Мин Россия гражданины

VII Бөтенроссия “Мин Россия гражданины” акциясе.

Умартачылык белән

шөгыльләнү буенча мәктәп

проекты.

Проект авторлары:

Югары Ындырчы урта мәктә-

бенең X сыйныф укучылары

Җитәкче:тарих укытучысы Сафина Ф.Х.

2007 ел

Фаразлау
Әгәр мәктәп администрациясе ярдәме белән мәк- тәпнең үз умарталыгын булдырсак сәламәтлеккә файдалы булган, товарлыклы продукция алырга һәм шул ук вакытта мәктәп кишәрлегендәге яшелчәлә- ре, карлыган,алмагачларның чәчәкләрен, авыл ху- җалыгы культураларын серкәләндерергә мөмкин.

Шуннан чыгып, әлеге эзләнү эшенең максаты булып мәктәпнең үз умарталыгын булдыру, умарта- лыктан сәламәтлеккә файдалы булган товарлыклы продукция алу һәм мәктәп кишәрлегендәге яшелчә- ләр, карлыган, алмагачларның чәчәкләрен, авыл ху- җалыгы культураларын серкәләндерү тора.

Максат:
-умарталыктан балалар сәламәтлегенә файдасыбулган товарлыклы продукция алу;

-җиләк-җимеш, яшелчә үсемлекләрен, орлыклыкүләннәр һәм башка культуралар чәчүлекләрен, уңышлары күпкә артырлык итеп, серкәләндерү

Бурычлар:
-укучыларның бал кортлары турындагы белемнәрен арттыру;

-укучыларда эзләнү, нәтиҗә чыгару сәләтен үстерү.

Прогнозлаштыру:
-бирелгән тема буенча белем туплап анализларга һәм системалаштырырга өйрәнү;

-икътисади нәтиҗә чыгарырга өйрәнү;

-практикада булган белемнәрне куллана белү.

Проект өстендә эшләгән группалар:

I группа - Безнең климатка яраклы бал кортларын билгеләү (Шәйхметов Р.,Гәрәев Р.); II группа – Умарталарның конструкцияләре Гәрәев И. ,Галиуллина Г.);

III группа - Умарталыкны җиһазлау (ГафиятуллинИ.,Сәмигуллин И.);

IV группа - Умартчылыкның азык базасы (Фатыйхов Ф.,Мөхәммәтҗанов Н.);

V группа – Умартачылык продуктлары һәм алардан килгән табыш (Ягъфәрова Г.,Бакирова Э.); VI группа - Умарталыкларны кышка саклауга кую һәма вырулардан саклау (Фәйзрахманова Җ.,Сәлахова Г.);

VII группа – Продуктны урнаштыру һәм мәктәп ашханәсендә куллану (Романова А.,Гомәрова Г.).

Кереш
Татарстан умартачылык алга киткән республика булып исәпләнә.Бу кәсеп белән безнең респуб- ликабызда X гасырдан бирле шөгыльләнәләр. Ләкин бу вакытларда әле кыргый умарта балы гына кулланганнар. Ә Казан ханлыгы чорында бал мөһим куллану продуктына әверелгән. Урманнарда агач куышларындагы корт ояларыннан бал җыю өчен махсус урыннар тотылган. Аннан алынган балны шул көенчә дә, эшкәртелгән килеш тә файдалан- ганнар һәм хәтта чит илләргә дә чыгарганнар. XVI гасырда, Иван IV Казан ханлыгын яулап алганнан соң, җирле халык кыргый бал җыю белән шөгыль- ләнгән. Тора–бара алар руслардан умарталык тотып бал алу серләренә төшенә. Шул еллардан башлап татар хал- кы умартачылык белән шөгыльләнә башлый.

Урта рус умарта корты

Бу токымның тарихи барлыкка килгән үсеше Балтик буеннан алып Көнчыгыш Себергә кадәр һәм хәтта урман-тундраның урман һәм урман-дала зоналарының кырыс климат шартлары белән бәйләнгән.

Урта рус умарта корты гәүдәсенең хитин капламының кара-соры төстә булуы һәм ояларын караганда кәрәзле рамнарда үз-үзләрен үзенчәлекле тотулары белән аерылып тора.Кәрәз рамында утырган барлык кортлар бердәм һәм тиз генә рамның аскы ягына омтылалар һәм, укмашып –үрелеп, тәлгәш сыман тупланма хасил итәләр.Еш кына тупланган кортларның бер өлеше аерыла һәм егылып төшә.
Урта рус умарта корты иң кыска хортымлы, ул нектарлыклары өскәрәк урнашкан үсемлекләрдән нектар җыюга җайлашкан.
Кызыл клеверда урта рус умарта корты көньяк чыгышлы озын хортымлы кортларга караганда начаррак эшли.
Урта рус умарта кортларының хезмәт җитештерүчәнлегенә тискәре йогынты ясый торган үзлекләре бар.Барыннан да элек,бу аларның тиз борчылучанлыгы (усаллануы,чагучанлыгы).Аларның ояларын челтәр,битлексез һәм төтәчләгечсез карап булмый .Урта рус умарта кортлары күч аеруга артыграк та әвәсләр.
Шуны әйтергә кирәк, Татарстанда бал кортларының токым составын яхшырту буенча билгеле бер эш алып барыла.Саф токымлы урта рус умарта кортлары аныклап чыгыла һәм өйрәнелә,корт аналарын репродукцияләү оештырылган,аларны нәсел ягыннан яхшырту тормышка ашырыла,азык базасын ныгыту эшләре алып барыла.

Умарталыкның конструкцияләре.

Теләсә нинди системадагы умарта бал кортлары семьясының яхшы сакланышып тәэмин итәргә, аның продуктлылыгын арттыруга, шулай ук умартачыларның хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрүгә турыдан – туры булышлык итәргә тиеш. Моның өчен умарталарга түбәндәге төп таләпләр куела:

умарталарны ясаганда бал кортларының биологик үзенчәлекләрен истә тотарга, бу уңайдан корпусның эчке кырылышындагы, магазин өскуймасы һәм аңа урнаштырылган рамнарның тиешле үлчәмнәрен төгәл үтәргә, шулай ук, таләпләргә карап, эчке күләмнең җиңел һәм тиз үзгәртү мөмкинлеген булдырырга кирәк;
умарта иркен, җылы, яхшы җилләтелгән булырга, анда умарта семьясын ел дәвамында асрау һәм эшкә сәләтле көчле умарта кортларын үрчетү өчен уңайлы булырга тиеш;
аның эченә карак умарта кортлары һәм шөпшәләр, бал, балавыз, чаршын корткычлары керә алмаслык итеп эшләнгән булуы таләп ителә;
бер үк исемдәге өлешләрнең үзара алыштырыла алучан, ясаганда гади, күчергәндә җиңел, бал җыю һәм авыл хуҗалыгы культураларын серкәләндерү өчен күчереп йөрткәндә уңайлы булуы кирәк;

умарталар, бал кортларын караганда аларны борчымыйча, умарталык эшләрен тиз һәм югары сыйфатлы итеп башкару өчен уңайлы булырга тиешләр

Стандартные ульи.

Р
ис. 1. Улей – лежак на 16 рамок: 1 – корпус,

2 – гнездовая рамка, 3 – диафрагма, 4 – магазин,

5 – магазинная рамка, 6 – подкрышник, 7 – крыша, 8 – дно, 9 – нижняя летковая задвижка,

10 - верхняя летковая задвижка.

Рис. 2. Улей – лежак на 20 рамок: 1 – крыша,

2 – подкрышник, 3 –магазин, 4 – корпус,

5 – магазинная рамка, 6 – диафрагма, 7 – гнездовая рамка, 8 – дно.

Умарталыкны җиһазлау һәм икътисади яктан нәтиҗә чыгару.

№	Корылмалар, җиһазлар, инвентарь исеме	Саны.	Бәясе	Нәтиҗә
1	Битлек	2	70 сум	140 сум
2	Халатлар	2	100 сум	200 сум
3	Төтәсләгеч	1	250 сум	250 сум
4	Корт анасы читлекләре	2	6 сум	12 сум
5	Умарталык өтергесе	1	50 сум	50 сум
6	Кортларны сыпыртып алу өчен щетка	1	20 сум	20 сум
7	Корт тубалы	2	200 сум	400 сум
8	Рамнар салып йөртү ящиклары	1	100 сум	100 сум
9	Эш ящигы	1	75 сум	75 сум
10	Көрәксыман кыргыч	1	50 сум	50 сум
11	Бүлгеч рәшәткәләре	5	70 сум	350 сум
12	Рамнарга тәрәз кую өчен инструмент	1	60 сум	60 сум
13	Тимерчыбык	1 кәтүк	100 сум	100 сум
14	Умартачылык пычаклары	2	76 сум	152 сум
15	Бал суырткыч	1	1500 сум	1500 сум
16	Умарта оялары	5	1300 сум	6500 сум
17	Умарта күче (пакетларда)	5	1200 сум	6000 сум

15959 сум

Һәр умарталык умартачының хезмәт җи-теш терүчәнлеген күтәрүгә булышлык итәрлек яхшы инвентарь белән тәэмин ителергә тиеш. Умартачылык территориясен карап тору өчен шулай ук көрәк, чалгы, тырма һ.б.эш кораллары булырга тиеш.

Умарталыкны урнаштыру кагыйдәләре.

Умарталыкны куярга урын сайлаганда түбәндәге шартларны үтәү таләп ителә:

участок төп бал табышы чыганакларына якын, төньяктан искән сирәк салкын җилләрдән яхшы ышыкланган, коры урында булырга, аңа килү юллары уңайлы булырга тиеш;
умарталыкның тирә ягында бал кортларын озак вакыт серкә һәм нектар белән тәэмин итәрлек мул азык базасы булу кирәк;

-умарталыкны башка умарталыктагы

кортларның очу юлы тирәсенә, зур сулыкларга, йөри торган юлларга, терлек каралтылары, җәмәгать файдалануындагы урыннарга, иңкүлекләргә якын җирләргә урнаштырырга ярамый;

- умарталыкны күгәрек гөмбәләре, акарапидоз һәм башка инфекцияле яки инвазияле авырулар белән авыручы умарта семьялары янына 5 км дан да якын урнаштырырга рөхсәт ителми.
Умартачылыкның азык базасы.

Умарта кортларының төп туклану чыганагы үсемлек чәчәкләреннән җыела торган нектар. Нектар – чәчәкле үсемлекләрнең бал бизләре булып чыгара торган татлы, шикәрле сыекча. Алар күбесенчә чәчәкнең эчендә серкәчләр һәм җимшән төбендә сирәк кенә чәчәктән читтә - яфрак сапларында, сабакларында, төпчек яфракларда һәм чәчәк яфракларында урнашкан булалар.

Умарта кортлары нектардан бал әзерлиләр, кышлату вакытында шуның белән туенып яшиләр. Яңа җыелган нектар личинкаларны ашатуга һәм умарта кортларының үзләренә китә. Бал ияләре арту сәбәпле умарта кортлары өчен азык базасы җитешеп бетми башлый. Шуңа күрә, аларның азык базасын умарталарны күчереп йөртү юлы белән яхшырту мөһим бурыч булып тора.

Күчереп йөртү юлы, ягъни корт семьяларын сезон барышында берничә тапкыр чәчәк атып утыручы баллы үсемлек массивларына чыгару умарталыкның продуктлылыгын арттыру өчен дә ярдәм итә.

I этап - май ае. Мәктәп бакчасында алмагачлар, карлыган куаклары күп булу сәбәпле умарталыкны мәктәптә калдыру.

Алмагачның нектар продуктлылыгы бер гектардан 25 – 30 кг. Чәчәк атуы 15 көн чамасына сузыла. Карлыганның нектар продуктлылыгы бер гектардан 40 кг чамасы. Мәктәп тирәсендәге яшеллектә ( лашман чокыры) дару тузганагы чәчәк ата. Умарта кортларына серкәне күп бирә, ә уңайлы шартларда нектар да бүлеп чыгара. Мәктәп бакчасында карлыган һәм алмагач 0,10 га булу сәбәпле беренче этапта алма бакчасыннан кергән уңыш 2-3 кг булырга мөмкин. Ләкин авылда бакчалар һәм тирә - якта тузганак чәчәкләре күп булу сәбәпле уңышның күләме артырга мөмкин.

II этап - май ахыры – июнь. Тау башында авыл хуҗалыгы культураларыннан люцерна чәчелгән. Люцерна чук чәчәк төркемендәге культура. Бер чук 10-14 көн буе, ә бөтен чәчүлек бер ай чамасы чәчәктә утыра. Шулай булгач, умарталыкны тау башына күчерү уңышны арттырырга мөмкин. Люцернаның нектар продуктлылыгы һәр гектардан 50 кг. Тау башындагы люцерна барлыгы 594 га җир алып тора. Шулай булгач, бу этапта бал кортлары күп бал җыя алалар. Люцерна орлыкка калдырылган очракта, бал кортларының эшчәнлеге нәтиҗәсендә уңышны арттырырга мөмкин. Бу этап төгәлләнгәннән соң беренче балны суыртырга һәм кәрәзләрне яңадан урыннарына урнаштырырга кирәк.

III этап - июль – август. Юкә агачы июльдә чәчәк ату сәбәпле, умарталыкны урман буена урнаштыру уңайлы.

Юкә 20 яшьлек вакытыннан башлап июльдә чәчәк ата, чәчәк ату периоды 12-14 көнгә сузыла. Гектарыннан 1000 кг га кадәр бал бирә. Урманда баллы һәм серкәле үсемлекләр күп булу сәбәпле, бал уңышы тагын да артырга мөмкин.

IV этап - август ахыры. Умарталык сезоны төгәлләнү. Сезон төгәлләнгәннән соң умарталыкны яңадан мәктәпкә алып кайтырга, җыелган кадәр балны суыртырга, ояларны кышка әзерләргә кирәк.

Умартачылык продуктлары.

Умартачылыктан кеше организмы өчен гаять әһәмиятле булган берничә төр кыйммәтле продукт алына. Бал кортлары җитештергән бал, балавыз, прополис, корт анасы сөте, бал икмәге һәм умарта корты агуын кешеләр гасырлар буе кулланып киләләр. Бал – кыйммәтле туклану продукты, балавыз – халык хуҗалыгының күп тармаклары өчен кирәкле булган чимал: умартачылыкның башка продуктлары кебек үк аларны да ясалма юл белән хәзерләү мөмкин түгел.

Умарта кортының образлы рәвештә табигать фармацевты дип йөртелүе юкка гына түгел. Аның барлык продуктлары башта халык медицинасында, аннары фәнни медицинада киң кулланылыш тапты.

Бүгенге көндә бал корты эшләп чыгарган матдәләрне фармакологик үзлекләре, кеше организмына тәэсир итү механизмы, шулай ук химик составлары һәм физик үзлекләре турында күп мәгълүматлар тупланды.

Умартачылыкның барлык продуктларының составы катлаулы, алар йөзләрчә компанентлардан тора.Бу компонентлар исә тере организмга һәрьяклап йогынты ясыйлар.

Әмма умартачылык продуктлары да,шулай ук алардан ясалган препаратлар да һәртөрле бәладән коткара торган средстволар дип уйларга ярамый.Алар, кагыйдә буларак, специфик дәвалау чаралары түгел. Бу препаратлар организмның зарарлы тәэсирләргә гомуми каршы тору сәләтен генә арттыралар һәм аларны күп төрле авырулардан кулланырга мөмкин.

Умартачылыкның барлык продуктлары да бик актив матдәләр. Шуңа күрә, бу продуктларга организмы аеруча сизгер кеше өчен мондый дару агуга әйләнергә, шулай ук үзеңне үзең дәвалаганда күңелсез нәтиҗәләргә китерүләре мөмкин. Шуңа да умартачылык продуктларын дәвалау максаты белән врач кушуы буенча һәм турыдан - туры аның күзәтчелегендә генә кулланырга кирәк.

№

Продукт исеме

Характеристикасы

Составы

Минераль матдәләр

Куллану

Бал

Балавыз

Умарта корты агуы

Корт анасы сөте.

Прополис.

Чәчәк серкәсе.

ширбәткә охшашлы,куе,хуш исле,татлы сыекча, яки кристаллашкан (шикәрләнгән) масса

Эшче кортларның балавыз бизләреннән бүленеп чыккан продукт. Ул тышкы якка балавыз көзгеләренең бик кечкенә тишекләре аша чыга һәм һава тэисирендә юка, үтә күренүчән балавыз пластинкалары рәвешендә каты хәлгә килә.

Эшче корт һәм анасы тәнендәге махсус агулы биз эшләп чыгарган секрет продукты.

Бик куе,үтә күренмәле, җиңелчә генә саргылт төсмерле,әче реакцияле,әче тәмле,аз гына бал исен хәтерләткән үзенчәлекле хуш исле сыекча.

Бу үтә күренмәле булмаган ак яки соры төстәге,үзенә генә хас исле,әчкелтем яисә әче тәмле сыекча.

Умарта кортлары үсемлекләрнең сумала сыман матдәләреннән эшекәртеп ясаган продукт.Төерләр яки валчыкларга охшаган,карасу-яшел яки яшел-коңгырт төстә,үзенчәлекле хуш исле,әче бераз кыздыручан тәм,тыгыз түгел 20-40°та үзле,20°тан түбән булганда каты

Көрән,сары,кызгылт-сары,ком төсендә,яшел,саргылт-яшел,тонык сары,соры,кара,шәмәхә төсмерле.

18-20% су,34.8% глюкоза,39.6%фруктоза,1.3 сахароза,4.8 декстринсыман матдәләр,0.19 минераль матдәләр,0.1 органтк кислоталар,0.45% үсемлек аксымнары.

70-74% катлаулы эфирлар, 13-15% ирекле май кислоталары һәм 12-15% иң чик углеводлар бар.

Майга охшаш һәм минераль матдәләр комплексы, аминокислоталар һәм аксымнар бар.өстәвенә аксымлы фракция коры матдәнең төп массасын барлыкка китерә.бигрәк тә токсинлы меллитин-ферментсыз табигать аксымы зур роль уйный,гиалуронидаза,А фосфолиназасы,гистамин,ацетилхолин,органик кислоталар һәм магний белән бергә агулы тәэсир итә һәм умарта корты агуынаа дәвалау үзлеге бирә, аланин,гликоколь,лейцин,изолейцин,триптофан,аргинин,метионин,гистилин,фенилаланин,тирозин,цистин бар. Кырмыска,хлорид,ортофосфор кислоталары,аз гына глюкоза,фруктоза булуы мәгълүм
60-70% су бар,ә коры матдәләре составына уртача 40,1% аксымлы матдәләр һәм ферментлар, 16,6-майга охшаш матдәләр һәм стериннар, 25,2-углеводлар, 2,6 – минераль элементлар, 15,6% башка матдәләр керә.

Аңарда уртача 55-60%үсемлек сумалалары һәм бәлзәмнәр,8-10% эфир майлары, 6-10%дубиль матдәләр,8-15% балавыз һәм аңа охшаш матдәләр, 5-10% серкә бар.

Матдәләр,майлар,углеводлар,минераль һәм биологик актив матдәләр булуы мәгълүм.Аның составына метионин,треопин,валин,лейцин.лизин,тринтофан кебек аминокислоталар булган уртача 26% аксымнар бар.

Кальций,натрий,магний,тимер,күкерт,йод,хлор,фосфор,марганец,кремний,алюминий,бор,хром,бакыр,литий,,никель,кургаш,аккургаш,цинк,осмий һәм башкалар.

Калий,кальций,тимер,бакыр,цинк,марганец,фосфор,күкерт,йод,хлор бар.

Аңа тиамин,рибофлавин,пиридоксин,пантотен,никотин,фоли кислоталары,биотин,инозит,ниацин кебек матдәләр керә.

Минераль матдәләрдән крмний,күкерт,бакыр,кобалҗт,натрий,тимер,алюминий,хром,магний,барий,көмеш булуы билгеле.Серкә витаминнарга да бай:аерым алганда, 1 г. серкәдә 9,2 мкг. тиамин,18,5- рибофлавин,5-пиродоксин,200-никотин кислотасы,5-фоли кислотасы,50-панототен кислотасы.

Кеше организмын югары туклыклы, тиз үзләштерелүче матдә ләргә баета,

Бавырның саклану һәм зарарсызлан-

дыру функциясен күтәрә,йөрәк-тамыр

системасының тереклеккә сәләтле-

леген һәм орга- низмның авыру- ларга каршыторучанлы-

гын көчәйтә.Ашказаны-эчәк юлы,йөрәк-тамыр системасы авыруларын дәвалаганда,

матдәләр алмашуны яхшыртуда уңышлы кулланыла.
Кою,радиоэлектроника,күн,оптика,медицина,азык,парфюмерия һәм башка производстволарда кулланыла.Күбесе ясалма кәрәзләр ясауга китә.

Артерияләрне һәм капиллярларны киңәйтә,авыру органга кан килешен арттыра,авыртуны баса,кан ясаучы органнарга уңай тәэсир итә,йөрәк мускулларын стимуллаштыра,кан басымын төшерә,матдәләр алмашын көчәйтә,хезмәткә сәләтлелекне арттыра.Ул ревматик полиартрит,перифирик нерв системасы авыруларын,бронхиаль астма,гипертония һәм күп кенә башка чирләрне дәвалаганда кулланыла.

Матдәләр алмашын көчәйтә һәм тере организмнарның үсешенә уңай йогынты ясый;

Үзәк һәм перифериядәге нерв системасын стимуллаштыра; психологик киеренкелекне төшерә; эчке секреция бизләре эшчәнлегенә уңай тэисир ясый;

Кан басымын нормальләштерә һәм кан составын яхшырта- эритротцитлар, гемоглабиннарның санын арттыра, холестиренны азайта;

Кайбер бактерияләргә,грипп вирусына, авыру тудыручы микробларга каршы тору сәләте бар.

Аны колак,тамак,борын,сулыш алу органнары системасы авыруларын;тән тиресе бактерияләр һәм гөмбәчекләр белән зарарланганда,экземаның кайбер төрләрен,дерматоз; авыз эче лайлалы катламы ялкынсыну авыруларын, төрле җәрәхәтләрне һәм яраларны,фурункуллар, карбункуллар,маститлар, сөялләр,өшеткән органнарны дәвалаганда кулланырга тәкъдим итәләр.Үпкә туберкулёзының кайбер төрләрен,ашказаны һәм уникеилле эчәк җәрәхәте (язва),бронхиаль астма һәм башка авыруларны дәваланда уңай тәэсире турында әйтәләр.

Ул ашказаны-эчәк юлларына көйләгеч тәэсир итә.Атеросклероз белән авыручыларның липид алмашынуына уңай йогынты ясый.Психик авыруларны дәвалауда кулланыла.Хроник алкоголизм нигезендәге психик катлаулануларда файда бирә

Умарта продуктларының бәясе.

Продукт	Бәясе (кг)	5 күчтән алырга мөмкин булган продукт	Нәтиҗә
Бал	100 сум	160 кг	16000 сум
Балавыз	60 сум	3-5 кг	180-300 сум
Прополис	700 сум	0.6 кг	4200 сум
Чәчәк серкәсе	200 сум	3кг(чистартылмаган)	600 сум

21000 сум

Кышка саклауга кую һәм кортларны авырулардан саклау.

Безнең климатта умарта кортлары кышлату 4-5 айга сузыла. Корт семьяларын уңышлы кышлату өчен бу чорда аларга тиешле шартлар тудыру бик мөһим, чөнки көчле семьяларны һаман күбрәк үстерә бару һәм алдагы сезонда умартачылык продукциясен күпме җитештерү әнә шуңа бәйле.

Кышлату чорына әзерләнер алдыннан умарта ояларына ревизия ясала. Ревизия ясау – ояда әнкә корт бармы, йомырка салганмы, бал запасы кышка җитәрлекме икәнлеклеген тикшерү юлы белән башкарыла. Бал запасы кышка җитәрлек булмаган очракта шикәрдән сироп куялар. Артык рамнар алып оялар кечерәйтелә, варатоз авыруына каршы профилактика үткәрелә.

Октябрь аенда көннәр суыта башлагач яңадан варатозга каршы профилактика уздырыла.

Июнь аенда ояда бала кибү авыруы була. Бу авыруны кисәтү чарасы буларак сиропка кушылган фенотиазин порошогы кулланалар. Шулай ук бал кортларына кырмыскалар да зыян сала. Алардан саклану чарасы буларак дегет кулланыла.

Продуктны урнаштыру һәм мәктәп ашханәсендә куллану.

Беренче елда, эшне башлап җибәрү өчен, 5 күч алыргамөмкин.Барлык этапларны да үтеп бал суыртып алганнан соң 5 оядан якынча 160 кг бал алырга мөмкин. Балны сатарга да һәм мәктәп ашханәсендә дә кулланырга мөмкин. Мәктәп ашханәсендә куллану өчен түбәндәге рецептларны тәкъдим итәбез:

1. Кабактан баллы салат.
Кабакны чистартып угычтан үткәрергә, 1 лимонның согын чыгартырга, чикләвекне чистартырга.

Барысын бергә бал белән болгатырга.

Лимон урынына мүк җиләге дә кулланырга мөмкин.

500 г кабак, 100 г чистартылган чикләвек,

1 лимон, 100 г шикәр комы, 50 г бал.

2. Салат “Ассорти”.
Йөзем белән инжирны яхшылап юарга, вак итеп турарга һәм вакланган чикләвек белән болгатырга.

Ахырдан мандарин согы белән бал өстәргә

Бизәү өчен сөт өсте яки печенье кулланырга мөмкин.

2 аш кашыгы бал, 100 г йөзем, 100 г инжир, 50 г әстерхан чикләвеге, 1 мандарин, 100 г сөт өсте.

3. Салат “ Кишер могҗизасы”.

Кишерне эре угычтан үткәрергә, чистартылган алманы телемләп кисәргә. Барысын бергә бал белән болгатып салат савытына салырга һәм кыздырылган чикләвек белән бизәргә.

300 г кишер, 200 г алма, 25 шәр г әстерхан чикләвеге һәм бал.

Нәтиҗә
Шулай итеп, укучыларның эшчәнлеге нәти-җәсендә без умартачылыкның экологик, икъ-тисади яктан файдалы эш икәнен, сәламәт-лекне ныгыту чарасы буларак умартачылык продуктларын кайсы вакытларда кулланып булганын билгеләдек.

Проект өстендә эшләү укучыларның активлыгын арттырды, бал кортларының эш-чәнлеге турында төпле белемнәре туплан-ды.Булган белемнәрне анализларга һәм систе-малаштырырга өйрәнделәр.

Кулланылган әдәбият.

1. Газета“Мастак”. №4,5,7,9, Казан 1995 ел.

2. “Умартачылык буенча кулланма” В.М. Николаевский, А.Х. Гарифуллина.Татарстан китап нәшрияте 1986 ел.

3. “Татар халкы һәм Татарстан тарихы” Р.Г. Фәхретдинов. Казан, “Мәгариф” нәшрияты 2001 – 66 бит.

4. “Большая иллюстрированная энциклопедия животных”. Мәскәү “Махаон” нәшрияте, 2001 – 170 бит.

5. Журнал “Пчеловодство”. Мәскәү “Агропроиздат”, №5,10 – 1989, №3 – 1991 ел.

6. Биология. Хайваннар – 7-8 сыйныфлар өчен дәреслек. Казан “Мәгариф”нәшрияте, Мәскәү “Просвещение” 1999 – 95-98 бит.