Тема: Тос-ла чYзYн малымайны азыраза…
Сорулгазы: редиглиг: уругларга тос чYзYн малывыстын тыва кижээ ажык-

Дузазынын дугайында улустун аас чогаалынга Yндезилээш таныштырары,

оларнын чаа трYттYнген чаш тлдеринин аттарын адап, оларнын

дугайында ырларны редири;

сайзырадыглыг: уругларнын сс курлавырын, дыл домаан,

кичээнгейин, угаан-медерелин сайзырадыры;

кижизидилгелиг: малга ынак болурунга, оларны азыраксаар сеткил-

сагышты амдыгааштан хевирлээри.

Методу: беседа, тайылбыр, анализ, чурук, карта-биле ажыл, кргYзYг, словарь

ажылы.

Дерилгези: ТСО, дириг амытаннар дугацында номнар, чуруктар, чураан чуруктар, Тыванын картазы, чогаалчылар, композиторлар, алдарлыг малчыннарнын портрет чуруктары, тос-карак, сYт, аяк, анай, хураган, шкY, хой кештери, хой дYгY.
Класс шагынын чорудуу

I Организастыг кезээ
«Тооруктуг долгай Тандым» ыры ырлап турар.

- Экии, эргим уруглар болгаш хYндYлYг аалчылар!

- «Тоорктуг долгай Тандым» деп улустун ырызындан бирги одуругну силерге номчуп берейн, уруглар!

Тооруктуг долгай Тандым

Доруктурза тодар-ла мен

Тос-ла чYзYн малымайны

- Ук ырда Тыва эрте-бурунгу шагдан бээр анчыларнын болгаш малчыннарнын чурту дээрзин база оон арыг агаары, катаптаттынмас ховар чараш бойдузу, хрзYн –довураа тыва кижиге эн-не эргим бооп турарын чажындан тура тайга-тандыдан анын аннап, тос чYзYн малын малдап тодуг-догаа, бай-шыдалдыг чурттап чоруурун ырлаан.

- Чажындан ада-иезингедузалажып, мал кадаржып скен болгаш малчыннын чымыштыг ажыл-ижин шилип ап, кызымак кYш –ажылы-биле трээн Тывазын алдаржыдып, ат-сураглыг апарган кижилерге Ооржак Дажы –Намчал, Орржак Лопсанчап болгаш скелер-даа хамааржыр. (портрет чуруктарын кргYзер)

- Бистин Бии-Хем кожуунда Аржаан сумузунун алдарлыг малчыннары Шыырап Кызыл-оол Тюлюшевич база Зинаида Ховалыговна олар хамааржыр. Оларны таныыр азы крген уруглар аравыста бар бе, уруглар?

II Чаа тема
- Ынчангаш бо хYн бис клазывыс шагында «Тос-ла чYзYн малымайны азырыза…» деп темага чугаалажыр бис, уруглар.

- Чогум азырал мал-маган деп чYл, уруглар? (Кижинин азырап турар мал –маганы-дыр).

- Азырал мал-маганны кандыг 3 блYкке чарарыл? (Бода мал, чылгы мал, шээр мал).Чуруктарны кргYзер.

Бода малдын кижиге ажык-дузузын, аажы-чанын кым чугаалап бээрил, уруглар?

реникчи (Маадыр): - Инек бода малга хамааржыр. Ол сYттY кижиге берип турар.

СYтте хй витаминнер бар. СYттен хойтпак, тарак, ааржы,

курут, чкпек, саржаг кылыр. (реникчи инектин чуруун кргYзер)

- Эр-хей! Инектин ажык-дузазынын дугайында дYрген чугаада безин чугаалап турар. Кым келгеш дYрген чугаа чугаалаптарыл?

реникчи (Долма): Билдим-билдим

биче шынаа

шынаалаза-

шыктыг алаак,

алаактаза-

арбын сYрYг,

сYрYглезе-

сYттYг инек,

инектезе-

итпек, хойтпак,

хойтпактаза-

дооза тодар,

тодарлаза-

тодуг-догаа.

- Эр-хей! Тыва кижи оран –делегейге чалбарыырда, байыр-наадым, Шагаа болганда, ырак чер чоруур апарганда сYттY дээрже чажып, мындаг алгыш-йрээл салыр: (сYттYг аяк, тос-карак тудуп алгаш чугаалаар)

Ак сYдYм чаштым, ршээ Тандым!

Авыралдыг дузанны ршээ, Тандым!

Оруумну актап ршээ!

Оглумну актап ршээ!

- Инектин чаа трYттYнген чаш тлYн бызаа дээр. 2 харлыг болуп зе бээрге, молдурга дээр. (Бызаа чуруун кргYзер).

- Бажы инектии дег, улуг делгем мыйыстарлыг, узун, селбегер, дYктерлиг. Ол чYY ийик, уруглар? (сарлык чуруун кргYзер)

- Сарлык –ховар мал. ЧYге ховар дээнил? Сарлык дугайында кым чугаалаптарыл?

реникчи (Батыр): - Сарлык – бедик-бедик дагларлыг, дошкун агаар-бойдустуг

чернин ховар малы. Ол МнгYн – Тайга, Бай-Тайга кожууннарда

нептерээн. (картадан кргYзер) Сарлыктын саны эвээжеп турар,

ынчангыш ону Тыванын «Кызыл дептеринче» киир бижээн.

Сарлыктын эъдин чиир, сYдYн ижер, кежинден идик-хеп, янзы-

бYрY ажыл-агыйжы херекселдер кылыр.

- Эр-хей! Сарлыктын дугайында кандыг тывызык бар, ийик, уруглар. Кым чугаалаптарыл?

реникчи (Начын): - Чер албас YннYг, Адыг ышкаш дYрзYлYг,

Селбегер дYктYг, Азыраан мал рлYг.

- Сарлыкты даштындан крге оожум-даа бол, кYштYг, дошкун мал. Сарлыктын чаа трYттYнген чаш тлYн бызаа дээр.

- Теве мал кандыг черге чурттап чанчыкканыл? Оон дугайында Кристина силерге чугаалап бээр.
реникчи (Кристина): -Теве элезинниг, хараганныг черлерге чурттаар. Тыванын

Эрзин, Тес-Хем кожууннарында, Кызыл кожууннун Баян-Колда,

Ээрбекте, Улуг-Хем кожууннун Хайыраканда азырап стYрYп турар.

(картадан айытпышаан тайылбырлаар)

- Тевенин кижиге ажык-дузазы кандыгыл?

Уруглар: - Тевеге чYък сртYр, эъдин, сYдYн, дYгYн алыр.

- Теве кайы-хире шыдамыгыл?

Уруглар: - Суг ишпейн, каш-даа хондур тоовас. Аштаачал эвес. Изиг черге, элезинниг ховуга шыдамыккай.

- Тевенин даштыкы хевирин кым чугаалаптарыл, уруглар?

реникчи (Казылган): - Ол бедик, ийи мгенниг, улун карактарлыг, думчуу

тандаш, кезээде кегженип чоруур. нY колдуунда хYрен, куу, чамдыкта

кызылгыр-даа болур.

- Оон даштыкы хевиринин дугайында сула шимчээшкинден кылыптаалынарам, уруглар!

III Сула шимчээшкин

Холуургактын холу чолдак,

кулугурнун кудуруу узун.

Чиктигбейнин читкези калбак,

Кайгамчыктын караа достак.

- Эр-хейлер! Оожум олуруп алыр.

IV Теманы уламчылаары
- Тевенин чаа трYттYнген чаш тлYн бодаган дээр.Бичии бодаганнын эн-не ынак чеми –авазынын эмиинин сYдY. Ол хараганнар бажы чивес. Кым тевени кргенил, уруглар? Бистин чоогувуста Чкаловка деп арбында малчыннар тевени азырап, стYрYп турар.

Словарь-биле ажыл: Энгин – дээрге чаш бодаганнын авазы-дыр, уруглар, сактып

алынар.

- Ынчангаш энгиннин оглу бодаган дугайында «Бодаган» деп ырыны шYлYкчY Мариам Рамазанова биле композитор Сергей Бадыраа бижээннер. «Бодаган» деп ырыны кYYседиптээлинер, уруглар.

- Уруглар, силернин ам чаа-ла ырлашкан ырынарда бодаганны ажылга канчаар редип турар-дыр?

Уруглар: - Бодаганны чажындан-на ажыл-ишчи болзун дээш, кудургалап, хндYргелеп, рY-куду чедип турар.

- - Ырлаан ырывыста чаш бодаганнын аажы-чанын кандыг деп турар-дыр, уруглар?

Уруглар: -Ол дспес, тенек, элдеп чааш, чаптанчыг чанныг.

- Эр-хейлер!

- Ам аъттын кижиге ажык-дузазынын дугайында эш-рYнге кым тайылбырлап чугаалап бээрил, уруглар?

реникчи (Орлан): - Аът- чылгы мал. Ол тыва кижинин идегелдиг членгиижи,

улуг дузалакчызы. Ону мунуп алгаш, мал кадарар, аннаар, чYък

сртYр, чарышка мунар. Оон дугайында мындыг шYлYк бар. (аъттын

чуруун кргYспYшаан)

Шанактаптар, тергелептер,

Шаап мунар, чортуп мунар,

Артка-сынга тура дYшпес,

Аът-малым эрес-ле ийин.

-Эр-хей! Хунан бенин чаа трYттYнген тлYн кулунчак дээр. Ол эмер, дешкилээр, киштээр, оъттаар. «Аъдым» деп ырыны оолдар биске ырлап бээрин диледивис.

-Эр-хейлер, оолдар!
- Кадыр-каскак харлыг тайгаларга чоруур иви мал кайда зYп турарыл, уруглар? (чуруун коргузер) Оон дугайында Буяна чугаалп бээр.

реникчи (Буяна): - Иви мал Тыванын Тожуда, Тере-Хлде бар. (картадан Тожу

девискээрин коргузер) Тожу улузу ивини чааш база ээзинге кедергей

бердинген боорга, «ак сагыштыг мал» дээр. Кайы –хамаанчок оът-сиген

оъттавас. Тайга чернин YнYштери- чаат, шулун, чекпе чиир. Ивинин

сYдYн ижер. Оон сYдYнден быштак база кылыр. Бышкаандан идик

даараар. Кежинден тон, джек, чадыр шывыы кылыр. Ивинин чаш

тлYн бызаа азы хYр анай дээр.

- Эр-хей! Дараазында тыва улустун эн-не ынак малы – хой дугайында чугаалажыр бис. (чурук коргузер)

- Тыва кижинин амыдыралында байырлалдар-ла хй: куда-дой, байыр-наадым, Шагаа дээш оон-даа ске. Ол бYгY байырлалда тыва кижиге хой эъди эн-не эргим, хYндYлYг. Хойну тывалар элбээ-биле азырап чоруур. Хойнун дYгY биле кежинден алгы тоннарны, хм идиктерни, аргаан хйленнерни, уктарны, чоорганнарны кылып турар. Ол дугайында Yлегер домакта чиге сглээн: Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг. Хой кандыг оът оъттарыл? (Хой изиг оът оъттар. Ол оъттарнын адын агы, кангы дээр) Хойнун чаа трYттYнген тлYн хураган дээр.

- О.Делгер-оолдун «Хураганым» деп шYлYктY дыннаптаалынарам, уруглар.

реникчи (Долаан): Аа сYдYн ханып эмгеш, Борбак хырны тоткан соонда,

Авазынга эргеленип, бодаар, сактыр чYвези чок,

Кулактарын делбиннеткеш, оюн эреп, ол-бо шурап,

Кудуруун-даа ходуннадыр. Опаннады дешкилээр-даа

Хураганым чаражын аар! Хураганым эрезин аар!

-Эр-хей! «Сылдыстарнын кадарчызы» деп ырыны уруглар бистерге кYYседип бээрин диледим.

- Ам кайы малдын дугайында чугаалажыыр-дыр, бис уруглар, тывызыкты тывынарам че! Мыйыстыг ан эвес,

Салдыг –ашак эвес.

Сыргалыг кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес. (шкY)

- Шын-дыр, уруглар! (шкY-дYр!

реникчи (Чаяна): - шкY шээр малга хамааржыр. Ол аажок шимченгир. Хая-даш кырлаар. Бир крге, доо-ла ыракта бар чыдар.

Аайлаштыр дырап каан дег,

Арыг суг дег хоюг дYктYг.

Чудук,кажаа, хая кырлаар.

Чунма, тени дыка дзээн.

- Оон сYдY кайгамчык хоюг, амданныг боорга, бичии уругларга ижиртир. шкY дYдY биле ширтек салыр. Аржыылдарны, джемперлерни аргыыр.

-Эр-хей! шкY кежи бо ышкажыл, уруглар. Кайы –хире чараш-тыр, хоюг-дур. КрYп, суйбап крYнерем. (кеш суйбадыр) шкYнYн чаа трYттYнген тлYн анай дээр. Анайлар айыран каас, делгем терен оъттуг оймакка оъттаарынга кончуг ынак.
- Уруглар, силерге мен тывызык ыдайн, тывынарам, ол чYY –дYр? (Баажызы дириг амытанда ) Ыдын ызырган,

инээн мунган,

тевезин четкен,

мыйгаан Yзейткен. (хаван)

- Азырал амытан – хаванны чYгле кончуг ажылчын –кежээ, шыдамык улус азыраар. Ол чылыг кажаага чурттаар. Хаваннын кол чиир чеми - тараа, божа. Оон чаа трYттYнген оглун хаван оглу дээр.

- С.Сарыг-оол хаван оглу дугайында «Халбынмай» деп шYлYктY бижээн. Кым ону чугаалай кааптарыл?

реникчи (Чаяна): Хаван оглу бичиизинде

каттырынчыг чаптанчыг хей:

мойну тырык, думчуу тана,

мокулчаннаа, буду чолдак.

Чылбай сугга хYннYн-не чуп,

Чылыг чымчак угекке суп,

Арыг, тодуг ажаар болза,

Айдан эртпес хаван апаар.

Азыраарга зYYчели

Ангыр, кас-ла, тоолай-ла!

Ону малдаан кежээ малчын

Ончалаары бергедей бээр.

- Эр-хей! ШYлYктYн слгY одуругларында «Ону малдаан кежээ малчын ончалаары бергедей бээр» деп чYге ынча дээнил, чYY деп бодаар силер, уруглар?

реникчилер: - Хаваннын оолдарынын саны 8-9 чеде бээр. Олар кончуг тенек, маннаган. Оларны кичээнгейлиг хайгаараар, кадарар дээни ол-дур.
- Силерге тывызык ыдайн, тывынарам: Борбак карам кургадып чададым. Баажызы азырал дириг амытанда. (Ыт) Шын-дыр. Ам ыт дугайында кым чYнY билирил, чугаалап крYнерем.

реникчи (Маадыр): - Ыт- кижинин шынчы ннYY. Ол ээлери чокта, коданынче

ске улус киирбес. Анчы, исчи ыттар турар. Ыттын дузазы-биле кызыгаар

урекчилерин истеп тудуп турар. Ыттын оглун эник дээр.

- Ыт оглу эникчигеш дугайында шYлYктY кым чугаалаптарыл, уруглар?

реникчи (Елена): - «Номчугашта чYнY бижээн?

Номчуп берем, эникчигеш»

Берген номум чыттап кргеш,

Yр-ле менче элдепсинди.

- YжYк – бижик ренмээн мен.

YлYYм база ында эвес.

Орай дYне коданымга

Оорлар келзе, сывыртаар мен.

Арга-дашче ээм-биле

Аннар истеп чоруп каар мен.

Эзирек дег зYп келир

Ээмнин шынчы ннYY-дYр мен.

-Эр-хей!

V Быжыглаашкын.

- Уруглар, бо хYн бис тыва чоннун 9 чYзYн малы-биле таныштывыс. (чуруктарны коргузер) Оларнын иштинден инектин, сарлыктын, тевенин, аъттын, ивинин, хойнун, шкYнYн сYдYн, эъдин, кежин ажыглап турар бис. Хаваннын чYгле эъдин ажыглаар. А ыт мал-маганны кадарып, ээзинин шынчы ннYY бооп чоруур. Оларнын аажы-чаны база ангы-ангы деп чYвени билип алдывыс.

VI ТYннели

- Уруглар, бгYнгY клазывыс шагы солун болду бе?

- Мал-маганнын ажык-дузазын, аажы-чанынын дугайында чYнY билип алдынар, уруглар?

- клазывыс шагын моон-биле доозуп каалынар. Шупту эки харыыладынар. Эр-хейлер! Четтирдим!