3 І бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері

3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру

Табиғатты пайдалануды жүйесін тиімді жүргізу экономикалық механизмге байланысты. Ол үшін халық шаруашылығы өндіріс тиімділігінің белгілі жүйесін табиғи ресурстарды ұтымды бағалау негізінде жақсарту қажет. Табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмнің үш түрі (белгісі) болады:

Бірінші түрі – жұмсақ немесе «қуып жету» механизмі. Бұл экономикалық жағдайда либералды механизм. Ол салалар мен сектарлардың экономикалық дамуы үшін іс жүзінде кедергі жасамай, нағыз жалпы экономикалық щеңберіне шек қояды. Экономикалық механизмнің бұл түрі ең алдымен дамудың ауқымы мен шапшаңдығына нашар ықпал ете отырып, экологияның негативтік зардаптарын жоюға бағытталған.
Екінші түрі – табиғатты пайдалану, өндірістерді және олардың іс-әрекеттерін дамытуға жағдай жасау. Табиғатты пайдаланудағы осындай механизмнің жұмыс істеуінде ең басты орын алатын – нарықтық құрал болып табылады. Теориялық тұрғыдан алғанда бұның тұрақтылығы нашар.
Табиғатты пайдаланудағы экономикалық механизмнің үшінші түрін – қатаң және «басым» ретінде сипаттауға болады. Бұл механизм әкімшілік, нарықтық құралдарға пайдаланылады және қатаң құқықтық салық, несие, айып саясаттары арқылы басылады.

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;
табиғат пайдаланудың ақылығы;
экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
экологиялық сақтандыру;
мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;
табиғат пайдаланудың ақылығы;
экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
экологиялық сақтандыру;
мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б) мемлекет белгілейді.

Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар жүйесін мыналар қамтиды:

салық саясаты;
субсидия және жеңілдік несиесі;
табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық қорлар;
ластаушы құқықты сату;
«қайтару кепілі» көзқарасын пайдалану;
айыптар;
ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып) тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.

Қазақстанда табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдер бірінші қалыптасу кезеңінде. Қазіргі нарықтық жағдайда Қазақстан көптеген экологиялық мәселелерге тап болып отыр. Өз кезегінде, бұл жағдай табиғатты пайдаланудың жаңа механизмдерін жетілдіріп оны жаңа құралдармен толықтыруға алып келеді. Қазақстан Республикасы Үкіметі жетістікке жету үшін дұрыс экологиялық мақсат және құралдарды таңдау керек. Бұл мақсаттар көптеген нақты толық мақсаттармен толықтырылған болуы керек. Сонымен бірге, олар даму кезеңі бойынша – кішкентайдан үлкен мағынаға дейін іске асырылуы керек. Мысалы, егер зиянды заттардың тасталынуының көлемін 10 жылда 50%-ға төмендететін болсақ, онда мақсат бойынша 3 жылда 10%-ға, 5 жылда 25%-ға т.б деңгейін төмендетуге болады.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдер құралдарын экология-экономикалық тиімділік беретіндей етіп таңдау және қолданылуы керек, себебі біздің мемлекет экономикасы табиғатты қорғау іс-шараларына көп қаржыны жұмсайтындай жағдайда емес.

«Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында» қоршаған ортаны қорағудың экономикалық механизмдері қарастырылаған:

қоршаған ортаны қорғау іс-шараларын жоспарлау және қаржыландыру;
табиғи ресурстарды пайдалануға төлем;
қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем;
қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;
табиғи ресурстарды қорағуға және ұдайы өндіріске төлем;
экологиялық сақтандыру;
қоршаған ортаны қорғау қорын құру.

Қазақстан Республикасында табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін жетілдіру шешімінің қиындығына байланысты екі кезеңде іске асырылады. Қазіргі таңда ластаушы заттардың тасталынуына төлемдерді енгізу және өндірістік қалдықтарды орналастыру, тұтыну, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем, кәсіпорындардың табиғатты қорғау қызметін ынталандыру және іс-шаралармен қамтамасыз ету, салық салудың пайда бөлігін белгілеу, табиғатты қорғау мақсаттарын бағыттау, табиғатты қорғау қорларының қаржылық және қаржылық емес әртүрлі деңгейдегі жүйелерін құру кезеңінің бірінші кезеңі таратылуда.

Табиғатты пайдаланудағы арнайы бекітілген төлемдер жүйесі ешқандай бұзақылықсыз, табиғатты қорғау заңдылығынсыз өндірістік процесті реттейді.

Ұлттық заңдылықтар ластануларды тікелей және жанама стратегиялық зерттеулер арқылы бақылайды. Әдістердің дұрыс қиылысуы өте маңызды, табиғатты қорғау іс-шараларының және қоршаған орта сапасы осыған байланысты анықталады.

Нарықтық қатынасқа өтудің перспективалық дамуында Қазақстан өндірістің техника және технология деңгейін айтарлықтай дамыту және ресурстар, энергия қорларын эконмикалық қайта құру құрылымдарын ынталандыру, соңгы нәтижесінде қоршаған ортаның ластануының төмендеуіне мүмкіндік береді.

Атмосфералық ауаны қорғаудың ойдағыдай жүргізілуі үшін табиғатты пайдалану процесіне сәйкес басқару қажет. Экономикалық басқару табиғатты пайдаланудағы актуальды проблемаларды шешуде қайта құру қажеттігін түсіндіреді. Басқа сөзбен айтқанда мемлекеттің экономикалық өсімін табиғатты пайдалану тиімділігімен сабақтастыру қажет. Табиғатты пайдаланудағы басқарушылық қатынас тікелей өндірістің табиғи ортаның ұдайы өндірісі мақсатымен байланысты.

Табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмі кешенді дерективті-құқықтық нормалар жүйесін, еңбекті реттеу, мүліктік және басқа да қатынас, ұйымдық шара және экономикалық ынталандыру, жауапкершілік деңгейінің жоғарлауын қамтамасыз етумен, қызығушылық және табиғатты қорғау қызметінде нақты мүмкіндіктермен және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Мұндай механизмдердің басты мақсаты табиғатты пайдалану процесіндегі шиеленіс негізінде экологиялық проблемалардың кешенді таратылу бағытында тиімділікті жоғарлату болып табылады. Табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмдері келесі талаптарға жауап береді:

табиғатты пайдаланудағы себебті зияндылықтарға экономикалық жауапкершілікті орнатады;
зияндылыққа байланысты төлемдер және компенсациялық шаралармен қамтамасыз ету;
табиғатты пайдаланудағы ескертулерді ынталандырады және қызықтырады немесе зияндылықты төмендетеді;
табиғатты қорғау мәселесі бойынша ресурс концентрациялары (қаржылық, материалдық, еңбектік, өндірістік, ғылыми) қарастырылады.
қоршаған орта жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Қоршаған ортаны қорғау айтарлықтай іске асуы үшін табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмі жалпы мемлекеттік, салалық, аймақтық және жеке деңгейлі біртұтас жүйені қамту керек. Бұл қиын механизмнің маңызды функциясы болжамдау, жоспарлау және табиғатты пайдалану қызметін нормалау, тікелей экономикалық ынталандыру және қаржылық-несиелік тетік және баға белгілеу, басқарудың ұйымдық жүйесіне сәйкес заңдылықтармен қамтамасыз ету арқылы іске асырылады. Берілген механизм басқарудың түрлі иерархиялық деңгейі қызметінің бет алысын қамту керек:

Республика экономикасы және ірі өндірістік кешен деңгейінде – бұл инвестиция, ғылыми-техникалық, салық және несиелік саясат, бағдарламалар, жобалар және жоспарлар;
кәсіпорын деңгейінде – табиғатты қорғаудағы техника және технология түрлерін өндіру, жетілдіру және меңгеру.

Қазіргі кезеңде табиғатты пайдалануды басқаруда экономикалық, әкімшілік әдістер және табиғатты пайдалану механизмдері аралас түрде біріге қолдануы керек.

Табиғатты пайдаланудың шаруашылық механизмі:

табиғатты пайдалану процестерін дерективті-құқықтық қамтамасыз ету және ұйымдастыру;
табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмі;
табиғатты пайдалануды басқару жүйесі.

Бұл механизм функционалды және қызметтердің бірлескен қарым-қатынас қозғалысын және қоғамдық өндіріс қатысушыларының қызметтерінің ауысуы экономикалық басқарудың шаруашылық механизмінің әлемдік құрамды бөлігінің тікелей формасын көрсетеді және ұқсастық құрамды элементтері бар.

Табиғатты пайдалануды басқарудың экономикалық механизмдері өзара байланысты өзара толықтырушы жүйені, сонымен бірге, экономикалық тетік және ынталандырудың бірігуі, қызығушылық деңгейін жоғарлату бағыты, экологиялық проблемаларды шешудің нақты мүмкіндіктерін қамтамасыз ету қатарлары құрамына қосады. Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін қалыптастыру сол елдегі экономикалық процестер негізінде іске асуы керек. Сонымен бірге экономикалық механизм және оның маңызы саланың, аймақтың, кәсіпорынның дамуына байланысты болады. Сондықтан мемлекетте экономикалық механизмнің экологиялық бағдарлауын қалыптастыру үшін алдымен экономикалық дамуын және экономикадағы приоритетін қарастыру қажет.

Нарықтық экономика жағдайында табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдеріне табиғи ресурстарға төлемдер жүйесі және табиғи ресурстар нарығын дамыту кіреді. Бұл табиғатты пайдаланушылардың тікелей экономикалық қызығушылығының тиімді ынталандыру әсерлерін және олардың қоршаған ортаны қорғау процесіне қатысуына алып келеді.

Әлемдік тәжірбиеде табиғатты қорғау қызметін ынталандыруда көптеген құралдарды қолданылады, ал біздің мемлекетте экономикалық механизм маңызды болып табылады.

3.2 Табиѓатты пайдаланудыњ экономикалыќ тиімділігін жетілдіру.
Нарыќтыќ ќатынастар жаѓдайында ќоѓамныњ материалыдќ жіне рухани м±ќтажын ќамтамасыз ету мєселелері µзініњ мєні жаѓынан алдыњѓы ќатардаѓы мєселелердіњ біріне айналып отыр. Табиѓи ресурстарды тиімді пайдалану жєне адамдарды µне бойы ресурстармен ќамтамасыз ету µте к‰рделі мєселелердіњ бірі болып отыр. Табиѓи ресурстарды тиімсіз пайдалануды бболдырмаудыњ, оларды ‰немдеп єрі д±рыстап пайдаланудыњ мањызы зор. Б±л іс шараларды іске асырудыњ мањызды жолдары – басќа (арзан) шикізатты кењінен ќолдану жєне табиѓи ресурстарды жан-жаќты толыќ пайдалану.

Ќоѓам мен табиѓаттыњ µзара ќарым-ќатынасы, экономикалыќ дамудыњ барлыќ факторлары – ењбек ресурстары, µндіріс ќ±ралдары ќоршаѓан табиѓи ортаны ќоѓам µндірісініњ дамуы ‰шін пайдаланылады. Ќажеттіліктіњ бірте-бірте артуы табиѓи ресурстарды кењ т‰рде пайдалануѓа єкеліп соќтырады. М±ныњ µзі олардыњ бір мезгілде тозып ж‰деуіне, µндірістік ќалдыќтардыњ кµбейе т‰суіне, сµйтіп ќоршаѓан ортаны ластандыруѓа себепкер болады. Осыѓан орай екі мєселе пайда болды.

Біріншісі, табиѓи ресурстардыњ ќажеттілігі ќаншалыќты кµп болмасада оларды пайдаланудыњ ењ тиімді жолдарын аныќтау, тапшы ресурстардыњ бір т‰рін тапшылыѓы азыраќ басќа т‰рлерімен µзгерту, ќалдыќсыз µндірісті дамытып, шикізаттарды екінші ќайтара пайдалану ќажет.

Екіншісі, ќоршаѓан табиѓи ортаныњ жаѓдайын ‰немі ќадаѓалап, ластандыратын заттардыњ т‰рлерін аныќтау ‰шін не істеу керектігін белгілеу, сµйтіп оларды м‰лдем болдырмау жолдарын ќарастырѓан жµн. Табиѓатты пайдалану - µндіріс шыѓындарын азайтып, олардыњ табыстарын арттыруѓа м‰мкіндік туѓызады.

Ќолдаѓы бар шикізаттар мен энергияны єр уаќытта ±ќыпты пайдалану ќажет. Ол ‰шін µндіріс процесін барынша кешенді т‰рде жаќсарту, жетілдіру, арзандату керек. Осы ж±мыстар іске асќан жаѓдайда шикізаттардыњ ќалдыќтары азайып, шыѓандары жойылады, сµйтіп, оларды екінші ќайтара пайдалануѓа м‰мкіндік болады.

Табиѓи ресурстарды шаруашылыќ т±рѓыснан ‰немді пайдалану міндетініњ барлыѓы бірінші кезекте ќоршаѓан табиѓи ортаны м‰мкіндігінше саќтау, жања технологияны жетілдіру жєне зиянды заттарды азайту, одан кейінгі – ластарды ‰немі тазалау ж±мыстары мен сай болуы керек. Сонымен бірге адамдардыњ µмірі мен денсаулыѓына зиян келтіретін ќалдыќтарды барынша азайту.

Ењ жоѓары дењгейдегі барынша ±ќыптылыќ барлыќ µндіріс процестерін одан єрі дамыту маќсатын д±рыс ќоюына байланысты. ¤ндірісті интенсивтендіру ќажет. Сонымен табиѓатты пайдаланудыњ басты екі міндеті – ресурстарды ‰немдеу жєне ќоршаѓан табиѓи ортаны ќорѓауды шешкен жµн. Табиѓи фактор – наќты жанды ењбек жєне µндіріс ќоры ќалыптасќан тарихи т±рѓыда µндіріс факторлары бір-бірін толыќтырады.

Алайда µндірістіњ даму кезењінде бір фактор екінші фактормен пайдалануы м‰мкін. Осындайда ќ±рылым мен шыѓару мµлшері саќталады. Есептеу кезінде µндіріс факторларыныњ µзара тєуелдігі арќылы табиѓи ресурстардыњ наќты ќажеттілігін аныќтау ќажет. Єлеуметтік жєне экономикалыќ даму ќарќынын тездетуді ‰ш т‰рлі жолмен ж‰ргізуге болады:

±дайы µндіріс процесінде ресурстар мµлшерініњ тиімділігін µзгеріссіз пайдалану;
ресурстар мµлшерін µсіру жєне оларды пайдаланудыњ тиімділігін арттыру;
олардыњ µндірісін µсірусіз ресурстардыњ барлыќ т‰рлерін пайдаланудыњ тиімділігін арттыру.

Біріншісін – экстенсивті, екіншісін - µтпелі т‰рі, ‰шіншісін – интенсивті µсу деп атауѓа болады. ¤зініњ жалпы т‰рінде µсу жолдарына талдау ж‰ргізу ‰шін мына тµмендегі формуланы пайдалануѓа болады:

НД=Ѓ(Р*И)

М±нда, НД- µндірілген ±лттыќ табыс;

Р- ресурстардыњ белгілі бір т‰рлерініњ мµлшері;

И- ресурстарды пайдалану дењгейі.

Табиѓат ж‰йелерініњ тиімді ж±мыс істеуінде мањызды кµрсеткіш табиѓат сыйымдылыѓы. Б±л кµрсеткіш экологиялыќ-экономикалыќ дамудыњ т‰рлері мен дењгейін жаќсы сипаттайды. Табиѓат сыйымдылыѓы табиѓи ресурстарды тиімді пайдалануѓа байланысты.

Табиѓат сыйымдылыѓын екі т‰рлі дењгей кµрсеткішке бµлуге болады.

Макродењгейде немесе барлыќ экономика дењгейі;
µнімділік немесе салалаыќ дењгей.

Табиѓи ортаны ќорѓау, табиѓат байлыѓын тиімді пайдалану, оѓан барлыќ халыќ, жеке кєсіпорындар мен кєсіпкерлер, мемлекеттік органдар м‰дделі болѓанда ѓана ауќымда жєне нєтижелі болады. М‰дделікті экономикалыќ ынталандыру єдістері арќылы басќаруѓа болады. Экономикалыќ басќару єдістерін ќолданып табиѓатты ќорѓауѓа, тиімді пайдалануѓа жаѓдай жасайды. Экономикалыќ жолмен басќарудыњ ерекшелігі, м±нда ешкімді к‰шпен зорлап емес, єркімніњ µз еркімен табиѓатты ќорѓауѓа, оныњ байлыѓын молайтып, тиімді пайдалануѓа ж±мылдырылады. Табиѓи ортаѓа зиян келтіру, табиѓат ресурстарын ысырапќа ±шырату ењ бірінші кезекте оѓан жол бергендердіњ µзіне тиімсіз болады.

Экономикалыќ м‰дде тудырудыњ басты єдістері: жоспарлау, шаруашылыќ есеп жєне экономикалыќ ынталандыру. Б±л єдістер баѓа ќаржыландыру, несие, материалдыќ сыйлыќ жєне жауапкершілік, табиѓат пайдалану тµлемдері, экологиялыќ нормативтер, т.б. экономикалыќ тетіктер арќылы ж‰ргізіледі.

Жоспарлау басќарудыњ єкімшілік єдісіне тєн деп есептелгенімен, экономикалыќ басќару механизмінде де мањызы зор. Тек м±нда жоспарлаудыњ сипаты т‰бірімен µзгереді. Ол жоѓарыдан н±сќау, б±лжытпай орындалатын зањ сипатын µзгертіп, іс-єрекеттерді ерікті, сапалы басќару сипатына ие болады. Жоспарлау арќылы кµптеген жаѓымсыз ќ±былыстарды, шыѓындарды алдын ала болжап, оларды болдырмау шараларын ±йымдастыруѓа болады. Жоспарлау ењбекті белгіленген маќсатта ж±мылдыруѓа м‰мкіндік береді.

Табиѓатты пайдалану саласында жоспарлаудыњ басты маќсаты – табиѓи ортаны ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды, оныњ ресурстарын ‰немдеп, м‰мкін болѓанда молайтуды ќамтамасыз етеді. Жоспарлауды м±ндай ќызметі нарыќ экономикасы жаѓдацында к‰шейе т‰седі.

Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа міндетті.

Табиѓи пайдалану жоспарларын айќындау ‰шін экологиялыќ нормативтер мањызды орын алады. Олар табиѓат ќорѓау, пайдалану ережелеріне, талаптарына, тєртіптеріне сєйкес аныќталады жєне наќты табиѓи жаѓдайына байланысты ќ±рылады. Табиѓат пайдалану нормалары орындалѓанда, жетілдірілгенде табиѓат пайдаланушыларѓа жењілдіктер, сыйлыќтар беріледі, ал орындалмаѓанда айып тµлем белгіленеді.

Табиѓат пайдалану жєне ќорѓау маќсатында баѓа тетігі кењінен ќолданылады. Жалпы баѓа дењгейі нарыќ ќатынасына сєйкес ќалыптасќанымен, оныњ негізгі ќ±рамды бµлігі - µнімніњ µзіндік ќ±ны табиѓат пайдалану дєрежесіне сєйкес ќалыптасады. Табиѓат ќорѓау шыѓындары µскенде немесе табиѓатќа єсер артќанда, тµлемдер µскенде, таьиѓат ресурстары ысырапќа ±шыраѓанда, µнімніњ µзіндік ќ±ны артады, таза пайда кемиді.

Табиѓат ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды ынталандыру маќсатында ќаржыландыру жєне несие тетіктері кењінен ќолданылады. Табиѓат ќорѓау баѓдарламалары, жоспарлары, шаралары республикалыќ, аймаќтыќ, мемлекеттік жєне мемлекеттік емес ќорлардан бірінші кезекте ќаржыландырылуы тиіс. Халыќаралыќ, ќоѓамдыќ гранттар кµпшілігінде табиѓат ќорѓау шараларына баѓытталады.

Несиеніњ ынталандыру жєне жауапкершілікті арттыру ќызметі єсіресе жоѓары. ¤йткені несие белгілі мерзімге, белгілі маќсатќа міндетті т‰рде ќайтарылатын жаѓдайда беріледі. Несиеніњ пайдалану мерзіміне байланысты µсімі белгіленеді. Табиѓат ќорѓау жєне пайдалану шараларын ынталандыру ‰шін басќа іс-єрекеттерге ќараѓанда, жењілдетілген несие беріледі. Екінші жаѓынан несиеніњ ынталандыру ќызметі ќайтарымдылыѓы. Несие неѓ±рлым тез ќайтарылса соѓ±рлым аз µсім тµленеді. Сондыќтан несие алушылар табиѓат ќорѓау шараларын тезірек іске асыруѓа мќ‰дделі болады.

Табиѓат тиімді пайдалануды жетілдіру маќсатында пайдаланылатын мањызды тетіктердіњ бірі – табиѓат пайдалану тµлемдері. Ынталандыру табиѓат пайдалану тµлемдерініњ ењ негізгі ќызметі болып табылады. Тµлемдер табиѓат пайдаланушылардыњ оны ќорѓауѓа, ‰немдеп пайдалануѓа жауапкершілігін арттыратын бірден-бір экономикалыќ єдіс болып табылады. Ресурстарды аќысыз пайдалану ысырапшылдыќќа єкеп соќтыратынын тєжірибе µте жаќсы кµрсетті. Табиѓат пайдалануды ќанша мµлшерлеп шектегенімен, тµлемдер механизмі ќолданылмаса аса нєтижелі болмайды.

Ынталандыру маќсатында кейде тµлемдерден босату, азайту сияќты жењілдіктер ќолданылады. Мысалы, жанама, ілеспе µнімдерді, ќалдыќтарды, µнімділігі аз, ќолайсыз орналасаќан табиѓат ресурстарын пайдаланушыларѓа жењілдіктер беріледі: тµлем алынбайды немесе азайтылады.

Ынталандырудыњ ќыржы, несие, материалдыќ сыйлыќтар, жењілдіктер тетігіктерін ќолдану ‰шін табиѓат ќорѓау экологиялыќ ќорлары ќ±рылады. Олар кєсіпорындарда, µндіріс салаларында, аймаќта жєне республика бойынша ашылуы м‰мкін. Экологиялыќ ќорлардыњ ќаржылары тек табиѓат ќорѓау, табиѓат ресурстарын тиімді пайдалану баѓдарламаларына ж±мсалуы тиіс.

Табиѓат ќорѓау шараларын ынталандыру маќсатында амортизациялау тетігі ќолданылады. Табиѓат ќорѓау, табиѓат ресурстарын кешенді µњдеу, ќалдыќтарды пайдалану баѓыттарында ќолданылатын негізгі ќорларѓа жењілдетілген, тездетілген нормативтер белгіленеді. Соныњ арќасында осындай шараларѓа ж±мсалѓан к‰рделі ќаржыныњ ќайтарымы тездетіледі, ѓылыми-техникалыќ жетістіктерді кењірек ќолдануѓа м‰мкіндік туады.

Табиѓат пайдалнуды жєне ќорѓауды ынталандыру єдістері мен тетіктері кешенді, бір-бірімен ‰йлесімді ќолданылуы керек. Жеке-жеке ешќайсысы мєселені толыќ шешпейді. Сондыќтан оларды µзара тыѓыз байланысты ж‰йе де ќарастыру ќажет.

Табиѓат ќорѓауды, тиімді пайдалануды жетілдіру єдістері мен тетіктері

Негізгі экономикалыќ єдістер, тетіктер	Жетілдіру баѓыттары
1	2
Жоспарлау, баѓдарламалар, жобалар	Кєсіпорындарды, µндіріс салаларын аймаќты наќты нєтижелерге ±мтылдыру. Болжау, жоспарлау жєне баѓалау кµрсеткєштерін аныќтау. Арнайы баѓдарламалар єзірлеу.
Ќаржыландыру	Табиѓат ќорѓау шараларын бюджеттен, табиѓат ќорѓау ќорларын ќаржыландыру. Ынталандыру маќсатында ќаржыландыру есебіне тµлемдер (салыќ) жатќызылуы м‰мкін.
Несие	¦заќ жєне ќысќа мерзімдерге, арнайы табиѓат ќорѓау маќсатында несиелер, жењілдетілген несиелер беру.
Амортизация	Табиѓат ќорѓау ќ±рылымдарына, ќ±ралдарына, негізгі ќорларына тездетілген амортизациялау нормаларын белгілеу.
Тµлемдер	Табиѓатты пайдалану, ќорѓау, ќалпына келтіру тµлемдері белгіленеді. Табиѓат ќорѓау шараларын тµлемдер есебінен ж‰ргізуге м‰мкіндіктер, тµлемдерден жењілдіктер беріледі.
Табиѓат ќорѓау ќорлары	Республикалыќ, аймаќтыќ, жергілікті кєсіпорындардыњ табиѓат ќорѓау экологиялыќ ќорлары ќ±рылады, ќаржылары табиѓат ќорѓауды ынталандыру маќсатында ж±мсалады.
Баѓа	Ѓылыми негізделген тиімді баѓалар ќалыптасуы. Баѓа шамасында: халыќ шаруашылыќ ќажеттілікті; ЃТЖ, ќалдыќтарды пайдалануды; табиѓат ресурстарыныњ ‰немделуін; экспорт-импорт тиімділігініњ ескерілуі.
Салыќ жењілдіктері	Табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларынан т‰скен пайда уаќытша салыќтан босатылады немесе жењілдіктер беріледі.
Материалдыќ сыйлыќ (дотация)	Зиянды заттардыњ ауаѓа, суѓаѓ таралуын кеміткені ‰шін суды, т.б табиѓи ресурстарды пайдалану нормасын кеміткен ‰шін, табиѓат пайдалану экономикалыќ єдістерін жетілдіргені ‰шін, экологиялыќ жања технология, техника ќолданѓаны ‰шін материалыдыќ сыйлыќтар (дотация) беріледі.
Айыптар	Табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін, табиѓи ортаѓа шекті шамадан артыќ ластаушы заттар шыѓарѓаны ‰шін, табиѓат ресурстарын ысырап еткені ‰шін, келтірілген зиянныњ ќайтарымы ретінде айып тµлемдері алынады.
Сана-сезімге ќоѓамдыќ ќатынастарѓа єсер ету	Табиѓат ќорѓау жµнінде білім-тєрбие беру, ‰здік нєтижелерді насихаттау (жариялау,кµрсету)
Ластаушы заттар шыѓару ќ±ќын сату	Ластаушы заттар шыѓару шамасын шектен (нормадан) тµмендеткен кєсіпорындарѓа аймаќтыњ норма шегінде ластау ќ±ќын сатуѓа р±ќсат беріледі.
Жанама єдістермен басќару	Жерді ±заќ уаќытќа жалѓа беру, табиѓатќа єсер ету жариялылыѓы, ќоѓамдыќ баќылау ќ±ќыќтыќ процедураларды жењілдету, мєліметтерді алуды оњайлату.
Жалпы экономикалыќ шаралар	¤ндіріс ќ±рылымын жаќсарту, валюта курсы, шетелдік инвестиция саясаты, бюджет, аќша саясаты, µсім, дисконт, инфляция шамаларын реттеу.

Табиѓат пайдалану жєне ќорѓау баѓытында єкімшілік, экономикалыќ (нарыќтыќ) єдістермен бірге жалпы экономикалыќ саясат мањызды орын алады. Мысалы, µнеркєсіп ќ±рылымын жаќсарту, жекешелендіру жєне мемлекет меншігін алу, шаѓын кєсіпкерлікті дамыту, инвестиция саясаты, шетелден инвестиция тарту, т.б.

¤неркєсіп ќ±рылымын жаќсарту арќылы табиѓатты ластаушы, табиѓат ресурстарын пайдаланушы µндіруші µнеркєсіптіњ орнына дайын µнім шыѓаратын µњдеуші µнеркєсіптіњ ‰лесін ±лѓайту экономикаѓа да, табиѓатќа да тиімді. Сол сияќты экспорт-импорт саясаты «ластаушы» µнімдерді єкелуді шектеу баѓытында болуы керек. Шетелде инвесторлармен ж±мыста табиѓат ќорѓау шараларына баса назар аударылуы тиіс. ¤йткені дамыѓан елдер, бірінші кезекте «ластаушы» кєсіпорындарды шетелде орналастыруѓа тырысады.

¤неркєсіп ќ±рылымын жаќсарту, єдетте, экономиканы т±раќтандыру, инфляцияны ауыздыќтау, ±лттыќ валютаныњ ќ±нын арттыру саясаттарымен бірге ж‰ргізіледі. ¤ндірістіњ кейбір салаларын ќолдау саясаты да табиѓат ќорѓаумен тыѓыз байланысты.

Сонымен, жалпы алѓанда, экономиканыњ барлыќ салаларындаѓы басќару шешімдері, т±жырымдамалары, экономикалыќ саясат тікелей жєне жанама табиѓи ортаны жаќсартуѓа, табиѓат ресурстарын молайтуѓа, адамдардыњ µміріне баѓытталуы тиіс.

ҚОРЫТЫНДЫ
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.

Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты – табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін, молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.

Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.

Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.

Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы шамасы белгіленеді.

Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.

Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.

Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия («Южполиметалл»ЖАЌ, «Петро Казакстан Ойл Прдактс»ААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, «Шымкентцемент» ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;
табиғат пайдаланудың ақылығы;
экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
экологиялық сақтандыру;
мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Пайдаланылѓан єдебиеттер

С. М±ќа±лы, Е.М. ‡пішев «Табиѓат пайдалану экономикасы»

Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.

Ќ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Ќ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.
Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.
«Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Ќазаќ Университеті. 1997ж.
Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.
С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.
М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г
«Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.
П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»
В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.
Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.
Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.
Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.
С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.
Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.
«Ќоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2004ж.
С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.
Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.
Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.
С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.
К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж

<предыдущая страница