«Ақпараттың еркін ағымы» және журналист ролі
Қазір әлемдік ақпарат құралдарына қатысты "ақпараттың еркін ағымы ("свободный поток информации") деген теория дәуірлеп тұр. Ол қағиданың тоқ етері мынаған саяды: "Адам баласы – жарық дүниенің иесі. Сол себепті ол әлемдегі жаңалық атаулыдан хабардар болуы керек. Сондықтан ақпаратқа шекара қойылмауы тиіс". Бір қарағанда бұл теорияда мін жоқ секілді. Бірақ, сол ақпаратты таратуда жер шарындағы барлық елдің мүмкіндігі бірдей ме? Осы жағы бізді ойлантуы тиіс. Бұл тұжырым шындығында адамзатқа деген шынайы қамқорлықтан туған ба, әлде көкейінде өзге де пиғылы барлардың ойлап тапқаны ма? Мысалы, АҚШ пен Ауғанстанның, Ресей мен Чешенстанның ақпаратын өзге елге таратудағы мүмкіндігі бірдей емес қой. Тіпті салыстыруға келмейді. Гәп осында.

Осы жерде дүние жүзіне белгілі қолбасшы Наполеон Бонопарттың: «Төрт жүз мылтықтан төрт баспасөздің күші артық» деген қанатты сөзі еріксіз ойға оралады. Яғни ол әскербасы бола тұра қару-жарақтың күшінен бұқаралаық ақпарат құралдарының күшін 100 есе артық деп бағалап отыр. Олай болса алпауыт елдердің әртүрлі пиғылдағы ақпарат құралдарының басқа елге баса-көктеп еніп, жүргізіп отырған жұмысын қалай бағалауға болады? Оның үстіне өзге елге тікелей соғыс ашып, материалдық үлкен шығынға ұшырап, жауынгерлерінен айырылып, халықаралық қауымдастықтардың наразылығына қалудан гөрі, аз шығын жұмсап, көзге анық көріне бермейтін идеологиялық соғыс арқылы басып алу әлдеқайда тиімді емес пе. Ондай жағдайлар тарихта болған.

Мысалы, сонау 1960-жылдардағы Чехословакия мемлекетінің іргесін шайқалтқан жағдайды, немесе 1970-жылдардағы Чилидегі төңкерісті, сол сияқты, 1980 жылдардағы Польшадағы қоғамдық өзгерістердің қай-қайсысы да мемлекеттің БАҚ құралдарынан ажырап қалуынан болған. Олар өзге елді былай қойғанда өз елдерінің ақпарат құралдары қарсылығына тап болған. Сонда Чили президенті Сальвадор Альенде: "Мені тақтан тайдырған әскерилер емес. Менің қолымнан бұқаралық ақпарат құралдары кетіп қалды ғой. Түбіме жеткен солар", - деп еңірегенде етегі жасқа толған еді.

Атышулы американдық идеолог Збигнев Бзежинский жетпісінші жылдардың соңына қарай Польшаға жиі ұшып келіп, сол елдің бұқаралық ақпарат құралдарын өз мақсатына еркін пайдаланды. Ешқандай тосқауылсыз жүргізілген осындай БАҚ-тың қарсылығы әсерінен армияның күш-қуатына сенген социалистік Польшаның қалай құлағаны тарихтан белгілі.

Бұдан шығар қорытынды – егер ақпарат құралдарының алар орны мен атқарар қызметінің мәнін толық бағаламайтын болсақ, оның аса нәзік тұстары мен әрі өте күрделі құрылымын жете игермесек, қиын тосқауылдарға кезігеріміз анық.

Демократияға берілген көптеген анықтамалар ішінде Англияның премьер-министрі болған Уинстон Черчилльдің мына сөзі айрықша орын алады: "Демократияның көптеген кемшіліктері бар екендігін мойындай отырып, бір ғана артықшылығын ескерте кеткенді жөн көремін. Ол артықшылық мынада: бүгінге дейін ешкім де демократиядан асып түсетін ештеңе ойлап тапқан жоқ". Демек, оны да соқыр сенімге қабылдай беруге болмайды. Өйткені одан да кемшілік кетуі мүмкін екен. Не нәрсенің болсын шынайы келбетін айқындауда, әрбір оқиға-құбылыстың әлеуметтік тегін тануда сыни көзбен қараған дұрыс.

Сондықтан сөз бостандығын ұлтпен ойнауға пайдаланатын, елдің рухани-мәдени болмысына қайшы айқай-шуға тиісті тосқауылдың болмағы шарт. Сондай-ақ, бұл мылтықсыз майданда жауапкершілікті мемлекеттің мойнына алуы – жеңіске апарар жалқы жол.

Демократия, жариялылық туралы сөз бола қалған кезде еркіндік туралы айтылмай қалмайды. Бірақ ең дамыған деген АҚШ, Еуропадан да шексіз еркіндікті көре алмайсың. Жанымыздағы Ресейді алып қарасақ та сондай. Сондықтан да, ақпарат еркіндігі жөнінде айтқанда, әңгіме сол еркіндіктің не үшін, қандай нәрсеге берілетіндігінде болса керек.

Жасыратыны жоқ, бізде сөз бостандығы, БАҚ еркіндігі дегенді кейде әртүрлі жолмен өз пиғылдарына пайдаланушылық кездеседі. Біреулер мемлекеттілігімізге зияны тиіп, соған нұқсан келтіретіндей материалдар жариялап, хабарлар шығарып жатады. Көбіне ол білместіктен болуы мүмкін. Ал енді кейбіреулер әдейі қиямпұрыстықпен, біле тұрып, білмеген болып, көре тұрып, көрмеген болып, жаны ашымастың ісін істейді. Ұлттық мәселелерге келгенде бұра тартып, жарға итеріп жібергісі келіп тұратындар, өкінішке қарай кездеседі.

Бүгінгі өмірлік тәжірибе идеологиясыздануды ұсынатын пиғылдың артында үлкен идеология жатарын дәлелдеп берді. Көп ретте әрбір елдің өзіндік болмыс-бітімі боларын ұмытып кетіп жатамыз. Кейбір идеологтар бізді сол дайын қалыпқа салуға бейім тұрады. Осынау әрекет салдары жүргізілген біршама реформалардың сәтсіз болуына, аяқталмай қалуына, идеологиялық жұмыстарға немкетті қарауға әкеліп соқтырады.

Сексенінші жылдары Италияның кинотеатрларында ұлттық киносы із-түзсіз жоғалып, американдық фильмдер қаптап кетті. Сондағы қаны қызу италяндық режиссерлердің, актерлердің, драматургтердің, жалпы көрерменнің жанұшыра салған айқайының арқасында, ұлт болып ұйыған, ел болып қалыптасқан, қуатты державаның күшімен дерттің беті қайтты. Бұл жағдай басқа елдің басына түскенде қайтер еді?!

Енді сол мәселені саралап көрейікші. Тарихы Америка елінен арыда жатқан, мәдениеті мен өнері осал емес Италияның Америка шырмауында қалып қоюы неліктен? Оған өзге емес, өз идеологсымақтары кінәлі екен. «Ақпараттың еркін ағымы» деген дүниежүзілік теорияны малданып, шетелдік берілімдерге есік-терезені түгелдей ашып тастаған. Одан пайда көрушілер, табыс табатындар болды. Әлгі аталмыш қағиданың негізінде ақпаратты бетінен қақпай, өз еліне өзге жұрттың берілімдерін қаптатып жіберді. Елдің елдігін ойлаудан гөрі, қалтасының қалыңдығын ойлағандардың дегені болды. Аяғының немен тынғаны белгілі.

Қазіргі бейұлттаған ақпарат кеңістігіндегі ала-құлалық оған сүзгінің қажеттігін алға тартуда. Теледидардағы атыс-шабыстар, газет-журналдардағы кесапатқа толы дүниелер, диско-клубтардағы даңғырақ әуендер – бәрі-бәрі гуманистік тәрбиеден алшақ кетіп, алапес пиғылдардың алтын тамырымызды зиянкес жәндіктердей кеміріп жатуына себепкер болып отыр. Сапасы төмен, моральдық тұрғыдан ескірген кинофильмдер мен арзан мәтін, жеңіл әуенге құрылған концерттік бағдарламаларды қайталап көре беруден аллергия ұстайтын халге жеттік. Кешегі Гестапо штабында жазалаудың осындай психологиялық әдісі болған екен. Яғни, тұтқынға түскен адамдарды қараңғы бөлмеге қамап, бір музыканы қайталап қоя беру арқылы ақыл-есінен айырады, жадын ұмыттырады.

Сондықтан мемлекет үшін әрқашан жинақылық аса қажет. Әркім аузына келгенді көки бермей, ойланып сөйлейтін болсын. Осындай жауапкершілік жалғыз журналистикада ғана емес, бүкіл мемлекеттік құрылыстың өзінде де сезілуі керек. Бұл дегеніміз мемлекеттік реттеуші тетік жоқ елде берекенің кірмейтіндігінің нақты көрінісі.

Жалпы, әр нәрсеге сергек қарап үйренген дұрыс. Өздеріңізге мәлім, елімізде Сорос-Қазақстан, ИНТАС, Ұлыбританияның білім беру орталығы сияқты т.б. халықаралық қорлар жұмыс атқаруда. Олар білім-ғылымға, экономика мен саясатқа немесе ақпарат кеңістігіне қатысты кез келген бағдарлама-жобаларға гранттар бөліп жатады. Неге? Не үшін? Әрине, мұның артында түрлі мүдделер мен мақсаттар тұр. Бізге тиімді жақтары да, қауіп тудыратын тұстары да жоқ емес.

Біріншіден, аталмыш түрдегі инвестициялардың тартылуын қорғанысымыздың кепілі деп қарау қажет. Себебі, біздің территориямызға капиталын төккен алпауыттар бейбіт өмірдің қаймағы бүзылмауына мүдделілік танытады.

Екіншіден, күнкөріс төмендесе, бұрынғы социалистік құрылысты аңсаушылар қайтадан бір империяға топтаса кетуі мүмкін ғой. Ал, аталмыш қорлар қыруар қаржы бөлу арқылы батыс елдерінің артық тұстарын көрсетеді. Сөйтіп, әлгі қауіптің бетін қайтарары анық.

Үшіншіден, сол сан-салалы, түрлі бағыттағы жобалар арқылы өз идеяларын сіңіруді де ұмыт қалдырмайды. Міне, осы тұста ақпарат кеңістігіміздің қауіпсіздігі деген мәселе күн тәртібіне шығады. Ендеше, ақпарат кеңістігіміздің қауіпсіздігін қалай қамтамасыз етеміз?

Мысалы АҚШ-та әртүрлі ұлт тұрады. Есі кірген баласынан еңкейген шалына дейін елдің мемлекеттік идеологиясын тәрк етпейді. Квартал сайын орналасқан стадиондарда өтіп жатқан спорттық ойындар басталар кезде бәрі бірдей қолын жүрегінің тұсына қойып, әнұран айтудан бір жалықпайды. Америкаға жаманатты ешқайсысы жолатқысы жоқ. Олардың Мемлекеттік мүддесіне сәл де болса нұқсан келтіре алмайсыз. Өйткені бәрін заңмен бекітіп тастаған. Заңды ешкім бұза алмайды. Міне, мемлекет құрылысының, оның идеологиясының күші. Бұл қалай орнады? Соған жауап іздеп көрелік.

Өткен ғасырдың ортасында «Америкаға қандай идеология қажет?» деген сұрақ тұрды. Мемлекеттің барлық мүмкіндігін, бүкіл ақыл-ойды, сананы соған тоғыстырды. Қаражатты да аяған жоқ. Пікір-сайыс 1940-1955 жылдарға дейін созылды. Соның нәтижесінде ел мойындайтын, даусыз қорытындыларға толы идеология өмірге келді. Енді соның жемісін жеп отыр. Сонда олардың өзгелерге идеологиясыздануды ұсынуын қалай түсінуге болады?

Идеология жоқ жерде тіпті байлық «ұстағанның қолында, тістегеннің аузында» кетеді. Ұйытқы болмаған жерде берекесіздік орын алады. Ал оның барлығының иесі – заң. Әйтпесе Американың асып бара жатқан түгі де жоқ, біздің ойлау қабілетіміз олардан артық болмаса, кем емес. Орташа ғалымдарымыз олардың мықты ғалымдарының қатарында тұр. Бізде оқу, оқыту, ғылыми жүйе дамымай қалған деуге ауыз бармайды. Бірақ, ашылған дүниелер, жаңалықтар іске аспай жатады. Теорияның тәжірибеге ұласу жағы өте нашар.

Ендігі жерде тәуелсіз Қазақстанның мұраты, идеологиясы қандай нәрсеге негізделеді деген мәселе ерте ме, кеш пе туындайтынына менің күмәнім жоқ. Өйткені мұратсыз ел болмайды.

Мысалға Түркияны алайық. «Мен түрік болып туғаныма бақыттымын!» – дейді әрбір түрік. Оны белгілі Ата Түрк – Мұстафа Кемал 1923 жылы мемлекет басына келгенде енгізіп кеткен. Ол сонымен қоса мұсылманшылықты ғылым, біліммен ұштастыруды жолға қойды. Соның арқасында Түркия өркениеті дамыған елдер қатарына қосылды.

Францияда, ескі Парижде кез келген тұрғын үйінің немесе ғимаратының ішкі қабырғаларын бұзып, қалай қоямын десе де өз еркі. Ал үйінің сыртқы келбетін өзгертуге құқы жоқ. Неге? Өйткені Париждің салтанатындай әлемде сән болмайды. Оны бүлдіруге ешкімнің хақысы жоқ. Көрдіңіз бе, кішкентай өзгешелігін қалай дәріптейді. Мұндай мысалдарды дамыған елдер тұрмысынан көптеп келтіруге болады. Сондықтан біз де қанымызда бар, жүрегіміз қалайтын дүниені мұрат етіп шығаруымыз керек. Бұл ел-жұрт мойындайтындай қажеттілікке айналуы тиіс.

Әлемдік тәжірибеден түйгеніміз, әр елдің идеологиялық қапшығы өз құндылықтарымен толып тұрмаса, оған әркім қалдығын, күл-қоқысын тастайтыны анық.

Рас, «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламамыз бар, оны жоққа шығара алмаймыз. Бірақ мұнда негізінен материалдық-экономикалық игіліктер көбірек қамтылған. Бағдарламадағы түйінді мәселелерді дамытып, өрбітуіміз керек.

Қазақстан тәуелсіздік алғанда елдің идеологиясы, мұраты қалай болуы керек деген мәселе туындады. Зиялы қауым ойлана бастады. Шерхан Мұртаза ұлттық идеологиямызды мұсылманшылыққа негіздейік деген ой айтты. «Шерханның ойына қосылуға болады. Бірақ дүние жүзінде осы жолды таңдаған мұсылман елдері көп қой. Ендеше, тәуелсіз Қазақстанның идеологиясы өзіне ғана тән болуы керек. Ол ұлттық тарихымызбен, әлеуметтік жағдайымызбен, экономикамызбен тамырлас болғаны абзал» деп, «Егемен Қазақстан» газетінің бетінде Өзбекәлі Жәнібек пікірін білдірді. Сол стихиялы түрде басталған пікір-сайыс бүгінге дейін жалғасқанда идеология саласындағы Қазақстанның басым бағыттары анықталып қалған да болар еді.

Кеңес одағы кезінде "социалистік жеңістердің негізінде әне-міне коммунизм орнайды" деп, соған көпшілікті нандырды. Бұл сол кездегі шебер жасалған жасанды идеологияның түрі болатын. Қазақстанға да осы тектес, бірақ жалған негізге құрылмаған, халқымыздың арман-аңсарымен құндақталған елдік мұратын анықтап алу қажеттігі дәл қазіргі уақытта әлі күн тәртібінде тұр. Онда тәуелсіздігімізді дамытып, алдыңғы қатарлы елдермен иығымыз теңесетін межеге жеткізетін жол көрсетілуі керек. Ондай асыл идея көпшілікті бірден баурап алатындай, қысқа да нұсқа тұжырымға сыятын болса, нұр үстіне нұр. Бұл аса абыройлы іс болар еді.

Кейде «Егемен Қазақстанда» ылғи салмақты материалдар жарияланады, оқуға ауыр деген сияқты пікір естіліп қалады. Материалдың салмақтылығы — оның кемшілігі деу қалай болар екен? Өйткені «Егемен» мен «Казправданың» атқарып отырған салиқалы ісін басқа басылымдар ылғи «тартымды» материалдармен түпкілікті тындыра алмайды. Олардың алдына қойған мақсат-мүддесі де мүлде бөлек қой. Өмір салты да ұқсамайды. Әрберден соң бүгінгі журналистика сонысымен қызық, күрделі.

Бізде демократияшыл боламыз деп мемлекет пен ұлт мүддесін қолдайтынымызды ашық айтудан жасқаншақтау орын алатын секілді. Бекер іс. «Нью-Йорк таймс» пен «Вашингтон пост» мемлекеттік басылымдар екенін неге жасырмайды? Олардың таралымы «Нью-Йорк дейли ньюс», «Ю Эс Эй Тудей», «Уолл стрит жорнэл»-дерден төмен бола тұра беделі неге жоғары? Президенттен бастап кімде-кім «Нью-Иорк Таймс» пен «Вашингтон постта» сыналар болса, ондай сын қауіптілеу. Ал «Уолл стрит жорнэлдің» бетінде айтылған сынға соншалық мән берілмейді. Өйткені баспасөздің дүниежүзілік тәжірибесіне сүйенсек, олар сапалық және көпшілік қолды газеттер болып бөлінеді. Сапалық газеттердің таралымы аздау болғанмен беделі биік, нағыз ұлттың жанашыры деп бағаланады. Ал біз бұрын «желтая пресса» деп атап келген көптиражды басылымдарға ұшпалық мінез, желөкпелік пен жеңілтектік тән. Ондай газеттер бізде де бар.

Америка, Еуропа, Азияның біраз елдерінде мемлекеттік тұтастық, елдік бағыт-бағдар, ұлттық қауіпсіздік деген ауқымды мәселелер толығымен шешіліп, тұрғындардың әлеуметтік деңгейі бізбен салыстырғанда жаяудың қасындағы атты кісідей. Сондықтан да олардағы бұқаралық ақпарат құралдарының басым бөлігі табиғи апаттарды, қылмыстық хроникаларды, ток-шоу бағдарламаларды, жұлдыздар өміріндегі шым-шытырық оқиғаларды, т.т. айту, көрсету, жазумен толады. Аудитория сұранысы көбінесе осыдан қанағат тауып, негізінен бар уақыттары соларды талқылаумен-ақ өтіп жатады. Өйткені мемлекеттік мәселелер баяғыда шешімін тапқан.

Мысалы, 1998-жылы Лас-Вегас қаласында америкалық телерадиокорпорациялары ассоциациясының ұйымдастыруымен үлкен конференция өтті. Сонда америкалық теледержавалар: Эн-Би-Си, Эй-Би-Си, Си-Би-Эс-тердің қожайындарына әртүрлі шоулар неге қаптап кетті деген сұрақ қойылды. Олардың президенттері бәрі бір кісідей «аудитория нені талап етсе, соны береміз» деді. Яғни тек қана көңіл көтеру, уақыт өткізу, демалуды қажетсінеді.

Ал бізде қалай? Біздегі жағдай мүлде бөлек. Себебі, жас мемлекетіміздің аяқтан тұру процесі жүруде. Бір қоғамдық формациядан екіншісіне өтіп, әр нәрсенің атын енді біле бастаған өмір кешіп жатырмыз. Елдік мұраттарымыздың барлығы дерлік қалыптасып біткен жоқ. Оның үстіне геосаяси жағдай, ішкі тұрақтылық, ұлтаралық татулық сияқты нәзік мәселелер тағы бар. Міне, осы сарындас ертеңімізді баянды етер факторлар ауызбіршілігімізді нығайту жолында күш қосып, бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірді осы бағытта қалыптастыруға жұмылу керектігін қазіргі уақыт анықтап берді.

АҚШ-та телеканалдар жетіп артылады. Тележурналистері әрқашан қайнаған оқиғаның ортасынан табылады. Америка құрлығының бүтін болмысын экранннан көріп, білуге мүмкіндік мол. Содан кейін бір таңғаларлығы, теледидар Сізді, яғни көрерменді күтіп отырады. Бұл не деген сөз? Мысалы, біз "Хабардан" республика көлеміндегі негізгі ақпаратты жаңалықтарды көру үшін кештің түсуін күтеміз. Ал АҚШ-та телеканалдардың көптігі әрі үйлесімділігі соншалық, әркім өзіне керекті дүниесін кез-келген уақытта оп-оңай тауып ала қояды. Телеканалдар арасында бәсекелестік орын алғанымен қалыпты реттілік жоқ деуге ауыз бармайды.

Кейінгі кездерде Қазақстан журналистикасының айналасында саяси капиталға байланысты да көп мәселелер айтылып жүр. Сондай-ақ БАҚ магнаттары пайда болуының алғышарттары және мұндай алпауыттардың қоғамға тигізетін қандай әсері бар деген секілді тақырыптар күн тәртібіне қойылып келеді. Шындығында, біз мұны қалайық, қаламайық, оларды қоғамның өзі туғызды. Оның үстіне, Қазақстан – жариялылық құндылықтарын құптаған ел. Яғни, ақпаратқа қысымшылық жоқ. Бірақ БАҚ магнаттарын мемлекеттік мүддеге жұмыс істеуге шақыру әсте дұрыс. Өйткені, олардың қолында үлкен идеологиялық құрал бар екенін естен бір сәт те шығаруға болмайды. Қайта БАҚ иесінің қайдан шыққанын, оның тәуелсіз елімізге қаншалықты дәрежеде жаны ашитынын, "қаражатын өзі өмір сүріп отырған қоғамға жұмсай ма, жоқ көкейінде жүрген бір дара пиғылына шашады ма?" деген мәселелерді зерттеудің ешқандай артықшылығы жоқ. Несін жасырамыз, бізде осы жағы жетіспейді. Мұндай игілікті іс-шаралар мемлекеттік тұрғыда жасалынуға тиісті. Әрі тәуелсіз елімізді мұратына жеткізетін асыл құндылықтарды айқындауымыз керек. Себебі, тағы да айтам, дамыған елдердің тұрмыс-салтына көз жіберсек, олар әлдеқашан өздеріне лайықты идеологиялық негіз жасап алған. Мысалы, Оңтүстік Кореялықтар өздерін «Тау самалы елі» деп дәріптейді. Ал испандықтар ағылшын тілін білуге құштар емес. Испан тілінен сұлу тіл жоқ деп есептейді. Француздар өнер, білім, ғылымның ортасы екенін мақтаныш етеді.

1999 жылы Канаданың Монреал қаласында дүниежүзілік коммуникация мен журналистика ұйымы – ОРБИКОМ-ның үлкен конференциясы өтті. Әлемге аты тараған, аузымен құс тістеген небір жұлдыздар қатысты. Сол сыйлы қонақтарды қала мэрі бір ағаш үйде қабылдады. Сонда қонақасы берілді. Көкке бой тіреген небір зәулім ғимараттар тұрғанда бұнысы несі екен деп ойладық. Сөйтсек әлгі жайда кезінде үкімет үйі орналасқан екен. Міне сізге, елдің тарихын қастерлеудің үлгісі. Оның жанында біздің тарихымыз дария емес пе?

Қазақ – тарихы терең, табиғаты таза халық. Ғасырларға кететін тарихында біреудің алажібін аттамаған, көршілеріне көз алартпаған. Өзгенің жерін жаулап, біреудің қанын жүктемеген. Ол ақкөңіл, кеңпейіл, аса қонақжай дара халық. Ауыз әдебиеті өте бай, сөз қадірін түсінген, тарихын тасқа қашаған дана халық. Әлем өркениеті алдында беті ашық, жүзі жарқын. Сондықтан мақтан етер, үлгі тұтар қасиеттері жетіп-артылады. Сондай брэндтерді айқындап аламыз десек, ешкім қолымыздан қақпайды.

Біз технологиясы дамыған елдер шығарған заттардың сапасын мойындаймыз. "Проктер энд Гэмбл" фирмасының әтір-сабындары десе, немістің "Мерседес", "Ауди" көліктері десе ерекше қызығушылық танытып жататынымыз өтірік емес. Демек, ғаламдық деңгейдегі адамзат ойының жемісін пайдаланып келеміз. Алайда, бұл айтылғандар жаһанданудың бір жағы ғана.

Екінші жағынан, біз аталмыш үрдіске араласа отырып, ұлттық мүддемізге барынша адалдық танытпағымыз, елдік мұрат-ұстанымдарымызды қастерлеуіміз шарт. Сонда ғана жұтылып кету қаупінен құтыламыз.

Осыған қарсы амалды көршілеріміз бастап та кеткен тәрізді. Тіпті, Ресей мектептерінде православие дінін арнаулы пән ретінде оқыту қолға алынуда. Бізде ше?.. Бізде енді ғана шикілі-пісілі бірдеңені бастадық. Неге екенін қайдам, өскелең ұрпақ санасына салт-дәстүрімізді сіңіруден де тартыншақтай беретініміз бар. Ал, мұхиттың арғы жағынан ағылып келіп жатқан компьютерлік ойындарда Құранға құрметпен қарайтындардың қарақшылық бейнесі жасалып, оларды терроршылар ретінде көрсетуде. Мұндай әрекеттің нәтижесі өзін көп күттірмесі анық. Міне, бұл -жаһанданудың артында не жатқанын, оның өз наным-сенімдерін тықпалағыш үстем идеологиясы салтанат құрарын білдіріп тұр.

Өткен ғасырдың басында ірі державалар қару-жарақ шығаратын зауыттарды көптеп салып, соғыс қамына мықтап кірісті. Осы мақсатқа ұлттық қордағы қаржының жартысынан астам бөлігін жұмсап, бұл әрекет сырттан төнер қауіптен қорғану үшін керек болды деп ақталып жатты. Әйтсе де, одан соғыс қаупі өрши түспесе, басылған жоқ. Одан кейін барлық қаржыны халықаралық саясатты дамытуға төкті. Түрлі ұйымдар құрылды. Бірақ, әр ел өзіне ылайықтап саясат жасап алды. Бір байламға келу күн өткен сайын қиындай берді. Сондықтан өткен ғасырдың соңында Парижде ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен білім берудің дүниежүзілік бірінші конференциясы өтті. Екі жүзге тарта елдің білім министрлері мен түрлі делегациялар қатысқан осы салиқалы жиында адамзатты жақындастыратын тек қана олардың білімі мен рухани қазынасының бірлігі деген тұжырымға тоқтады. Яғни, білім беру жоспарының тең жартысы әр елдің өзіндік ерекшелігіне: тарихына, тіліне, діліне, дініне т.б. толып жатқан өзгешеліктерін орайластыра жасалып, қалған бөлігі жалпы адамзат ақыл-ойының озық үлгілерімен толығуы қажет деген бір байламға келді. Сонда бір стандартпен білім алғандардың рухани жақындығы артып, бірін-бірі тез түсінеді. Оның үстіне әр ел ұлт ретінде өзін-өзі сақтап қалады деп шешті. Бірақ, сонда да шортандардың майда шабақтарды жұтып қою қаупі әлі де күшті болып тұр.

Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы – білімді мамандардың ғана емес, алдымен отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кемел азаматтардың қолында. Осы тұрғыда ұлы ұстаз әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» деген болатын. Ел боламыз десек, осыны естен шығармау лазым.

Шет мемлекеттерде өз тілшілерімізді ұстау, тілші қосындарын ашу, сөйтіп, ақпаратты өзіміз жинап, өзіміз әзірлеуіміз күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Өйткені, ғаламдану жағдайында ұлттық мүдде мен көзқарас жойылып кету қаупі де жоқ емес. Қазіргі ақпараттық тасқын әлсізді шайып, жағаға ысырып тастауға бейім. Ақпарат тізгінінен айырылсақ, ұлттық қаймағымыз да бұзылады, рухани дүниеміз ойсырайды, қиялымыз «тобырлық мәдениет» қамауына түседі, тіліміз шұбарланады, діліміз азады, ажарымыз тозады.

Қазіргі қоғамдағы журналистің рөлі арта түсуінің де себебі осында жатыр. Түйткілді мәселе ақпарат арқылы шешіледі. Соған орай тілшінің жауапкершілігі де күшейеді. Жаңа заманның журналистері алғыр болуы шарт. Арпалысқан ортада өз дегенін дәлелдеп, айтқанын өткізетін, ойын батыл қорғай алатын қайсар мінез, ұлтына деген шексіз сүйіспеншілік керек. Журналистің басты қаруы - білімі және ол ұдайы ізденуі, оқуы, білгенін жетілдіруі тиіс. Сөз иесі, қалам иесі еңбекқор болғаны ләзім. Журналистика тәжірибемен қалыптасып, шеберлігі уақыт тезінен өтіп шыңдалатын, шынығатын мамандық. Шабыт қаншалықты қолға ұстатпайтын сағым болса, шығармашылық та тұңғиық дүние, түбіне ешкім жеткен емес. Журналистік шығармашылықтың рахаты да мол, ол - тыңдарман, көрермен мен оқырман ықыласы, ойыңның өзгелердің көкейінен шыққаны, жақсылыққа жалау болғаның, артыңа ізгілік ізін қалдырғаның. "Мамандығым - мақтанышым" дегенді мұрат тұт, радио әлемін шарлаған СӨЗ ИЕСІ!

Шет елдік радиостанциялардың Қазақстанға

хабар таратуы
Мұндай ақпараттық басымдықты Ресей Федарациясы көрсетіп отыр. Көрші мемлекеттің газет-журналдары мен кітаптары елімізде еркін таралуда және үлкен сұранысқа ие. Сонымен бірге, жетекші телевизия және радиоарналары Қазақстан аумағын да қамтиды. Рунеттің ақпаратын тұтынушылар қатары да орасан. Қазақстан мен Ресей арасында мәңгілік достық шарты қабылданған, соған сәйкес экономика мен мәдениет саласында бірлескен ынтымақтастық пен достық дами тусуде. Екі жақты ынтымақтастықтан тек мәдени және адами қатынастар ғана ұтып отырған жоқ, ресейлік кәсіпкерлер Қазакстанға өз өнімін тарату арқылы табыс тауып, әсіресе, жарнамадан қомақты үлеске ие болуда. Олармен бәсекелестікте ұлттық БАҚ-та дамып, кәсіби біліктілігі мен шеберлігін жетілдіре түсуде.

Ресеймен қатар еліміздің ақпарат кеңістігінде басқалардың да үлесі бар. Солардың қатарында алдымен ауызға "Азаттық" радиосының Қазақ қызметі ілігеді. АҚШ Конгресі каржыландыратын ақпараттық холдинг әлемнің бірқатар елдеріне ана тілінде хабар таратады және өз тарихын сонау "қырғи қабақ" идеологиялық текетірес кезеңінен бастайды. "Азаттықтың" қазақ тілінде хабар таратуы 70-інші жылдардың еншісіне тиді. Кеңестер одағы тарағанға дейін ол біржақты ақпараттық саясатты жалаулатса, кейіннен демократиялық қоғам құруға көмектесеміз дегенді желеу етті. Күні бүгінге дейін бейтарап саясатты ұстанамыз, объективті, шыншыл хабарды таратамыз дегенімен, түп мүддесі аңғарылып қалады, көбіне батыстық ірі қаржылық және саяси топтардың сойылын соғуға бейім. Қазір "Азаттықтың" хабарларын Қазақстанда еркін тыңдауға болады.

Өзіндік ақпарат даярлау технологиясы қалыптасқан дүниежүзілік ірі медиақұрылымдардың бірі - ағылшынның Би-Би-Сиі. Ол қазақ тіліндегі хабарларын алғаш рет 1996 жылдың 6 маусымында тарата бастады. Қазақ бөлімі негізі 1932 жылы қаланған, 43 тілде хабар тарататын Би-Би-Си Дүниежүзілік қызметінің құрамына кіреді.

2003 жылдың 27 қазанынан бастап, Би-Би-Сидің қазақ тіліндегі қызметі Қазақстан аумағында хабар таратуды қайтадан жандандырды және жаңалықтар бюллетенін әзірлеу, аймақтағы және дүниежүзіндегі өзекті мәселелер бойынша сарапшылармен, саяси қайраткерлермен және түсініктемешілермен сұхбат құру жұмыстарымен айналысады, ағылшын тілін үйренушілерге радиосабақтар береді. Орталығы Лондонда орналасқан бұл қызмет Астана, Алматы, Ташкент және Мәскеуде жұмыс істейтін стрингерлер тобынан құралады. Би-Би-Си Қазақ қызметін Қазақстанда қысқа, орта жэне УКВ толқындарында тыңдауға болады. Бұған қоса Интернет арқылы тыңдау мүмкіндігі қарастырылған.

Би-Би-Сидің бір ерекшелігі - ол қоғамдық арна болып табылады. Мемлекет тарапынан тікелей қаржыландырылмайды және басқарылмайды. Негізгі табысын жарнашылардың төлемі мен жарнамадан түскен пайда құрайды. Соған сәйкес ақпараттық бейтараптық сақталады, саясат пен экономика мәселелерін терең сараптауға бейім, оның таратқан ақпаратына аудиториясы сенеді және дүниежүзінде үлкен беделге ие корпорация болып табылады.

Жалпы қазіргі кезеңдегі ақпараттық саясат, әсіресе, қауіпсіздік осындай қоғамдық хабар тарату орталықтарының болашағы зор екендігін дәлелдеп отыр. Өйткені, қоғамдық пікірді бұрмалау, санаға манипуляция жасау, үкіметтік көзқарасты таңу сияқты құбылыстар кең етек жаюда, кейде БАҚ белгілі қаржы топтары мен ірі олигархтардың қолшоқпарына айналуда. Қазақстанда да қоғамдық телерадиохабар тарату мәселесі күн тәртібінде тұрған мәселе. Бұл жағдайда оның төмендегі принциптері сақталуға тиісті:

1. 
   қаржылық дербестігі қамтамасыз етілуі және шығындары
   толық өтелуі тиіс;
   
2. 
   қоғамдық негізде басқарылады, яғни, оған әр түрлі әлеуметтік топ, негізінен зиялы қауым өкілдері енеді және көпшілік мүддесі тұрғысынан шешім қабылданады;
   
3. 
   қоғамдық прогреске ықпал етеді, білім беруге, жаңалықтарды таратуға, мәдениетті көтеруге жұмылдырылады және басқалар.
   

Кезінде қазақ тілінде шетелге хабар тарататын арнайы арна және редакция жұмыс істеді. Шет мемлекеттерде тұрып жатқан қандастарымыз үшін "Шалқар" радиостанциясының маңызы айрықша еді. Ақпараттық-музыкалық арна кезінде көрші Қытайға, Моңғолияға, Өзбекстанға, Қырғызстанға тарайтын, тіпті Украинада күшейткіштер арқылы Еуропаны да қамтитын, сөйтіп, үлкен аудиториясын қалыптастырып үлгерген еді. Нарыққа көшу заманында ол жабылып қалып, қайта ашылды, Алматы төңірегіне тарайтын болды, бірақ, шет елдерге хабар жеткізетін қуаттары әлі қалпына келе қойған жоқ. 1966 жылы эфирге тұңғыш шыққан "Шалқар" ұлттық арнасы үлкен журналистік мектепті, бай дәстүрді қалыптастырды, шежіреге айналған шығармашылығымен, інжу-маржан туындыларымен, гауһар дауыстармен тарих қойнауына кетті. Дегенмен, күні бүгінге дейін эфирден сол жылдардың "Алтын қорда" сақталған жазбалары беріліп жүр, көп хабарлары өзектілігін жоғалтқан жоқ. "Шалқар" - Қазақ радиосының ажырамас бөлігі, өзі шаңырағы болса, соны ұстап тұрған қабырғасы мен іргесі. Қазақстандағы радио тарихына қатысты еңбектерде ғалымдар "Шалқарды" айналып өтпейді. Ол ұлт тарихының алтын қазынасы.

XXI ғасырдың басында қазақтардың үштен бірі өз тарихи Отанынан тысқары жерде өмір сүріп жатыр. Сондықтан шет елдердегі қазақ диаспорасы үшін хабар таратудың мәні зор. Көрші Қытайда бір миллионнан аса қазақ тұрады және белгілі бір аймақтарға шоғырланған. Міне, сол ортада жергілікті радиоарналар жұмыс істейді. Ал, Қытайдың Орталық мемлекеттік радиосы тәулігіне 2 сағат қазақ тілінде ресми хабар таратады. Көбіне бұл хабарларда ел және дүниежүзі жаңалықтары беріледі, мемлекеттің саясаты түсіндіріледі.

Тағы бір көрші алып мемлекет Ресейде де қазақтар көп тұрады. Бірақ, жергілікті шағын радиостанциялар болмаса, ірі станция жоқ, шекаралас аймақтар Қазақстанның радиосигналдарын қабылдайды.

Иран ислам мемлекеті ресми түрде қазақ тілінде хабар таратады. Моңғолия да қазақ тілінде хабар таратута қамқорлық танытып келеді. Баянөлгейде ірі қазақ станциясы жұмыс істейді. Өзбекстан мен Қырғызстанда да қазақ тілінде шағын хабарлар эфирге тарайды. Соған қарамастан, қазақ тіліндегі ақпаратқа сусап отырған қандастарымыз жер жүзінде тарыдай шашырап жатыр. Болашақта Интернет технологияларды пайдаланып, соларға қазақ тіліндегі хабарларды, қазақы ән мен күйді жеткізе білсек, нұр үстіне нұр болар еді.

<предыдущая страница | следующая страница>