Қазақстан республикасының білім және ғылым министірлігі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Экология және жаратылыстану ғылымдары факультеті

Анатомия и физиология кафедрасы

«Еңбек және спорт физиологиясы»

пәні бойынша зертханалық сабақтарға арналған әдестемелік нұсқаулар

Усть-Каменогорск, 2007 г.

Анатомия және физиология кафедрасының оқытушысы,

Сапаков Думан Набильевич

Мазмұны

Кіріспе

1 Практикалық сабақ

«Адамның бұлшық ет жұмысын жасау кезіндегі артериялық қысымы мен жүректің жиырылу жиілігі»

2 Практикалық сабақ

«Жүрек-тамыр жүйесінің резервтік мүмкіншілігі»

Практикалық сабақ

«Тыныс алы жүйесінің резервтік мүмкіншілігі»

Практикалық сабақ

«Жұмыс үрдісі кезіндегі талдағыштардың ролі»

Практикалық сабақ

«Адам әрекетіндегі реакция уақыты»

Практикалық сабақ

«Эмоциялар және мотивациялар мінез-құлық компонентері ретінде»

Практикалық сабақ

«Негізгі зат алмасу және оны анықтау әдістері»

Практикалық сабақ

«Адамның қабілеттерін және болашақтыларын тану»

Практикалық сабақ

«Мақсаттың әрекет нәтижесіне әсері»

Практикалық сабақ

«Динамометрия бойынша нерв-ет аппаратын бағалау»

Практикалық сабақ

«Адамның физикалық жұмыскершілігін бағалау»

Практикалық сабақ

«Жұмысшылардың биологиялық жастарын анықтау»

Практикалық сабақ

«Өндірістік шудың артериялық қысымның мөлшеріне әсері»

Практикалық сабақ

«Қызметтік өзгерістердің индксін анықтау (ҚӨИ)»

Практикалық сабақ

«Корректуралық пробалар арқылы қажуды зерртеу (В.Я. Анфимов кестесі)»
Әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Әдістемелік нұсқаулардың мақсаты – студентерге практикалық дағдыларға ие болуға және жұмысшылардың организімінің психофизиологиялық күйін анықтауға арналған қазіргі кездің әдістерін қолдануды үйренуде, адамның организімінің тіршілік күйін, оның физикалық және ой әрекетін сипаттайтын жалпы физиологиялық заңдылықтарын зертеуде көмек көрсету.

Көрсетілген практикалық сабақтардың тобы зерттеудің қарапайым дағдыларын игеруге және адам организімінің физиологиялық қызметтерін бағалауға мүмкіндік береді.

Әдістемелік нұсқауларда «Еңбек физиологиясы және психологиясы» пәнінің негізгі тақырыптары бойынша практикалық жаұмыстар көрсетілген. Нұсқауларда көрсетілген тапсырмаларды орындау алгоритімі жұмысты дайындау барысында уақытты үнемдеуге және тапсырмалардың бір бөлігін өз бетімен жасауға мүмкіндік береді.

Жұмысқа кірісер алдында, студент жұмыстың маңызы мен мақсатының мәнін түсініп, оны зер салып оқып жұмысты дайындау және орындау тәртібін түсіну керек, сонан кейін теоретикалық материалды оқу керек. Әр орындалған практикалық сабаққа дәптерде қорытынды жазылады.

Әдістемелік нұсқаулардың соңында ұсынылған әдебиеттер тізімі беріледі.

1 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«АДАМНЫҢ БҰЛШЫҚ ЕТ ЖҰМЫСЫН ЖАСАУ КЕЗІНДЕГІ АРТЕРИЯЛЫҚ ҚЫСЫМЫ МЕН ЖҮРЕКТІҢ ЖИЫРЫЛУ ЖИІЛІГІ»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Жүрек-тамыр жүйесі аса реактивті және организімнің жалпы адаптациясында ерекше орын алып жатқан жүйе ретінде өндірістік ортаның қолайсыз факторларының әсеріне бірінші болып жауап береді.

Пульстік артериялық қысым бұлшық ет жұмысы кезінде ұлғаяды. Систолалық қысымның төмендеуіне әкелетін аса ауыр жұмыс кезінде пульстық қысымның төмендеуі де мүмкін. Пульстық қысымның жоғарлауы, негізінен систолалықтың жоғарлауымен қатар жүреді және жұмыстың ауырлығына тәуелді болады.

Гемодинамикалық көрсеткіштерінің жылжу мүмкіншіліктерін ескере отырып жүрек-тамыр жүйесінің жүктеуге келесі жауап түрлерін ажыратады:

нормотониялық реакция пульстің жиілеуі мен қатар систолалық қысымның айқын жоғарлаунының және диастолалық қысымның томендеуі салдарынан жүретін пульстық амплитуданың өсуімен сипатталады, қайта қалпына келу мерзімі қысқа.
Гипертониялық реакция, бұл кезде систолалық қысым күрт (200 мм с. б. дейін және одан да жоғары) жоғарлайды және жүректің жиырылуы күрт жиілей түседі, диастолалық қысым әдетте жоғарлайды, сондықтан пульстық амплитуда өзгермейді, немесе біраз жоғарлайды.
реакцияның диастоникалық түрі, бұл кезде «шексіз тон» феномені байқалады – диастолалық қысымды аускультативті әдіспен анықтаған кездегі ұзақ дыбыс пульсациясы. Қайта калпына келуі баяу жүреді.
Сатылы реакция, жүктеуден кейін қайта қалпына келу кезеңінің екінші, үшнші минуттарымен салыстырғанда систолалық қысымның төмен болуымен сипатталады, жиі диастолалық қысымның төмендеуі және пульстың жиілеуі байқалады.

Ең қолайлы және жиі кездесетін жүктеуге реакция болып гемодинамиканың жұмыстық жылжуының нормотониялық түрі табылады. Қолайсыз ракция деп жүктеуден кейін систолалық қысымның төмендеуін, ал диастолалық қысымның әр түрлі нұсқада өзгеруін немсе систолалық және диастолалық қысымның бір мезгілде жоғарлауын санайды. Гипертониялық, гипотониялық, диастониялық, сатылы жауап беру түрлерін жүрек-тамыр жүйесінің қызметтік күйінің нашарлауы және қан айналуды реттеу механизімдердің бұзылуы деп қарастырады.

1.2 Жұмыстың мақсаты: Адам организімінің тыныштық күйінде және физикалық жүктеуден кейін жүрек-тамыр жүйесінің реакциясын анықтау.

1.3 Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер.

1.4 Зерттеу объекті: адам

1.5 Жұмыстың барысы:

1.5.1 Адамның тыныштық күйінде жүректің жиырылу жиілігін (ЖЖЖ) және артериялық қысымды (АҚ=САҚ/ДАҚ: систолалық және диастолалық артериялық қысым) өлшеу.

1.5.2 Зерттелуші еркін екпінмен 20 рет отырып тұрыу керек. Сонан кейін отырып тұрыдан кейінгі бірінші минуттің алғашқы 10 секундында қайта ЖЖЖ мен АҚ өлшейді, содан соң ЖЖЖ мен АҚ отырып тұрыдан кейінгі бірінші минуттің соңғы 10 секундында өлшеу керек.

1.5.3 Жүрек-тамыр жүйесінің резервтік мумкіншілігін анықтау үшін жүрек әрекетінің көрсеткішін ЖӘК, анықтайды, Руфье әдісі арқылы, келесі формула бойынща:

ЖӘК=((ЖЖЖ₁+ЖЖЖ₂+ЖЖЖ₃)-200):10, (1)

ЖЖЖ₁ – 10 секунд ішіндегі бастапқы тыныштық пульсі, соғ/мин

ЖЖЖ₂ – отырып тұрыдан кейінгі бірінші минуттің алғашқы 10 секундындағы пульс, соғ/мин

ЖЖЖ₃ – отырып тұрыдан кейінгі бірінші минуттің соңғы 10 секундындағы пульс, соғ/мин

1.5.4 ЖӘК бағалау 4 баллды шкаламен жүргізіледі:

0,1 – 5 .....................өте жақсы

5,1 – 10 ..................жақсы

10,1 – 15 ................қанағаттанарлық

15,1 – 20 .................қанағаттанарлықсыз

1.5.5 Пульстық артериялық қысымның ПАҚ көрсеткішін есептеп шығару, с. б. мм, келесі формула бойынша:

ПАҚ=САҚ-ДАҚ (2)

САҚ – систолалық артериялық қысым, мм с. б.

ДАҚ – диастолалық артериялық қысым, мм с. б.

1.5.6 Формула бойынша реакция сапасының көрсеткішін анықтау РСК, ш. б.:

РСК=(ПАҚ₂– ПАҚ₁): (ЖЖЖ₂ – ЖЖЖ₁), (3)

ПАҚ₁ және ПАҚ₂ – жүктеуге дейін және жүктеуден кейінгі пульстық қысым, мм с.б.

ЖЖЖ₁ – 10 секунд ішіндегі бастапқы тыныштық пульсі, соғ/мин

ЖЖЖ₂ - отырып тұрыдан кейінгі бірінші минуттің алғашқы 10 секундындағы пульс, соғ/мин

1.5.7 Дені сау адамда РСК бірден аспау керек, РСК≤1. РСК жоғарлауы жүрек-тамыр жүйесінің физикалық жүктеуге қолайсыз реакциясын білдіреді.

1.6 Нәтижелерді жасау?

Жүрек-тамыр жүйесінің физикалық жүктеуге реакциясы бойынша қорытынды жасау.
2 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ЖҮРЕК-ТАМЫР ЖҮЙЕСІНІҢ РЕЗЕРВТІК МҮМКІНШІЛІГІ»

2.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Адамның қызметтік күйін және оның кәсіптік әрекеті барысындағы жұмыскершілігін бағалауда организімнің резервтік мүмкіншілігін анықтау маңыздаы орын алып жатыр. Адамның физиологиялық резервтерін немесе максимальды резервтік мүмкіншілігін зерттеу оның жұмыскершілігін және оны қажетті деңгейде ұстап тұру ұзақтығын болжауға мүмкіндік береді. Тек физиологиялық резервтердің арқасында ғана қолайсыз немесе экстремальды жағдайларда әрекет ету жоғары психикалық қызметтердің және күрделі жүйелік реакциялардың тұрақты параметірлерін қамтамасыз етеді.

2.2 Жұмыстың мақсаты: Жүрек-тамыр жүйесінің резервтік мүмкіншілігінің негізінде, Р.М. Баевский формуласы бойынша денсаулық коэффициентін анықтау.

2.3 Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, медициналық таразы, бой өлшегіш.

2.4 Зерттеу объекті: адам

2.5 Жұмыстың барысы:

2.5.1 Бой өлшегіш пен медициналық таразыны қолданып бойды, дене салмағын өлшеу.

2.5.2 Тыныштық күйінде ЖЖЖ, систолалық және диастолалық артериялық қысымды анықтау.

2.5.3 Формула бойынша денсаулық коэффициентін анықтау, ш. б.

ДК=0,011×ЖЖЖ+0,014×САҚ+0,008×ДАҚ+0,01×4Ж+0,009×С+0,004×Ж-0,009×Б-0,273, (4)

ЖЖЖ – 60 секунд ішіндегі жүректің жиырылу жиілігі, соғ/мин

САҚ – систолалық артериялық қысым, с. б. мм

ДАҚ – диастослалық артериялық қысым, с. б. мм

Ж – жасы, жыл

С – дене салмағы, кг

Ж – жынысы (1 – ерлер, 2 - әйелдер)

Б – бойы, см

2.5.4 1-ші кесте бойынша қан айналу жүйесінің қызметтік күйін бағалау

1 кесте – Қан айналу жүйесінің адаптация дәрежесін бағалау

ДК, ш. б.

Қан айналу жүйесінің адаптация дәрежесін бағалау

1

2
3

4

5

Оптимальды
Қанағаттанарлық

Толық емес

Қысқа мерзімді

Жеткіліксіз

2.6 Нәтижелерді жасау

Жүрек-тамыр жүйесінің резервтік мүмкіншілігі туралы қорытынды жасау.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕЗЕРВТІК МҮМКІНШІЛІГІ»

3.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Тыныс алу жүйесінің қызметі, қарқынды өндірістік жүктеулер жағдайларында физиологиялық үрдістерді қамтамасыз етуге, газ алмасуын оптимальды деңгейде ұстап тұруға бағытталған, сонымен бірге өзіде еңбек факторларының қолайсыз әсеріне ұшырайды.

Тыныс алу жүйесінің резервтік мүмкіншілігінің көрсеткіші болып өкпенің тіршілік сыйымдылығы табылады (ӨТС).

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы – бұл адамның максимальды дем алуынан кейін, дем шығарғандағы ауа көлемі. Өлшеу арнайы аспаппен спирометрмен жүргізіледі, әдісі спирометрия деп аталады.

ӨТС мөлшері жынысқа, жасқа, бойға және жаттықандыққа тәуелді болады. Бұл көрсеткіш әйел адамдарда 2,5-4 л, ер адамдарда 3,5-5 л шамасында болады.

ӨТС мөлшерін анықтауды тиісті өкпенің тіршілік сыйымдылығына – жеке басына (ТӨТС) қатысты жүргізеді, яғни нақты зерттелетін адамға, теоретикалық түрде есептелетін, немесе кесте – номограмма арқылы табылатын нормаға қатысты.

3.2 Жұмыстың мақсаты: Адамның тыныс алу жүйесінің резервтік мүмкіншілігінің көрсеткіштерін анықтау.

3.3 Құрал-жабдықтар: спирометр, секундомер, спирт, мақта, бой өлшегіш, медициналық таразы, өкпенің тіршілік сыйымдылығын бағалауға арналған номограмма.

3.4 Зерттеу объекті: адам

3.5 Жұмыстың барысы:

3.5.1 Спирометірді жұмысқа дайындау: көрсеткішті нольге қою, мундштукты спиртпен дезинфекциялау.

3.5.2 Өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау үшін максимальды дем алғаннан кейін спирометірдің мундштугіне үрлеу керек. Өлшеуді үш рет жүргізеді.

3.5.3 Дене салмағы мен бойды өлшеп номограмманы қолдана отырып ӨТС оптимальды мөлшерін табу керек (1 сүрет). Номограмма бойынша ӨТС анықтау үшін «жас» және «салыстырмалы салмақ» деген шкалаларда сәйкес белгілерді түзү сызықпен қосып, қосымша А сызықта олардың айқасқан нуктесін белгілеу қажет. Содан соң сол нүктеден «бой» шкаласына сызық жүргізу керек. Жүргізілген сызықтың VC шкаласымен айқасқан нүктесі өкпе сыйымдылығының мөлшеріне сәйкес келеді.

3.5.4 Зерттелетін адам бұйрық бойынша басқышқа көтерілу (20 саты), содан соң түсүі керек. Жүктеудің қарқындығы көтерілудің және түсүдің екіпінімен анықталады. Денсаулығы мықты жас ерлердің бастапқы екпіні минутына 10 циклді құрайды (минутына 60 адым). Содан соң әр 5 минут сайын екпін минутына 15, 20, және 25 циклға дейін өседі.

3.5.5 Жүктеуден кейін ӨТС мөлшерін үш рет өлшеу қажет және орташа мөлшерін есептеп номограмма бойынша салыстыру керек.

3.6 Нәтижелерді жасау

Жүктеуге дейін және жуктеуден кейінгі респираторлық жүйенің күйі туралы қорытынды жасау.

1 сүрет - Өкпенің тіршілік сыймдылығын анықтауға арналған номограмма (VC)

4 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ЖҰМЫС ҮРДІСІ КЕЗІНДЕГІ ТАЛДАҒЫШТАРДЫҢ РОЛІ»

4.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Қабылдау – ақпаратты қабылдау және талдау күрделі жүйелік үрдіс ретінде сенсорлық жүйелердің немесе талдағыштардың қызметінің негізіне жасалады. Бұл жүйелер сыртқы ортаның тітіркендіргіштерін нерв импульстеріне айналдыруды және оларды ми орталықтарына өткізуді қамтамасыз етеді. Мидың әр түрлі деңгейлерінде тітіркеністер қайта өзгертіледі. Сенсорлық сигналдардың өзгеруі орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлімдерінде сезінумен, елестетумен, бейнелеумен аяқталады. И.П. Павлов талдағыш туралы ең алғаш болып, бір бірімен байланысқан үш шеткі, өткізгіштік және орталық бөлімдерінен тұратын ақпаратты талдауға арналған біртұтас жүйе деп түсінік берген.

Талдағыштың барлық бөлімдері біртұтас әрекет етеді. Бір бөлімінің қызметінің бұзылуы, тұтас талдағыштың қызметінің бұзылуына әкеледі. Талдағыштың көмегімен адам қоршаған ортаны таниды. Әсіресе еңбек ету кезінде талдағыштардың ролі үлкен.

4.2 Жұмыстың мақсаты: Көру талдағышының әр түрлі жағдайлардағы жұмыскершілігін зерттеу.

4.3 Құрал-жабдықтар: Ландольт шеңбері бар кесте, секундомер

3.4 Зерттеу объекті: адам

4.5 Жұмыстың барысы:

4.5.1 Сыналушыны Ландольт шеңберінен 5 м қашықтықта отқызу

4.5.2 Зерттелетін адамға 2 минут бойы үзілмей Ландольт шеңберіндегі үзілістерге қара деп және үзілістерді көрген және көрмеген кездерін зерттеушіге хабарла деп ұсыныс беру.

4.5.3 Жұмысты екі рет істеу: сабақтың басында және оның аяқталуына 15-20 минут қалғанда.

4.5.4 Жұмысты келесі схема бойынша жасау, 2-ші кесте

Кесте 2 – Көру талдағышының көрсеткіштері

Зерттелетін адамның көрсеткіштері	Сезімнің ұзақтығы (сек)	Барлығы
Үзілмені көреді	10-нан 25-ке дейін, 35-45, 65-70, 105	60 сек. дейін
Үзілмені көрмейді	0-ден 10-ға дейін, 25-35, 45-65, 70-90, 105-120

4.5.5 2 Кестеге байланысты екі «сабақтың басы» (3 кесте), «сабақтың соңы» (4 кесте) кесте жасау қажет.

3 кесте – Сабақ басындағы көру талдағышының көрсеткіштері

Зерттелетін адамның көрсеткіштері

Сезімнің ұзақтығы (сек)

Барлығы

Үзілмені көреді

Үзілмені көрмейді

4 кесте – сабақ соңындағы көру талдағышының көрсеткіштері

Зерттелетін адамның көрсеткіштері	Сезімнің ұзақтығы (сек)	Барлығы
Үзілмені көреді
Үзілмені көрмейді

Форммула бойынша (5) сабақтың басы мен соңындағы көру талдағышының жұмыскершілігін анықтау А, %

А= (Бх100%):120 (5)

Үзілмені қарауға қажет уақыт, сек

кесте бойынша үзілмені қарауға қажет уақыт (Б) 60 секундты құрайды.

Жүктеуге дейін және жүктеуден кейінгі көру талдағышының жұмыскершілгі туралы қорытынды жасау.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«АДАМ ӘРЕКЕТІНДЕГІ РЕАКЦИЯ УАҚЫТЫ»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Адамның қимыл реакциясының жылдамдығының көрсеткіші бірнеше мамандықтарды (жүргізуші, шүмекші, басқару пультындағы оператор) таңдауда критерий ретінде маңызы үлкен.

Сонымен бірге қимыл реакцияларының жауап уақытын өлшеу (рефлексометрия) нерв үрдістерінің динамикасын зерттеуге арналған ыңғайлы және кең тараған әдістерінің бірі және осыған байланысты кез келген еңбек әрекеті саласындағы адамның күйін зерттеуге қолданылуы мүмкін.

Қимыл реакциясының уақыты деп бір қандай болсын «іске қосу» сигналының басталуынан, «тезірек жауап беру» керек деген талаппен, осы сигналға жауап әрекетіне дейінгі уақытты түсінеді. Және экспериментатор тітіркендіргішке қандай әрекетпен жауап беру керек екенін алды ала ескертіп қояды (мысалы, қызыл жарықтың жануына жауап ретінде баллонды қысу, немесе құлықшында естілген дыбыс шықылына кілті басу мен жауап беру). Экспериментті жасаудың осындай түрін, алдын ала сөздік нұсқаумен жүргізілетін сенсомоторлық реакцияны шығару деп аталады. Қимыл әрекетінің жылдамдығы бір жағынан тапсырманың күрделілігі мен тітіркендіргіштің сипатына және екінші жағынан зерттелушілердің жүйке жүйелерінің қызметтік күйі мен жеке бас және типтік ерекшеліктеріне тәуелді болады.

Жұмыстың мақсаты: Қарапайым қимыл әрекетінің уақытын өлшеу және бағалау.
Құрал-жабдықтар: Сигналдардың жарықтық индикациясы (қызыл жарық) және жауап беруге арналған резенке баллоны бар рефлексометр.
Зерттеу объекті: адам
Жұмыстың мазмұны:
1. Зерттелушіні рефлексометр экраннының алдына, ыңғайлы отқызу, қолына резенке баллонды беру.
2. Зерттелушіге нұсқау беру: «Егер экранда қызыл жарық жанса, сізге тез арада баллонды қысу қажет. Ықыластылықпен қараңыз».
3. Аралығы 2-3 секундты құрайтын 20 сигнал (қызыл жарық) беру. Рефлексометрідің секундомерімен әр қимыл әрекетінің уақытын жазып алу.
4. Зерттеуді мүмкіндік болғанша жүйке жүйелерінің типтік ерекшеліктері әр түрлі, бірнеше адаммен жүргізу.
5. Реакция уақытының орташа арифметикалық көрсеткішін есептеп шығару.
6. Нәтижелерді жасау

Әр түрлі зерттелушілердің нәтижелерін салыстырып қорытында жасау.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ЭМОЦИЯЛАР ЖӘНЕ МОТИВАЦИЯЛАР МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ КОМПОНЕНТЕРІ РЕТІНДЕ»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Мотивация – ми құрылымдарының белсендеуі негізінде пайда болатын, адамды, өзінің қажетілігін қанағаттауға бағытталған әрекет жасауға итермелейтін субъективті күй.

Эмоция - жеке бастың субъективті уайымы түрінде, оған әсеретіп тұрған тітіркендіргіштің маңызын немесе өзіндік әрекеттің нәтижесін тойтару реакциясы (қанағаттану неме қанағаттанбау).

Жүйке жүйесі көптеген зиянды өндірістік факторларының әсеріне жауап береді, бұл жиі қызметтік және органикалық бұзылулармен жүреді. Өндірістік қызмет қабылдау, ойлау үрдістеріне, эмоциональдық күйге жоғары талап қояды. Осыған байланысты организімнің орталық жүйке жүйесінің реттеу механизімдерінің және гомеостатикалық константарының ширығуы бір шама жоғарлайды.

Жоғары әсіресе эмоциональды реакциялармен байланысты ой жүктеулері кезінде, жұмыскершілік деңгейі төмендеп қажудың дамуы мүмкін. Ой жүктеуі, тиісті уақыт ішінде еске сақтау немесе жаңғырту қажет болғанда және мақсатқа жетуге кедергі жасайтын факторлар болғанда жоғарлайды. Осыған байланысты қызмет етудің оптимальды жағыдайын анықтау кезінде вегетативтік жүйке жүйесінің күйін бағалайды, мысалы жүрек ырғағының сипаты бойынша. Зейін концентрациясы жоғарлаған сайын, жүректің жиырылу жиілігін төмендейтіні анықталған. Жоғары жүктеулер кезінде жүректің жиырылу жиілігі ұлғаяды және тұрақсызданады. Ой жүктеулері кезіндегі организімнің күйін және оның өзгерістерін объективті қарастыру үшін жүректің жиырылу жиілігінің көрсеткіштерін қолдануға болады.

6.2 Жұмыстың мақсаты: қан айналу жүесінің эмоциональды стресске тұрақтылығын анықтау.

6.3 Құрал-жабдықтар: секундомер

6.4 Зерттеу объекті: адам

6.5 Жұмыстың барысы:

6.5.1 Отырып, тыныштық жағдайда, 10 секунд ішінде жүректің жиырылу жиілігін анықтау

6.5.2 30 секунд бойы максимальды тез және қателеспей, дауыстап тұтас жұпсыз саннан тұтас жұпсыз санды алу керек (мысалы 777ден 3) (ЧСС₁).

6.5.3 Бірден қайта 10 секунд ішінде жүректің жиырылу жиілігін санау керек (ЧСС₂).

6.5.4 Формула бойынша психоэмоциональды стресске қан айналу жүйесінің реакциясы көрсеткішін РК есептеу қажет, ш.б.

КР=ЧСС₂:ЧЧС₁, (6)

ЧСС₁ – 10 секунд ішіндегі бастапқы тыныштық пульсі, соғ/мин

ЧСС₂ – эмоциональды жүктеуден кейінгі 1 минуттың алғашқы 10 секундындағы пульс, соғ/мин

6.5.5 Психоэмоциональды стресске қан айналу жүйесінің реакция көрсеткішін бағалау:

КР>1,3 қан айналу жүйесінің төмен стресске тұрақтылығының білдіреді.

6.6 Нәтижелерді жасау

Эмоциональды стресс әсерінен кейінгі қан айналу жүйесінің күйі туралы қорытынды жасау.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«НЕГІЗГІ ЗАТ АЛМАСУ ЖӘНЕ ОНЫ НЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Зат және энергия алмасуы – организімге сыртқы ортадан әр түрлі заттардың түсуінде, өзгертілуінде, сіңірілуінде және олардың ыдырау өнімдерінің шығарылуында тұрған оганизімнің негізгі қызметі. Организімде барлық зат алмасу үрдістері қоректік заттардың (белоктардың, майлардың және көмірсулардың) химиялық энергиялары тіршілік ету кезінде қолданылатын энергиялардың басқа – жылу, механикалық, электірлік, түрлеріне айналады.

Негізгі алмасудың энергиясы - мүшелердің негізгі қызметімен және жасушалардың тіршілігін қамтамасыз етумен байланысты минимальды энергетикалық шығыны. Әр адамға негізгі алмасу салыстырмалы тұрақты мөлшер және жүйке жүйесінің қызметтік күйіне, жасқа, жынысқа, дене салмағы мен организімнің физиологиялық күйіне тәуелді болады. Бұл көрсеткіш дене беткейіне пропорциональды, сондықтан негізгі алмасу килокаллориймен белгіленетін, сағатына дене беткейінің 1 м² кеткен энергияны білдіреді. Оны толық тыныштық күйінде, қолайлы температурада 20-22°С анықтайды. Негізгі алмасуды тұра әдіспен зерттеу қинға соғады, сондықтан оны анықтау үшін жанама әдісті де қлданады, мәселен Рид формуласы арқылы.

7.2 Жұмыстың мақсаты: Рид формуласы бойынша адамның негізгі алмасуы нормасынан процентік қатынасының мөлшерін есептеуді үйрену.

6.3 Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, медициналық таразы, бой өлшегіш, Рид кестесі.

6.4 Зерттеу объекті: адам

6.5 Жұмыстың барысы:

7.5.1 Жатып, 22°С температурада, салыстырмалы физикалық және психикалық тыныштық жағдайында, үш рет, 2 минуттық үзілістермен жүректің жиырылу жиілігін және артериялық қысымды өлшеу.

7.5.2 Артериялық қысымның көрсеткіштерін қолдана отырып пульстық қысымды есептеу, с. б. мм, формула бойынша

ПАҚ=САҚ-ДАҚ, (7)

САҚ – систолалық артериялық қысым, с. б. мм

ДАҚ – диастолалық артериялық қысым с. б. мм

7.5.3 5, 6, 7 кестелер бойынша негізгі алмасудың тиісті деңгейін анықтау. Бойды, дене салмағын өлшеп және зерттеленушінің календарлық жасын біліп, жынысына байланысты 5 немесе 6 кестені қолданып негізгі алмасудың бірінші санын табу: ол үшін 5 немесе 6 кестеде вертикальды білігі бойынша өзіңнің бойыңды табу, горизонтальды білік бойынша – жасты табу, кесетдегі берілгендердің айқасқан жерінен негізгі алмасудың бірінші санын табу. 7 кестеден негізгі алмасудың екінші санын табу: бұл үшін вертикальды білік бойынша өзіңнің дене салмағыңды тауып алу, қатар орналасқан сан негізгі алмасудың екінші саны болып табылады. Табылған сандардың қосындысы, кДЖ-мен өлшенетін тәуліктік негізгі алмасуды береді.

7.5.4 Рид формуласы (8) бойынша негізгі алмасудың нормадан пайздық аутқұларын, ПА, % есептеу:

ПА=0,75х(ЧСС+(ПАҚх0,74)) – 72, (8)

ЧСС – жүректің жиырылу жиілігі, соғ/мин

ПАҚ – пульстық артериялық қысым, с. б. мм

7.6 Нәтижелерді жасау

Адамның негізгі алмасуының жағдайы туралы қорытынды жасау.

5 кесте Ерлердің бойы және жасы бойынша негізгі алмасуды анықтау (1-ші сан)

Бойы, см

Жасқа байланысты алмасу (кДЖ)

6 кесте әйелдердің бойы және жасы бойынша негізгі алмасуды анықтау (1-ші сан)

Бойы, см	Жасқа байланысты алмасу (кДЖ)

7 кесте дене салмағы бойынша негізгі алмасуды анықтау (2-ші сан)

Әйелдер	Ерлер

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«АДАМНЫҢ ҚАБІЛЕТТЕРІН ЖӘНЕ БОЛАШАҚТЫЛАРЫН ТАНУ»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер

Мақсатты әрекеттің нәтижесі адамның есте сақтауға және жаңғыртуға мүмкіндігі бар ақпараттың көлеміне белгілі шамада тәуелді болады. Қандай болсын әрекет көптеген себептермен, дегенмен әрекеттің өнімділігіне және табыстылығына әсерін тигізетін басты себепке бағынышты анықталады.

Қысқа мерзімді ес деп орталық жүйке жүйесінің қысқа мерзімге ес ізін сақтау қасиетін айтады. Қысқа мерзімді ес, сыртқы ортадан түскен сигналдардың тек шектелген бөлігін ғана ойда сақталуын қамтамасыз етеді, дербес өзгешеліктері бар және организімнің қызметтік күйіне тәуелді болады. Ойда сақталған ақпаратты еркінді түрде жаңғыртылуы, зейін қосылған кезде жүзеге асады және ой жұмысын қажет етеді. Жаңғыртуға қажет ақпараттың мөлшері қаншылықты көп болса, соншалықты ой жұмысы жоғары болады.

Жұмыстың мақсаты: Әр түрлі тәсілдермен қысқа мерзімді механикалық естің көлемін анықтау.
Құрал-жабдықтар: цифрлі қатарлары бар кесте, екі таңбалы сандары бар кесте, секундомер.
Зерттеу объекті: адам
Жұмыстың барысы:
1. Цифрлі қатарлар арқылы қысқа мерзімді механикалық есті анықтау.

Сыналушыға нұсқау беріледі: «Қазір мен бірнеше цифрлерді атаймын. Осы цифрлерді есте сақтауға тырысыңыз және сол ретпен қайталаңыз. Зер салып тыңдаңыз және есте сақтауға тырысыңыз».
Әр қайсысында, осының алдындағыға қарағанда бір санға көп цифрлер қатарлары оқылады. 2-ші сүрет бойынша ең аз қатар үш, ал ең көбі тоғыз цифрден тұрады (әр негізгі қатардың өзінің дублі бар). Цифрлер бір бірден, арасы тең (1 сек.) интрвалдармен оқылады. Цифрлерді 2 немесе 3 топтауға болмайды.
Әр қатарды оқыған соң экспериментатор оны қайталауды сұрайды. Егерде қатар дұрыс қайталанбаса, тиісті дубль қатардың жолы оқылады.
Егерде сыналушы дубль қатарды да қайталамаса, онда тест аяқталады.
Қысқа мерзімді механикалық ес көлемінің көрсеткіші дұрыс жаңғыртылған цифрлердің максимальды санына тең (мысалы, 5713-4 балл).
Ересек адамның орташа деңгейі 6-7 балл екенін ескере отырып, қысқа мерзімді механикалық естің көлімін бағалау.

Негізгі катарлар

973

1406

39418

067285

3516972

58391204

764580129

Дубль-қатарлар

629

5713

75941

306253

9501837

91037162

301729584

2-сүрет – Цифрлі қатарлар

7) Алынған нәтижелерді бағалау және қорытынды жасау.

8.5.2 Қысқа мерзімді механикалық естің көлемін екі таңбалы кесте арқылы анықтау.

1) Үлкен, анық және үтірсіз жазылған 12 екі таңбалы сандары бар 40 × 20 см кесте алу.

1 мысал

64 26 93 57

73 67 91 43

54 93 71 58

2) Столға сыналушының алдына карточка және таза бет қойылады. Карточка, сыналушы цифрлерді алдын ала көрмейтіндей етіп қойылады.

3) Келесі нұсқау беріледі: «Сіз менің сигналым бойынша аударатын карточкада, 12 екі таңбалы сандар бар. Сіз оларды оқып және көбірек есте сақтауға тырысуыңыз керек. Бұл үшін сізге 30 сек. беріледі. Менің сигналым бойынша карточканы аударып шетке қойыңыз, және осы сандарды ойша жазыңыз, реттсіз жазуға болады. Дайындалыңыз. Карточканы аударыңыз. Оқыңыз.... Карточканы аударыңыз. Есте сақтаған сандарды жазыңыз»

4) Нәтижелерді бағалау: механикалық естің көрсеткіші болып дұрыс жаңғыртылған цифрлердің саны табылады.

8.6 Нәтижелерді жасау

Екі тест бойынша қысқа мерімді механикалық естің деңгейі туралы қорытынды жасау.

9 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«МАҚСАТТЫҢ ӘРЕКЕТ НӘТИЖЕСІНЕ ӘСЕРІ»

9.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Алғаш рет жасалатын мінез-құлық актінің келешек нәтижесі адамға айқын көрінбейді. Дегенмен, алдын ала мақсатты қалыптастыру – жоспарланған нәтиженің мұратты моделін жасау, адамның өдірістік қызметінің басқарушы және бағыттаушы факторы болып табылады.

9.2 Жұмыстың мақсаты: Нәтиженің алдын ала мақсатты қалыптастыруға тәуелділігін анықтау.

9.3 Құрал-жабдықтар: арнайы кесте

9.4 Зерттеу объекті: адам

9.5 Жұмыстың барысы:

9.5.1 Сыналушыларды 2 топқа бөліп, аз уақытқа (1-2 секунд) 3-ші сүретті көрсету.

9.5.2 Бірінші топ сүретте горизонтальды орналасқан белгілерді есте сақтау керек.

9.5.3 Екінші топ сүретте вертикалды орналасқан белгілерді есте сақтау керек.

9.5.4 Сүретті көрсеткеннен кейін әр түрлі топтардағы зерттелушілер арасында сұрау өткізу

9.5.5 Қойылған мақсаттқа байланысты сүреттегі бір орталық белгі әр түрлі болып қабылданады.

9.6 Нәтижелерді жасау.

Нәтиженің, алдын ала мақсат қоюға тәуелділігі туралы қорытынды жасау.

I7
P I3 E
I2

3 сүрет – Ортадағы екі мағыналы (цифр-әріп) белгі

10 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ДИНАМОМЕТРИЯ БОЙЫНША НЕРВ-ЕТ АППАРАТЫН БАҒАЛАУ»

10.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Өндірістік қызмет, статикалық және динамикалық жүктеулер түріндегі қарқынды физикалық жұмыс, өндірістік қажудың дамуымен жүріп, нерв-ет жүйесінің күйіне едәуір әсеретуі мүмкін. Жұмысшылардың нерв-ет жүйесі физикалық жұмысқа әр түрлі жауап қайтарады, көбінесе бұл қол білезігі күшінің тұрақты төмендеуі. Еңбек және демалыс тәртібін ұтымды ұйымдастырғанда бұлшық ет күшінің көрсеткіші регламентенген үзілістерден кейін қайта қалпына келу керек. Егерде бұлшық ет күшінің көрсеткіштері үзілістен кейін және аусымның аяғында қалпына келмесе, онда бұны өндірістік факторлар кешенінің және нервті-эмоциональды ширығудың әсер ету салдарынан дамыған өндірістік қажу деп қаратсыруға болады.

10.2 Жұмыстың мақсаты: Динамометрия арқылы адамның нерв-ет аппаратының қызметтік күйін бағалау.

10.3 Құрал-жабдықтар: білезік динамометірі.

10.4 Зерртеу объекті: адам

10.5 Жұмыстың барысы:

10.5.1 Бұлшық ет күшін анықтау үшін оң және сол қолмен білезік динамометірін кезек-кезек қысу арқылы аспаптың көрсеткіштерін жазып алу.

10.5.2 3 Талпыныстың ең жақсы нәтижесі ескеріледі.

10.5.3 Көрсеткіштерді нормативтармен салыстыру (8 кесте)

8 кесте – динамометірдің көрсеткіштері бойынша білезік бұлшық еттерінің күші

Жасы	Қол саусақтары бүккіштері бұлшық етінің күші (кг)
	Оң қол	Сол кол

Ересектер

10.5.4 Нәтижелерді жасау

Зерттелушінің нерв-ет жүйесінің күйі, физикалық жүктеулерге дайындық деңгейі туралы қорытынды жасау.
11 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«АДАМНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖҰМЫСКЕРШІЛІГІН БАҒАЛАУ»

11.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Физикалық жұмыскершілік деп адамның белгілі уақыт ішінде жасай алатын максимальды физикалық жүктеуді түсінеді. Кең мағынада айтқанда физикалық жұмыскершілік деп адамның статикалық, динамикалық немесе аралас жұмыс кезінде физикалық күш салудың максимумын көрсетуге потенциальды қабілетін түсінеді. Физикалық жұмыскершілік интегральды көрсеткіш ретінде жұмыс жасап жатқан бұлшық еттерді оттегі - және құатпен қамтамасыз ету үрдістерімен байланысты: реттеу әсерлерінің (нервті және эндокринді) күйімен, тіршілікті қамтамасыз ету жүйелерінің үйлесімді қызметімен, организімнің анаэробты және аэробты резервтерімен. Күнделікті өмірінде және өзінің кәсіби қызметінде адам физикалық жұмыскершіліктің тек аз ғана бөлігін қолданады. Тар мағынада физикалық жұмыскершілік деп жүрек-тамыр жүйесінің қызметтік күйін түсінеді, өйткені оттегіні тасмалдау жүйесі оның деңгейін шектейді. Сондықтан жүрек-тамыр жүйесі барлық бейімделу реакцияларының әмбебап индикаторы деп қарастырылады.

11.2 Жұмыстың мақсаты: Есептеу әдісімен адамның физикалық жұмыскершілігін бағалау.

11.3 құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, медициналық таразы, бой өлшегіш.

11.4 Зерттеу объекті: адам

11.5 Жұмыстың барысы:

11.5.1 1 минутте, тыныштық күйде адамның жүрек жиырылуының жиілігін санау.

11.5.2 Тыныштық күйде адамның артериялық қысымын өлшеп, формула бойынша орташа динамикалық қысымды ОДҚ табу, с. б. мм

ОДҚ=ДАҚ+(ПАҚ:3), (9)

ДАҚ – диастолалық артериялық қысым, с. б. мм

ПАҚ – пульстық артериялық қысым, с. б. мм

11.5.3 Зерттелушінің дене салмағы мен бойын өлшеу

11.5.4 Физикалық жұмыскершілік ФЖ, ш. б., есептеу әдісімен (11) формула бойынша анықталады және кесте (9 кесте) көрсеткіштерімен салыстырылады.

ФЖ=(700-3×ЖЖЖ-2,5×ОДҚ-2,7×Ж+0,28×ДС):(350-2,6×Ж+0,21×Б), (11)

ЖЖЖ – жүректің жиырылу жиілігі, соғ/мин

ОДҚ – орташа динамикалық қысым, с. б. мм

Ж – жасы, жыл

ДС – дене салмағы, кг

Б – бойы, см.

9 кесте Адамның физикалық жұмыскершілігінің көрсеткіштері

ФЖ мөлшері, ш. б.	ФЖ дәрежесі
0,37 және одан төмен	төмен
0,38-0,52	орташадан төмен
0,53-0,67	орташа
0,68-0,82	ораташадан жоғары
0,83 және одан жоғары	жоғары

11.6 Нәтижелерді жасау

Адамның физикалық жұмыскершілігінің дәрежесі туралы қорытынды жасау.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ БИЛОГИЯЛЫҚ ЖАСТАРЫН АНЫҚТАУ»

Организімнің қызметтік күйінің әмбебап сипаттамасы болып биологиялық жас табылады (БЖ), оны анықтау қартаю үрдісінің мағыналы моделін жасауға ғана емес, сондай ақ оның айқындығын сандық түрде өлшеуге мүмкіндік береді. Биологиялық қартаюдың тездетілген үрдістерін және жұмысшылар организімінің әр түрлі жүйелерінің ширыққан қызметтік күйін, жұмысшылардың мезгілден бұрын кәсіптік қартаюдың дамуына әкеліп соғатын, еңбек жағдайларының қолайсыз әсерінен қалпына келтіру және бейімделу механизімдерінің созылмалы ширығуының нәтижесі деп қарастыруға болады.
Жұмыстың мақсаты: Биологиялық жастың көрсеткіштері және көпшілік мақұлдаған геронтологиялық әдістер бойынша жұмысшылардың кәсіптік қартаюының қарқынын бағалау.
Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, медициналық таразы, анкета.
Зерттеу объекті: адам
Жұмыстың барысы:
1. Тыныштық күйде адамьның артериялық қысымын өлшеу – систолалық артериялық қысым – САҚ.
2. Есептеу әдісімен пульстық артериялық қысымды шығару: систолалық артериялық қысым көрсеткішінен диастолалық артериялық қысымның көрсеткішін алып тастау. Мәселен: адамның артериялық қысымы (АҚ) 120/80 тең, 120 – систолалық артериялық қысымның көрсеткіші, 80 - диастолалық артериялық қысымның көрсеткіші; ПАҚ=120-80=40 с. б. мм.
3. Терең дем алғанан кейін демді ұстап тұру, 5 минуттік интервалдармен 3 рет өлшенеді. Ең жақсы нәтижесі қабылданады.
4. Статикалық теңгеру (СТ) сыналушының аяқ киімсіз, оң аяғын бүгіп сол аяқпен тұрған кезде анықталады. Көздерін жұмып, қолдары бос болу керек (дайындықсыз). Статикалық теңгерудің ұзақтығының аралығы 5 минөттен, үш рет өлшенеді. Ең жақсы нәтижесі қабылданады.
5. Медициналық таразымен дене салмағын өлшеу.
6. Денсаулықты субъективті бағалау, 29 сұрақтан тұратын анкетамен анықталады:

Сізді бас аурулары мазалай ма?
Сізді кез келген шудан ойанып кетеді деп айтуға бола ма?
Сізді жүрек тұсындағы аурулар мазалай ма?
Соңғы кезде сіздің көру қабілетіңіз нашарлап кетті деп санайсыз ба?
Соңғы кезде сіздің есту қабілетіңіз нашарлап кетті деп санайсыз ба?
Қайнатылған суды ішуге тырысасыз ба?
Автобуста, трамвайда сізден жасы кішілер орын бере ме?
Буындарыңыздың аурулары мазалай ма?
Жағажайда боласыз ба?
Сіздің көңіл күйіңізге ауа райының өзгеруі әсер ете ме?
Уайымнан кейін ұйқыңызды жоғалтып алған кезеңдеріңіз болды ма?
Сізді іш қатуы мазалай ма?
Сіздің жұмыскершілігіңіз бұрынғыдай жоғары деп санайсыз ба?
Сізді бауыр тұсындағы аурулар мазалай ма?
Басыңыз айналама?
Өткен жылдармен салыстырғанда қазір сізге алаңсыз ойлану қиындай түсті деп санйсыз ба?
Сізді естің нашарлауы, ұмытшақтық мазалай ма?
Дененің әр түрлі бөліктерінің күйгенін, шаншуын, «?» сезесіз бе?
Сіз өзіңізді көңілді, бақытты сезінген кезеңдеріңіз болды ма?
Сізді құлақтағы шыңыл, шу мазалай ма?
Сіз өзіңізге үйде келесі дәрілерді ұстайсыз ба: валидол, нитроглицерин, журек тамшыларын?
Аяғыңыздың ісінп кетуі бола ма?
Кейбір тағамдардан бас тартақаныңыз болды ма?
Сізді бел тұсындағы аурулар мазалай ма?
Сіз тез жүрістен ентігесіз бе?
Қандай болсын арасан суын ем ретінде қолданасыз ба?
Ауызыңыздағы жағымсыз дәм мазалай ма?
Сізді оңай жылайды деп айтуға бола ма?
Сіз денсаулығыңыздың күйін қалай бағалайсыз?

ДСБ тестін бағалау: алғашқы 28 сұраққа «ИӘ» және «ЖОҚ» деген жауаптар болуы мүмкін. № 1-8, 10-12, 14-18,20-28 сұрақтарына «ИӘ» жауабы, № 9, 13, 19 сұрақтарына «ЖОҚ» жауабы қолайсыз болып саналады. 29 сұраққа «жақсы», «қанағаттанарлық», «жаман», «өте жаман» деген жауаптар болуы мүмкін. Қолайсыз деп ақырғы екі жауаптың біреуі саналады. Анкетаны толтырғанан кейін қолайсыз жауаптардың жалпы саны шығарылып, осы ДСБ мөлшері биологиялық жасты анықтау үшін формулаға еңгізіледі.

Төменде көрсетілген формулалар (12, 13) арқылы биологиялық жастың (БЖ) мөлшері есептеледі, жыл.

ерлер үшін:

БЖ=26,985+(0,215×САҚ)-(0,149×ДҰ)-(0,151×СТ)+(0,723×ДСБ), (12)

әйелдер үшін:

БЖ=-1463+(0,415×ПАҚ)-(0,140×СТ)+(0,248×ДС)+(0,694×СОЗ), (13)

ДАҚ – диастолалық артериялық қысым, с. б. мм

ПАҚ – пульстық артериялық қысым, с. б. мм

ДҰ – терең дем алғанан кейін ұзақ дем ұстап тұру, сек.

СТ – статикалық теңгеру, сек.

ДС – дене салмағы, кг

ДСБ – денсаулықты субъективті бағалау – 29 сұрақтан тұратын анкета бойынша жүргізіледі.

БЖ көрсеткішін анықтау үшін тиісті биологиялық жасты, ТБЖ, табамыз, жас, 14, 15 формулалар:

ерлер үшін: ТБЖ=(0,629×КЖ)+18,56,

әйелдер үшін: ТБЖ=(0,581×КЖ)+17,24,

КЖ – календарлық жас – зерттеу кезіндегі толық жасы

Индексті есептейміз – ТБЖ-тің БЖ-ке қатысы – БЖ:ТБЖ

Егер зерттелушінің қартаю дәрежесі онымен календарлық жасы бірдей адамның қартаю дәрежесінен төмен болса, онда БЖ:ТБЖ<0. Егерде зерттелушінің қартаю дәрежесі жоғары болса, онда БЖ:ТБЖ>0. Егер зертелушінің қартаю дәрежесі онымен календарлық жасы бірдей адамның қартаю дәрежесіне тең болса, онда БЖ:ТБЖ=0.

Нәтижелерді жасау.

Зерттелтін организімнің қартаю үрдісі туралы қорытынды жасау.
13 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ӨНДІРІСТІК ШУДЫҢ АРТЕРИЯЛЫҚ ҚЫСЫМНЫҢ МӨЛШЕРІНЕ ӘСЕРІ»

13.1 Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Артериялық қысым, сыртқы орта факторларының әсерлеріне, соның ішінде өндірістік шуға өте сезімтал көрсеткіш. Артериялық қысымның мөлшері жағымды дыбыстар әсер еткенде төмендеп және өте қатты дыбыстардың әсерінен жоғарлайды.

13.2 Жұмыстың мақсаты: Жүрек-тамыр жүйесінің қызметтік күйіне өндірістік шудың әсерін зерттеу.

13.3 Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, шудың көзі – 60, 80, 100 дБ шу әсерінің деңгейі мен өндірістік үрдісті жаңғыртатын аудио- немесе видеокассетасы бар магнитофон немесе теледидар.

13.4 Зерттелетін объект: адам

13.5 Жұмыстың барысы:

13.5.1 Тәжірибеге дейін зерттеленушінің жүрегінің жиырылу жиілігі мен артериялық қысымын анықтау.

13.5.2 Өндірістік шудың келесі деңгейлерін – 60, 80, 100 дБ трансдяциялайтын шу көзін қосу. Шу әсерінің ұзақтығы 2 минөт.

13.5.3 Осыдан кейін қайта жүректің жиырылу жиілігі мен артериялық қысымды өлшеу.

13.5.4 Алынған көрсеткіштерді 10кестеге еңгізу

10 кесте – Шудың әсерінен артериялық қысымның көрсеткіштері.

Тәжірибеге дейінгі көрсеткіштер

3 минут

60 дБ

6 минут
80 дБ

9 минут
100 дБ

Қайта қалпына келу уақыты

13.6 Нәтижелерді жасау

Жүрек-тамыр жүйесінің қызметтік күйіне өндірістік шудың әсері туралы қорытынды жасау,

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«ҚЫЗМЕТТІК ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ИНДКСІН АНЫҚТАУ (ҚӨИ)»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Организімнің адаптациясы – нақты тіршілік ету жағдайларына бейімделуі. Адаптациялық реакциякциялардың келесі түрлерін ажыратады: қалыпты адаптациялық реакциялар, адаптация механизімдерінің ширығуы (қысқа мерзімді, немесе тұрақсыз адаптация), адаптация механизімдерінің шамадан тыс ширығуы және олардың олқыуы.

Қан айналу жүйесі тұтас организімнің бейімделу әрекетінің әмбебап индикаторы ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған негіз болатын бұл, жүрек-тамыр жүйесі, оның көп деңгейлі реттеуімен, қызметінің ақырғы нәтижесі, жалпы тұтас организімнің және әр қызметтік жүйенің қызметінің белгілі деңгейін қамтамасыз ететін қызметтік жүйе болып табылады. Тұтас организімнің белгіленген қызмет ету деңгейіне қан айналу аппаратының эквивалентті қызмет ету деңгейі сәкес келеді деп санауға болады.

Қызметтік өзгерістердің индексі (ҚӨИ) – организімнің қызметтік күйін интегральды бейнелейтін көрсеткіш, пульс жиілігін, артериялық қысымды, жасты, физикалық күйді, дене салмағы мен бойды қоса ескереді. Өндірістік қызмет ету жағдайында ҚӨИ адаптация дәрежесін, қызметтік резервтерді көрсетеді, денсаулықты болжайды.

14.2 Жұмыстың мақсаты: қызметтік өзгерістердің индексін есептеу негізінде адам организімінің қоршаған орта факторларына (өндірістік факторларға) бейімделу дәрежесін анықтау.

14.3 Құрал-жабдықтар: тонометр, фонендоскоп, секундомер, медициналық таразы, бой өлшегіш.

14.4 Зерттелетін объект: адам

14.5 Жұмыстың барысы:

14.5.1 Тыныштық күйінде зерттеленушінің жүрегінің жиырылу жиілігін өлшеу.

14.5.2 Тыныштық күйінде зерттеленушінің артериялық қысымын өлшеу.

14.5.3 Дене салмағын және бойын анықтау.

14.5.4 (16) Формула бойынша қызметік өзгерістердің индексін (ҚӨИ) есептеп шығару, балл:

ҚӨИ=0,011×ЖЖЖ+0,014×САҚ+0,008×ДАҚ+0,014×Ж+0,009×ДС-0,009×Б-0,27, (16)

ЖЖЖ – жүректің жиырылу жиілігі, соғ/мин

САҚ – систолалық артериялық қысым, с. б. мм

ДАҚ – диастолалық артериялық қысым, с. б. Мм

Ж – жасы, жыл

ДС – дене салмағы, кг

Б – бойы, см

14.5.5 Табылған нәтижелерді ҚӨИ кесте көрсеткіштерімен салыстыру, 11 кесте

11 кесте – ҚӨИ көрсеткіштерін бағалау

Қызмет ету деңгейі	ҚӨИ көрсеткіштері, балл
Қанағаттанарлық адаптация	2,59 дейін
Адаптация механизімдерінің ширығуы	2,6-3,09
Қанағаттанарлықсыз адаптация	3,1-3,49
Адаптацияның олқыуы	3,5 және одан жоғары

14.6 Нәтижелерді жасау

Зерттелетін организімнің адаптациялық мүмкіншіліктері туралы қорытынды жасау.
15 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ

«КОРРЕКТУРАЛЫҚ ПРОБАЛАР АРҚЫЛЫ ҚАЖУДЫ ЗЕРРТЕУ (В.Я. АНФИМОВ КЕСТЕСІ)»

Қысқаша теоретикалық мәліметтер.

Өндірістік факторлар, стресс-факторлар ретінде, орталық жүке жүйесінің әрекет қабілеттілігінің өзгеруіне әкеледі, осының салдарынан ол реттейтін жүйелер жағынан бұзылулар және өндірістк қажу дамиды. Адамның жұмыскершілігі туралы оның еңбек әрекетінің көрсеткіштері бойынша білуге болады (белгілі уақыт ішінде жасайтын еңбек операцияларының саны және сапасы). Бірақ өндіріс жағдайларында бұл көрсеткіштерге, жұмысшыларға тәуелді емес өндірістің жетіспеушіліктері әсер етуі мүмкін: материалдардың, құрал-саймандардың, құаттың жетіспеуі немесе шикізаттың қанағаттанарлықсыз сапасы және т.б. Сондықтан жұмыскершілікті зерттеу үшін адамның кез келген кәсіби әрекетті жасауға потенциальды мүмкіншілігін сипаттайтын организімнің қызметтік күйінің көрсеткіштерін қолданады. Көрсетілген жұмыста ой жұмысының бір түрі моделденеді – түзетүшінің қызметі.

15.2 Жұмыстың мақсаты: Өндірістік жүктеулердің әсерінен пайда болған ой жұмыскершілігінің өзгерулерін анықтауды үйрену.

15.3 Құрал-жабдықтар: В.Я. Анфимовтың корректорлық кестесі, секундомер, калькулятор.

15.4 Зерттелетін объект: адам

15.5 Жұмыстың барысы:

15.5.1 Бұл әдіс ой жұмыскершілігінің өзгерістерін анықтауға ыңғайлы, сондықтан, қалай болғанда, бір сыналушымен, аралықпен екі проба қажет. Бұл пробаларды тең уақыт аралығымен жүктеудің басында және соңында жасауға болады.

15.5.2 Қатысушыларға В.Я Анфимов кестесін таратып, нұсқаулар бері керек.

15.5.3 «Бастаңдар» деген пәрменнен кейін, секундомер бойынша екі минут бойы, сынаушылар нұсқауда көрсетілген әріптерді сызу керек, мәселен «А» және «Н».

15.5.4 «Аяқтаңдар» деген пәрменнен кейін қарау аяқталған жерді белгілеу керек.

15.5.5 Сонан кейін тапсырма қиындатылады. Келесі 2 минут бойы сыналушылар «А» және «Н» әріптерін сызуды жалғастыра беру керек, бірақ осымен бірге бұл әріптердің басқаларымен белгілі тіркестігінің астын сызу қажет – мысалы «СА» және «ЕН» әруіптер тіркестігінің.

15.5.6 Жіктеуі бар тапсырманы (қиындатылған тапсырма), кейбір жағдайларда орындамауға болады.

15.5.7 Қаралған белгілердің және бүкіл жұмыс пен оның әр бөлігінде жіберілген қателердің санын анықтау. Қате деп сызылмай қалған әріпті, және берілген асты сызылмай қалған әріптер тіркесін түсінеді. Нәтижелерді 12 кестеге енгізу.

15.5.8 Әр пробаға формула бойынша (17) нерв үрдістерінің жылжымалдығынның К коэффициентін есептеу, К қаншалықты жоғары болса, нерв үрдістерінің жылжымлдығы соншалықты жоғары болады (неліктен олай болады, түсіндіріп беріңіз?).

К=Х / (Х – У) (17)

15.5.9 Нәтижелерді 12 кестеге енгізу.

15.5.10 Формула бойынша (18), әр пробаға жұмыстың өнімділігінің Q коэффициентін есептеу, нәтижелерді 12 кестеге енгізу.

Q = C² / (C + X₁), (18)

С – қаралған белгілердің саны

12 кесте – зерттелушілер жасаған корректуралық пробаның нәтижелері

Проба

№

Уақыт
мин.

Оңай тапсырма және жіктеуі бар тапсырма
(4 минут)

Жіктеуі бар тапсырма
(2 минут)

К

Q

Саны

Х(500)

Саны

У(200)

Х

Х₁

У

У₁

Х – екі тапсырмада да (оңай және жіктеумен) қаралған барлық белгілердің саны,

У – жіктеуі бар тапсырмада қаралған барлық белгілердің саны,

Х₁ - екі тапсырмадағы (оңай және жіктеумен) қателер саны,

У₁ – жіктеуі бар тапсырмадағы қателердің саны

Х(500) – 500 белгіге санағанда, екі тапсырмадағы қателер жиілігі

У(200) - 200 белгіге санағанда, жіктеуі бар тапсырмадағы қателер жиілігі

15.5.11 13-ші бағалау кестесі бойынша бірнеше пробалардан алынған нәтижелерге баға беру

13 кесте – Жұмыскершіліктің өзгерістеріне баға беру

Орындалған жұмыстың көлемі

X()

Қателердің салыстырмалы саны X(500)

Өнімділік коэффициенті
(Q)

Жұмыскершіліктің өзгерістері

Көбееді

Өзгеріссіз

Жоғарлайды

Жұмыскершіліктің біртіндеп жоғарлауы, ыңғайлану

Көбееді

Азаяды

Жоғарлайды

Өзгеріссіз

Азаяды

Жоғарлайды

Өзгеріссіз

Өзгеріссіз

Өзгермейді

Азаяды

Азаяды

Жоғарлайды

Көбееді

Көбееді

Жоғарлайды

Ой жұмыскершілігінің біртідеп төмендеуі

Көбееді

Көбееді

Өзгеріссіз

Өзгеріссіз

Көбееді

Төмендеуі шамалы

Өзгеріссіз

Едәуір төмендейді

Азаяды

Көбееді

Төмендеуі шамалы

Азаяды

Көбееді

Өзгеріссіз

Азаяды

Азаяды

Төмендеуі шамалы

Азаяды

Азаяды

Төмендеуі шамалы

Азаяды

Азаяды

Едәуір төмендейді

Азаяды

Азаяды

Өзгеріссіз

Көбееді

Көбееді

Өзгеріссіз

Қажудің I кезеңі (жұмыскершілік қозу үрдістерінің ұлғайуы нәтижесінде төмендейді)

Көбееді

Көбееді

Едәуір төмендейді

Азаяды

Көбееді

Едәуір төмендейді

Қажудің II кезеңі (жұмыскершілік шамадан тыс тежелудің дамуы нәтижесінде төмендейді)

Азаяды

Өзгеріссіз

Едәуір төмендейді

4 сүрет – В.Я. Анфимовтің корректуралық кестесі

15.6 Нәтижелерді жасау

Байқау кезіндегі жұмыскершіліктің өзгеруі, байқалған үрдістердің себептері туралы қорытынды жасау.

Әдебиеттер тізімі

Проба №	Уақыт мин.	Оңай тапсырма және жіктеуі бар тапсырма (4 минут)			Жіктеуі бар тапсырма (2 минут)			К	Q
		Саны		Х(500)	Саны		У(200)
		Х	Х₁		У	У₁

Орындалған жұмыстың көлемі X()	Қателердің салыстырмалы саны X(500)	Өнімділік коэффициенті (Q)	Жұмыскершіліктің өзгерістері
Көбееді	Өзгеріссіз	Жоғарлайды	Жұмыскершіліктің біртіндеп жоғарлауы, ыңғайлану
Көбееді	Азаяды	Жоғарлайды
Өзгеріссіз	Азаяды	Жоғарлайды
Өзгеріссіз		Өзгеріссіз	Өзгермейді
Азаяды	Азаяды	Жоғарлайды	Өзгермейді
Көбееді	Көбееді	Жоғарлайды	Ой жұмыскершілігінің біртідеп төмендеуі
Көбееді	Көбееді	Өзгеріссіз
Өзгеріссіз	Көбееді	Төмендеуі шамалы
Өзгеріссіз		Едәуір төмендейді
Азаяды	Көбееді	Төмендеуі шамалы
Азаяды	Көбееді	Өзгеріссіз
Азаяды	Азаяды	Төмендеуі шамалы
Азаяды	Азаяды	Төмендеуі шамалы
Азаяды	Азаяды	Едәуір төмендейді
Азаяды	Азаяды	Өзгеріссіз
Көбееді	Көбееді	Өзгеріссіз	Қажудің I кезеңі (жұмыскершілік қозу үрдістерінің ұлғайуы нәтижесінде төмендейді)
Көбееді	Көбееді	Едәуір төмендейді
Азаяды	Көбееді	Едәуір төмендейді	Қажудің II кезеңі (жұмыскершілік шамадан тыс тежелудің дамуы нәтижесінде төмендейді)
Азаяды	Өзгеріссіз	Едәуір төмендейді