Оңтүстік Қазақсатн облысы

Сайрам ауданы

Оқу өндірістік комбинаты

Оқу өндірістік комбинатының мұғалімі

Қарынбаева Мөлдір Әбдіқадірқызы
Сабақтың тақырыбы: Қазақтың ұлттық табақ тарту рәсімі

Сабақтың мақсаты: Қазақ дастарханының өзіндік дәстүрі мен тарихын түсіндіру, оның ішінде қой етінен ұлттық дәсүр бойыша табақ тарту рәсімін үйрету.

Дамыта оқыту мақсаты: Әр қонақтың өзіне тартылатын сыбағаларын ажырата білу, жаңак сөздерді дұрыс оқып, жаза алуға дағдыландыру, СКТ жинақтап сөйлеу іскерлігін дамыту.

Тәрбиелік мақсаты: Қазақтың әдет-ғұрпын, салт санасын дәріптеу, қой ұшасын дәстүрге байланысты мүшелеу әдісін үйрене отырып, табақ тарту рәсімін білу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Көрнекілігі: Ұлттық тағам суреті, қауіпсіздік ережесі, видео, СКТ плакат, дайын со ылған қой мүшелері.

Керекті құрал жабдықтар: Асханалық ыдыстар, салфетка, алжапқыш, электр плитасы, тоңазытқыш.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі:

а) Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу.

ә) Жұмыс орнын ретке келтіру.

б) Тазалық талаптарын орындау.

ІІ. Өткен сабақты қайталау

І. Сатылай кешенді талдау әдісінің ықшамдап талдау түрін қолданып, оқушылар тірек сызбалары арқылы талдап, еске

түсіру.

Еттің құрамы.

Еттің ұлпары туралы түсінік.

Бұлшық ет ұлпалары.

Дәнекер ұлпасы.
Май ұлпалары.
Сүйек ұлпалары.

ІІ.

1. 
   Қой ұшасын бұзу.
   
2. 
   Ұшаның бөлінуі.
   
3. 
   Қой ұшасын ұлттық дәстүр бойынша мүшелеп бөлу.
   

ІІІ.

1. 
   Бұл процес қойдың алдыңғы екі аяғының әуелі оң, сосын сол аяғын бөліп алудан басталады. Осы бөліктелген әрбір алдыңғы аяқта үш жіліктен бөледі. Оның әрбір тұтас алғанда «қол» немесе «қол жіліктер» деп атайды. Олар жеке-жеке алғанда жауырын, тоқпан жілік, кәрі жілік деп аталады. Мұны жіліктеу дейді.
   
2. 
   Қойдың ұмасын қазақ халқының салт-дәстүріне байланысты мүшелеп бөледі. Қойдың ұшасын былай бөлшектеп пайдаланудың түрлі қабылдаулар мен құрметті қонақтарды күту кезінде қолданылады. Әдетте ұша былай бөлінеді: қойдың басы, жамбас, ортан жілік, асықты жілік, жауырын, тоқпан жілік, кәрі жілік, төс, белдеме, сөбе, қабырға бұғана, бел омыртқа, құйымшақ, мойын.
   

ІY.

а) ұшаның қатты былғанған жерін кесу, жуу, сүлгімен сүрту.

ә) ұшадан қолды бөліп, оны буын бойынша үш бөлікке:

жауырын, тоқпан және кәрі жілікке бөлу.

б) төсті етек етімен бқөлу, қабырғаларды сөге отырып, ұшаны 2-

ге бөлу.

в) бөкседен белдемені бөліп, жамбастан құйымшақты бөлу.

г) артқы аяқты буын бойынша үш бөлікке: жамбас, ортан жілік,

асықты жілікке бөлу.

д) кеуде қуысынан, соңғы мойын омыртқадан бастап мойын

бөлінеді.

е) ұшадан омыртқамен бірге, қабырға сүйексіз төс ет бөлініп

алынады да, тағы екіге бөлінеді.

ж) қалған қабырға бөлігі үшке бөлінеді: сүбе-бүйрекке жақын

бөліктің алғашқы төрт қабырғасы етек етімен: қабырға –

бүйрекке жақын бөліктен бастап келесі жеті қабырға: бұғана –

жауырын астындағы қос қабырға.

Y. Жаңа сабақ

Біздің халқымыздың құрметті кісілерге ұсынылатын кәделі әрі орны бөлек тағамдарының ең – бастысы қазақша ет. Қазақтар сылы қонақтарға мал басын көрсететін. Соның ішінде аса құрметті, ардақты, ел сыйлайтын қонақтарға тай немесе құлын сояды. Егер қонақтар көп болса ірі жылқы сояды. Сөйтіп қонақтарға табақ – табақ ет тартылады. Табақ тарту да үлкен өнер, елдікке сын. Мұның да ұлттық, салттың тәртібі мен реті жөн-жосығы болады. Әр табақ қонақтар дәрежесі мен жасына, іліктік жолына (нағашы, жиен, құдағи, қыз, бала т.б.) сәйкес келуі керек. Осыған орай табақтарту – бас табақ, сый табақ, қос табақ, жай табақ, жастар табағы, күйеу табақ, келін табағы болып бөлінеді.

Аталған табақтарға сай ет (сүйек) мүшелері болады. Ол мүшелерді ауыстыруға болмайды.

Бас табаққа: бас, жамбас, омыртқа, сүбе қабырға.

Қос табаққа: ортан жілік, омыртқа сүбе қабырға.

Сый табаққа: жамбас, омыртқа, қабырға, ортан жілік.

Жай табаққа: асықты жілік, жауырын, қабырға, омыртқа.

Жастар табағы: кәрі жілік, тоқпан жілік, қабырға, омыртқа.

Күйеу табақ: асықты жілік, омыртқа, қабырға, төс.

Міне, осылай әр табақтың көлеміне және оның адамидарына сәйкес кәделі мүшелері, тартылып, бәріне де сыйлы, шұрайлы еттер мен мүше сүйектер салынады. Әр кісінің қонақтың жасына, іліктік, туыстық қатынасына қарай малдың әрбір мүшесінің соған лайық орны болады.

Мысалы: қартқа бас, жамбас, орта жастағыларға ортан жілік, омыртқа, күйеу мен қызға асықты жілік, төс тағы сол сияқты рет-ретімен беріледі. Егер үлкнеге жауырын, кәрі жілік ұсынса бұл үлкен қателік. Бұл сыйламаған-дықтың белгісі ретінде реніш туғызады, айып сұрйды. Ұлт дәстүрінде осындай тәртіптілік заң бар. Сондықтан табақ артуға қазақтар әрқашан қатты көңіл бөліп отырған.

«Қарсы алғанның белгісін – қабағыңнан танимын,

Сыйлағанның белгісі – табағынан танимын», - деген аталы сөз міне осыны дәлелдейді.

Осыған сәйкес табақ тартудың жөнін, ретін білетін ет жасайтын адамдар болады. Оны «табақшы» дейді. Ет асуды, пісіруді, түсіруді басқаратын кісіні «қазаншы» дейді. Міне, қазақтың табақ тарту яғни басты тағамы ет берудің осындай жолдары бар. Жалпы ет беру ұлттық салт-сананың көрінісі ғана емес, елдің дастархан берекесінің ұсыну, беру мәдениетінің үлкен белгісі. Табақ тарту – тек қана қонақты тойғызып жіберу емес, елдіктің, тамақ беру үлгісінің, сол елдің ас беру тәжірибесі мен әдеп-тәртібінің, бірлігі мен ынтымағының да айғағы деп бағаланады.

Ендеше, біз осы сабағымызды практика жүзінде жүзеге асырайық.



Құйрық бауыр. «Құйрық бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе». Бұл құдалық дәстүр рәсімі болғанмен ұлт салт-дәстүрінде орны бөлек жай. Екі жақ келісіп құда болған жағдайда оларға «құйрық бауыр» деп аталатын арнаулы сый әкеледі. Әкелуші әйел «бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар» деп тілек білдіреді. Одан барлық құдалар аузы тиеді.

Төс қағар. Бұл да құдалармен төс қағыстырып құда болған кезде құдаларға берілетін тағам. Төсекті ұсақтап турап оның ішіне әр түрлі көкөністер араластырып, құрылып пісіріледі.

Жөргем. Ішекті еріп жасалады. Аш ішек өте жіңішке болғандықтан оны бес саусақпен тізбектей өріп өзінше бір тағам етіп жасауға болады. Оның ішіне әртүрлі көкөністер турап салып қойдың іш майына орайды да, ішектің ішіне тығып салады. Дайын болған ішекті қазанға салып пісіреді.

Әсіп. Етті өкпе бауырмен бүйректі, құйрық майды өте ұсақ етіп турап, күріш, ұсақ туралған пияз, тұз қосып жақсылап араластырып жаңа сойған малдың бүйініне салып пісіреді.

YІ. Сабақты қорытындылау.

Оқушы түсінігін сұрақ беру арқылы байқау.

1. 
   Қол жілікте қанша жілік бар?
   
2. 
   Сан жілікте қанша жілік бар?
   
3. 
   Төсті кімге тартамыз?
   

YII. Бағалау.