылымы көрсетігген.

“Маќтаарал аудандыќ ауыз су ж‰йесі” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорынына ќарасты учаскелері.

Жетісай ќаласы “ ”________2005 ж.

№ 1 учаске (“Ералиев”, “Ділдабеков” а/о.

Учаске бастыѓы Еркінбаев У).

№ 2 учаске (“Арай”, “Ќызыл-ќ±м” а/о

Учаске бастыѓы Ќарѓабаев Т.)

№ 3 учаске (“Ќараќай”, “Жылы-су”, “Атамекен” а/о

Учаске бастыѓы Эреков С.)

№ 4 учаске (“Н±рлыбаева”, “Достыќ”, “Жања - ауыл” а/о.

Учаске бастыѓы Халыќов М.)

№ 5 учаске (“‡лгілі”, “Ќазыбек - би” а/о

Учаске бастыѓы Ќаныбеков М.)

№ 6 учаске (“Жања - жол”, “Иіржар”, “Ењбекші” а/о

Учаске бастыѓы К‰шікбаев П.)

№ 7 учаске (“Мақтарал”, “Бірлік”, “Жамбыл” а/о

Учаске бастығы Жиренбаев Қ.)

№ 8 учаске (“Ынтымақ”, “Мақталы”а/о

Учаске бастығы Айнабеков Д.)

№ 9 учаске (Жетісай қаласы

Учаске бастығы Әжібеков )

следующая страница>