Перейти на главную страницу
Жер биосферасы эволюциясының ежелгі кезеңдері
ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында ғылыми және философиялық әдебиеттерде Ф.Энгельстің «Тіршілік дегеніміз – белоктық денелердің өмір сүруі» деген анықтамасы қолданылып келді.
Тіршілік туралы Э.Шредингердің, Г.Югайдың, А.И.Опариннің, Б.М.Медиковтың анықтамалары қолданылып келді. Б.М.Медиковтың анықытамасы бойынша тіршілік – материя қозғалысының ең жоғарғы табиғи формасы, ол ондағы әр түрлі деңгейлердегі ашық жүйелердің өздігінен жаңалануымен, реттелуімен, пайда болуымен сипатталады. Оның заттық негізін белоктар, нуклеин қышқылдары және фосфорлық органикалық қосылыстар құрайды.
Қазіргі кездегі жаратылыстану біз өмір сүріп отырған әлемнің сан қилы процестері мен құбылыстары туралы білім жинақтаған, дегенмен, Жер бетіндегі тіршілік пайда болуы туралы нақты сипаттама беру үшін бұл білім жеткіліксіз болып шықты.
Табиғат дамуының бағытты сипаты бар, оның әлемдегі құрылымы мен оған енетін заттары бірте-бірте күрделене түсуімен сипатталады. Ал бұндай реттелу әлемнің және оның жеке бөліктерінің белгілі бір эволюциялық даму деңгейіне көтерілген кезінде ғана мүмкін болады.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында академик В.И.Вернадский жер бетіндегі өлі заттардың тірі қарапайым клеткаға өтуі планетаның өте ертедегі даму стадиясында өтіп, қысқа ғана уақыттық аралықты алғанын (200 жүз миллион жылдан аз) айтады. Жер жасы мөлшермен 4,6 млрд. жылға тең болса, сумен толтырылған ірі қазан-шұңқырлардың болғанын дәлелдейтін шөгінді жыныстардың жасы 3,8 млрд жыл деп алынады, кейбір ғалымдар оны да әрірек уақытқа – 4 млрд. жылға апарады.
Жер бетінде бірте-бірте атмосфера, гидросфера, теңіздер мен мұхиттар пайда болды. Оларды белсенді вулкандық процестердің әсерінен, мантияның жоғарғы балқыған қабатынан бөлінген газдардың құрамындағы су буынан пайда болды деп есептейді. Вулкандық лавалармен бірге шыққан газ құрамында су буы, көміртегінің, күкірттің, азоттың газ тәрізді қосылыстары болды.
Алғашқы атмосфера қабаты жұқа болғандықтан, ондағы парниктік әсер төмен болды.
Осыған байланысты жер бетінен орташа температурасы + 150С шамасында болды деген болжам бар. Ал мұндай температура су буының конденсациялануы үшін қолайлы жағдай туғызады.
Алғашқы атмосфера құрамында оттегі болмады, себебі вулкан атқылау кезінде бөлінген газдардың құрамында ол кездеспеді. Бөлінген газдың 60%-ын көмірқышқыл газы, қалғанын – күкірт, аммиак, көміртегінің басқа қосылыстары құрады. Атмосфера сияқты, алғашқы мұхит суының құрамында да оттегі болмады.
Сонымен, бос оттегінің пайда болуы – тірі организмдердің және олардың атқаратын қызметінің нәтижесі екендігі белгілі болды.
Ерте уақытта бос оттегінің болмағандығы протоархей тау жыныстарындағы газ көпіршіктеріне анализ жасаған кезде белгілі болды.
Жер бетіндегі биосфера қалыптасуының негізгі мәселелерін анықтаған академик В.И.Вернадский 1926 жылы жарық көрген өзінің «Биосфера» атты еңбегінде ол биосфера дамуының негізгі заңдылықтары мен ерекшеліктерін, биосфераның заттық құрылымы мен даму деңгейлерін анықтап берді. Тірі заттар дегеніміз - планетадағы барлық тірі организмдердің жиынтығы. Биосфера дегенеміз – жердің сыртқы геологиялық қабаты, өзіне барлық тірі организмдерді жинақтаушы жүйелік құрылым, Вернадский ең алғаш рет биосфера эволюциясының жер планетасының геологиялық тарихымен тығыз байланысты екендігін көрсетті.
Вернадский тіршіліктің жұмсайтын энергетикалық шығыны, сыртқы әсері бойынша тау пайда болуы, вулкан атқылауы, жер сілкінуі сияқты геологиялық процестермен салыстыруға болатын жойқын геологиялық күш екендігін дәлелдеді.
Осыған байланысты, Вернадский тіршіліктің бірнеше биогеохимиялық функцияларын анықтадаы. Оларға: газдық – оттегі мен көмірқышқыл газын бөлу және сіңіру; тотығу – карбонаттардың, сульфидтердің, азот, күкірт, фосфор, темір, марганец қосылыстарының пайда болуы; тотықсыздану - сульфитсіздену, нитритсіздену; концентрациялық (жинақтау) – фосфор, кальций, азот, күкірт тағы басқа элементтердің топырақта және шөгінді жыныстарда жинақталуы; органикалық заттардың бұзылуы және синтезделуі.
Қазіргі кезде жердің келбеті, оның ландшафттары барлық шөгінді метаморфоздық жыныстар, пайдалы қазбалар қоры, қазіргі атмосфера – барлығы тірі заттардың іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Ежелгі организмдер қалдықтары Батыс Австралияның кремний қабаттарынан табылды, олардың жасы мөлшермен 3,2-3,5 миллиард жылға тең деп есептеледі. Минерализацияланған бұл жіпшелер тәрізді және дөңгелек формасы оншақты түрлі микроорганизмдер қарапайым бактериялар мен микробалдырларды еске түсіреді. Организмдердің ішкі құрылымы болғанға ұқсайды және фотосинтезге қабілетті қосылыстарды түзетін химиялық элементтері болды. Бұлар ең алғашқы тіршілік иелері емес, олардан да бұрынғы тіршіліктің болғанына күмәндануға болмайды. Тіршілік бастауы жердің планета есебінде қалыптасқан, геологиялық тарихта ізі де қалмаған алғашқы миллиард жылдардағы кезеңіне кетуі әбден ықтимал. Мұның өзі – фотоавтотрофты биосфераны біздің планетамызда 4 миллиард жылдай уақыт бұрын пайда болды деп есептеуге мүмкіндік береді. Бірақ автотрофты организмдерден бұрын гетеротрофты организмдердің пайда болуы заңды деп есептеледі, өйткені цитология, молекулярлық биология салаларының деректері бойынша, өз денесін бейорганикалық деректері бойынша, өз денесін бейорганикалық минералды заттардан құрайтын автотрофтылар кейінірек пайда болған.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, тіршіліктің жер бетінде өте ертедегі уақытта пайда болғандығы туралы тұжырым жасауға болады.
Алғашқы дәуір-космостық кезеңнің өзінде –ақ басталып, жер бетінде гетеротропты биосфераның пайда болуымен аяқталды.
Ежелгі жер сиретілген атмосферамен-метан, аммиак, су буы қоспасымен қоршалып тұрған суық дене болды. Жер бетінің температурасы-50-60С шамасында болды, сол себепті литосфераны мұз қабаты құрсаулап жатты. Сиретілген атмосфера арқылы енген күн және космостық сәулелердің әсерінен ионизация процесі жүрді, соған байланысты атмосфера суық плазма күйінде болды. Ежелгі жер атмосферасы электр тогымен қанықты, онда разрядтар шығу жиі жүрді. Бұндай жағдайда күрделі құрамдағы әр түрлі органикалық қосылыстар синтезі бірдей уақытта және жылдам жүріп тұрды. Ал бұл қосылыстар эволюцияның келесі кезеңдерінде белоктар мен нуклеотидтер пайда болуы үшін қажетті шикізат болып саналды.
Төмен температура мен суық плазмалық атмосфера полимерлену процесінің сәтті жүруіне жағдай жасады. Пайда болған полимерлерден кейінгі тіршілік қалыптасты. Алып табиғи мұздатқыш жағдайында олар ұзақ уақыт жақсы сақталды.
Жер қойнауының радиоактивті қызынуы тектоникалық қозғалысты оятты, вулкан атқылау процестері басталды. Олардан бөлініп шыққан газ атмосфера қабатын тығыздап, иондалу шекарасын жоғарғы қабаттарға қарай ысырды, Мұз жамылғылары еріп, алғашқы су бөліктері пайда болды. Мұздықтардың еруі жинақталған биополимерлердің, көмірсутектердің, майлардың химиялық реакцияларының белсенділігін арттырды. Олар бірігіп тұрақты микросфералар (коацерват тамшыларын) құрды, заттардың өзіндік ұйымдасуын сипаттайтын секірмелі өзгерістен кейін протобионт-РНК молекуласы пайда болды, оның өзі тірі жүйенің екі түрлі функциясын атқарды: зат алмасу және бұл жүйенің материалдық негізінің қалануы. Алғашқы кезеңдегі гетеретрофты организмдерге тән қасиеттер: қозғалғыштық; қоректену және қоректік зат пен энергияны жинақтау; қолайсыз жағдайлардан сақтану; көбею; тітіркенгіштік; сыртқы жағдайлардың өзгерісіне бейімделу; өсу қабілеті. Оарды анаэробтылар (оттегісіз өмір сүретін организмдер) және прокариоттар (клеткалары ядросыз организмдер) деп аталады.
Тіршілік зволюциясының келесі кезеңінде (мөлшермен 2 млрд. жылдай бұрын) организмдер клеткасында ядро пайда болды. Биосфера құрамында эукариоттар (оттегімен дем алатын организмдер) тіршілік етті ядролы бір клеткалы организмдерді қарапайымдар деп атады, олардың 25-30 мыңдай түрі болды. Олардың ішіндегі ең қарапайымы- амебалар. Шөгінді тау жыныстарының құрамында кездесетін түрлері- радиолярийлер мен фораминиферлер
Мөлшермен 1 миллиард жыл бұрын алғашқы көпклеткалылар пайда болды. Өсімдік қызметінің негізгі нәтижесі- фотосинтез- күн энергиясы арқылы көмірқышқылы мен судан органикалық заттардың пайда болуы. Фотосинтез өнімі-атмосферадағы оттегі.
Өсімдіктің дамуы мен таралуы атмосфера құрамының түбірімен өзгеруіне әкеліп соқты. Ғасырлар бойы жинақталған өсімдіктер қалдықтары жер қыртысында органикалық қосылыстардың (көмір, шымтезек) орасан зор энергетикалық қорын қалыптастырды, ал дүниежүзілік мұхиттағы тіршіліктің дамуы- теңіз организмдерінің қалдықтары мен қаңқаларынан тұратын шөгінді жыныстарды құрады. 400 миллионға жуық уақыт бұрын бос оттегінің мөлшері қазіргі кездегі мөлшерінің 10 процентіне жеткен кезде оған экраны пайда болды, ол тірі заттарды космостық өткір сәулелерден қорғады, осыған байланысты тіршілік біртіндеп құрлыққа көшті. Бұдан кейін фотосинтез реакциясының белсенділігі артып, атмосфераға оттегінің түсуі жоғарылады. Осыдан 100 миллион жыл бұрын атмосферадағы оттегі қазіргі мөлшеріне-21-ке жеткен болатын. Бұл кезде папоротниктер, плаундар пайда болды. Құрлық өсімдіктерінің дамуы және топырақ пайда болуы құрылық бетіне жануарлардың шығуына әсерін тигізді. Өсімдік дүниесінің эволюциясы нәтижесінде мезозой эрасында қылқан жапырақты ормандар мен гүлді өсімдіктер пайда болды.
Мезозойдың соңы мен кайнозойда құстардың пайда болуымен байланысты биофильді элементтердің миграциясы күшейді. Биофильді элементтер дегеніміз- тірі ағзалардың құрамында кездесетін химиялық элементтер. Сонымен тірі заттар атмосфераның төменгі қабатын- тропосфераны қамтыды.
Ең соңында жер биосферасындағы ең үлкен өзгеріс- адамзаттың пайда болуы- биосфераның ноосфераға қамтамасыз етті.
Ж.Б.Ламарктың даму концепциясы
Ж.Кювьенің апатар теориясы
Ч.Дарвиннің зволюциялық теориясы
Эволюцияның қазіргі теориялары
Генетика негіздері
Бірінші кезең антикалық натурфилософиядан Жаңа уақыттағы алғашқы биологиялық пәндердің пайда болуына дейінгі орталықты қамтиды. Ол кезең органикалық дүние туралы мәліметтер жинаумен және креационистік теорияның үстемдік етуімен сипатталады. Бұл уақыт эволюциялық идеяның алғашқы даму кезеңі болды. Бұл уақыттың биологиялық көзқарастарды өз еңбектерінде қарастырған ғалымдарының қатарына Эмподоклді, Анаксименді, Аристотелді жатқызуға болады.
Ең қызығушылық тудырған Аристотель концепциясы болды, ол ең қарапайымнан күрделілеріне қарай орналастыра келіп, жануарлар систематикасын (жүйесін) жасады, сонымен қатар 500-ден астам түрді сипаттап жазды. Тірі заттар туралы алғашқы саты тәрізді түсінік сол уақыттан бастап пайда болды.
Барлық антикалық уақыт пен орта ғасырда Аристотельдің еңбектері тірі табиғат туралы түсініктердің негізі болып саналды және үлкен беделге те болды.
Биологияға деген қызығушылық Ұлы географиялық мен тауарлық өндіріс дамуы кезеңінде арта түсті. Белсенді сауда мен жаңа жерлердің ашылуы жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді кеңейтті. Тез аралықта жинақталған білімді тәртіппен келтірудің яғни, жүйелеуді қажет етті. Биологияда даму идеясының екінші кезеңі былай басталды. Ол жинақталған материалды жүйелеумен алғашқы таксономиялық классификацияны құрумен сипатталады.
Бұл уақытта табиғатты жүйелеумен айналысқан ғалым – швед жаратылыстанушысы Карл Линней. Ол 8000-нан астам өсімдік түрлерін сипаттап жазып, бір текті терминология мен сипаттау тәртібін жасады. Өзінің классификациясын ол иерархиялық принципке негіздеді, сонымен биологиядағы әр түрлі деңгейдегі жүйелік бірліктерді – таксондар деп атады. Линей жүйесіндегі таксондар: класс – отряд – тұқымдас – түр - өзгеше түр. Ол бұл иерархиялық жүйені – бинарлық номенклатура деп атады.
Линей сол кезең үшін органикалық дүниенің ең жетілген жүйесін жасады және оған сол кезде белгілі болған барлық өсімдіктер мен жануарларды енгізді.
Ж.Б.Ламарктың даму концепциясы
Жалпы органикалық дүниенің дамуын сипаттайтын біртұтас концепциясын жасауға талпынған француз жаратылыстанушысы Ж.Б.Ламарк. Басқа өзінен бұрынғы зерттеушілерден өзгешелігі – оның теориясы нақты фактілерге сүйенеді. Оның эволюциялық теориясына негіз болған даму туралы, қарапайымнан күрделіге бірте-бірте өту туралы, сыртқы ортаның организмдердің өзгерісіне тигізетін әсері туралы түсініктер. Қарапайымдардан ең жетілген организмдерге дейін даму органикалық әлем тарихыныың ең маңызды мазмұны. Адамзат та осы адам тектес маймылдар болып саналады. Бұл көзқарас ол кездегі ең бір революциялық көзқарас болып саналды (Ламарктың «Зоология философиясы» атты еңбегі 1809 жылы жарық көрді.
Ол жануарлардың әр түрлі кластарын сипаттай келіп, олардың арасындағы аралық формаларды іздеді, сол кездегі салыстырмалы анатомияның жеткіліксіз дәрежеде дамуына байланысты, бірнеше қателіктер де жіберді. Ондай аралық түрлердің болуы органикалық дүниенің эволюциясының нақты дәлелі болар еді.
Эволюцияның негізгі себебі ретінде Ламарк тірі табиғатқа қатысты күрделенуге және ұйымдасуды жетілдіруге деген ұмтылысты санады. Ол әр түрдің туа біткен қабілеті болып саналады. Эволюцияның екінші факторы ретінде ол сыртқы ортаның әсерін қарастырды, яғни ол тұрақты болған жағдайда түрлер де өзгермек емес, ал қоршаған ортада өзгеріс болса, түрлер де өзгеріске түсуі тиіс. Бұл жағдайда қабылданған белгілер тұқым қуалайды.
Сонымен, ламаркизмға екі методологиялық белгі тән: телеологизм – организмдерге тән жетілуге ұмтылыс; организмоцентризм организмді эволюцияның элементаралық бірлігі ретінде қарастыру, яғни оның сыртқы ортаның әсерімен өзгеріске түсуі және бұл өзгерістердің тұқым қуалаушылық арқылы берілуі.
Бірақ Ламарк теориясы өз уақытында қолдау тапқан жоқ, себебі ғылым ол кезде эволюциялық қайта құру идеясын қабылдауға дайын емес болатын. Оның ұстіне Ламарк жүргізген түрлердің өзгеру себептерінің дәлелдерге толық көз жеткізілмеді.
Ж.Кювьенің апаттар теориясы
XIX ғасырдың бірінші ширегінде салыстырумалы анатомия мен палентологияда үлкен жетістіктерге қол жетті. Бұл салаларда француз ғалымы Ж.Кювьенің еңбектері зор. Омыртқалы жануарлардың органдарының құрылысын зерттей келіп, ол жануардың барлық органдары біртұтас жүйенің бөлшектері екендігін анықтады. Әрбір органның құрылымы заңды түрде басқа органдардың құрылымымен сәйкестендірілген. Бұның өзі дененің әр бөлігі тұтас организмнің құрылымдық принципін білдіретіндігін көрсетеді. Мұндай сәйкестікті Ж.Кювье корреляциялық принцип деп атады. Корреляциялық принципті негізге ала отырып, Кювье өлген жануарлардың сүйектерін зерттеу арқылы олардың сыртқы бейнесі мен тіршілік ету жағдайын қалпына келтіріп, сипаттады.
Палеонтологиялық мәліметтер Жер бетіндегі жануарлар түрлерінің өзгеруін, ауысуын мүлтіксіз дәлелдеп берді. Бұған библия аңыздары қарсы тұрды, олар дүниені топан су алған кезде Нұхтың кемесіне ілінбегендер қырылды деп есептейді. Бірақ бұл көзқарастың жалған екендігін өлген жануарлардың әр түрлі уақыттарда өмір сүргендігі айқын дәлелдеп берді. Осыған байланысты Кювье апаттар теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша үлкен территорияларындағы өсімдіктер мен жануарлардың қырылу себебі – периодты түрде қайталанып тұратын геологиялық апаттар. Бұл территорияларға одан кейін көргені территориялардан келген түрлер қоныстанды. Кювьенің жолын қуушылар мен шәкірттері оның теориясын дамыта келе, апттар әр кезеңде бүкіл жер шарын қамтығанын айтады және мұндай апаттар саны 27 екендігін санап берді.
Апаттар теориясы кеңінен таралды, дегенмен кқптеген ғалымдар бұған сын тұрғысынан қарады, бұған нақты соңғы нүктені қоюшылар – ағылшын жаратылыстанушылары Ч.Дарвин мен А.Уоллес болды.
Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы
Ч.Дарвиннің 1859 жылы «Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы» атты еңбегінің жарық көруімен биологиядағы даму идеясының үшінші кезеңі басталды.
Бұл биологиядағы революциялық көзқарас болды және даму идеясын ғылыми танымда да және даму идеясын ғылыми танымда негізгі, басты әдістемеге айналдырды.
Бірақ, бұл уақыт әр түрлі эволюциялық ағымдардың арасында күрестің шиеленісіп тұрған уақыты болатын. Эволюциялық теория мен дарвинизмді мойындау үшін эволюция қалай жасалады және оның объективті тиімділігінің себептері қандай деген сұрақтарға жауап беру қажет. Бұл мәселелер Дарвиннің табиғи сұрапталу туралы ілімі арқылы шешілді.
Дарвин табиғатта кез келген жануарлар мен өсімдік түрі геометриялық прогрессия бойынша көбеюге ұмтылады деген қорытындыға келді. Сонымен бірге, әр түрдің ересек особьтарының саны салыстырмалы түрде өзгеріссіз қалады екен. Осыған орай, табиғатта тіршілік үшін күрес жүреді, нәтижесінде организм мен түр үшін пайдалы белгілер жинақтала береді де, жаңа түрлер біртіндеп пайда болабастайды. Ал ұалған организмдер ортаның қолайсыз жағдайларына байланысты жойылып кетеді. Сонымен, тіршілік үшін күрес – организмдер мен қоршаған ортаның жағдайларының арасында туындайтын сан қилы және күрделі өзара қатынастардың жиынтығы. Олар үш түрлі болады: түраралық, түрішілік және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес. Тіршілік үшін күресте басқа түрлермен бәсекелесуге мүмкіндік беретін белгілері мен қасеиттері бар түрлер мен особьтар ғана тірі қалып, ұрпақ тарата алады. Сондықтан, табиғатта бір түрлердің іріктеле отырып жойылуы мен келесі басым түрлердің көбеюі – табиғи сұрыпталу процесі жүреді. Ал, сыртқы ортаның жағдайының өзгеруіне байланысты, іріктеліп қалған түрлерде жаңа белгілер пайда болады. Тұқым қуалаушылық факторы арқылы пайдалы белгілер сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады да түрлердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Жаңа түрлер өзгергіштік процесінің – организмдердің сыртқы ортаның әсерінен өзгеруінен пайда болады.
Дарвин жаңа түрлердің пайда болуын ұрпақтан-ұрпаққа көбейіп отыратын пайдалы жеке өзгерістердің жинақталу процесі есебінде қарастырады. Мұның өзі тіршілікке қажетті ресурстардың (қоректік зат, көбею ортасы тағы басқа) шектеулі болуына байланысты. Сондықтан ең аяусыз күрес ұқсас түрлер арасныда жүреді. Ал ұқсас емес түрлер ұрпақ қалдыруда басымдылық көрсетеді. Әрбір ұрпақ сайын түрлер арасындағы айырмашылықтар айқын біліне береді де, аралық түрлер жойылып отырады. Түрлердің пайда болуына әкеліп соғатын белгілердің айырмашылық құбылысын Дарвин дивергенция деп атады. Бұрынғы ұқсас түрлердің дивергенциясының өсуі тіршілік иелерінің сан алуан түрлерінің бірте-бірте ұлғая түсуіне себеп болады.
Сонымен, Дарвин органикалық эволюцияның детерминациясы мәселелерін бірте-бірте шешті, тір организмдердің табиғи сұрыпталу нәтижесінде үнемі жаңаланып, іріктеліп отыратынын дәлелдеді. Бұл көзқарас жаратылыстанудағы телеология бағытына үлкен тойтарыс берді.
Дарвиннің теориясымен жаратылыстанушылардың әр түрге жататын организмдердің көп белгілерінің ұқсастығының себебін ұзақ уақыт бойында іздеуі аяқталады.
Дарвинизмнің пайда болуымен биологиялық зерттеулердің алдыңғы қатарына төрт мәселе шықты:
1) эволюциялық процестің өзіне дәлелдер жинақтау;
2) эволюцияның бейімделу сипаты мен ұйымдасуы туралы мәліметтердің жиналуы;
3) тұқым қуалағыштық өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталудың эволюцияның қозғаушы күші ретінде өзара әрекеттесулерін тәжірибе жүзінде зерттеу;
4) түр пайда болуы мен макрореволлюцияның заңдылықтарын зерттеу.
Организмнің белгілері мен қасиеттері тұқым қуалаушылық жолымен беріледі – ДНК молекулаларының бөлшегі – генде сақталады.
Организмдегі барлық белгілер жиынтығы – фенотип деп аталады. Ал бір организмдегі барлық гендер жиынтығы генетип деп аталады. Фенотип генотиптің қоршаған ортамен байланысының нәтижесі. Бұл ашылулар мен терминдер генетиканың негізін салушылардың бірі В.Иогансеннің есімімен тығыз байланысты.
Грегор Мендель тұқым қуалаушылық заңдылығын ашты. Г.Менделдің зерттеулері 1865 жылы жүргізілненмен, ол генетикадағы Мендель заңы ретінде 1900 жылы қабылданды. Ол бұршақтың әр түрлі сырттарын өзара будандастырып, олардың түсіндегі, қалпындағы, түріндегі және басқа белгілерінің өзгерістерін ашты. Мендель бірінші ұрпақта алынған гибридтердің кейбір белгілері басқаларынан басым болатынын анықтады. Мендель тірінің материалдық ұрпақтан-ұрпаққа берілетін бөлшегін – ген деп атады және оны ақпараттың қарапайым сақтаушысы ретінде қарастырды.
Мендель өзінің әйгілі гендерді будандастыру заңдарын ашты, бірақ 35 жылға тарта уақытта ғалымның еңбегін одан ары жалғасытрушы бірде-бір ғалым болмады.
Генетиканың маңызды кезеңдерінің бірі – тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясының ашылуы, ол Томас Морганның есімімен тығыз байланысты. Ол әрбір биологиялық түрдің нақты белгіленген хромосома саны бар екендігін анықтады.
Гуго де Фриз тұқым қуалағыштық мутацияны ашты, яғни ол жаңа түрлер мутацияның әсерінен пайда болады деп пайымдады
Мутация дегеніміз – гендік құрылымның өзгерісі. Мутация нәтижесінде пайда болған белгілер жоғалмайды, керісінше жинақтала береді, Мутация радиацияның, химиялық қосылыстардың, температура өзгерісінің, тіпті кейде кездейсоқ жағдайлардың әсерімен болады.
1927 жылы Г.Меллер генотиптің рентген сәулелерінің әсерінен өзгеріске түсетінін анықтады. Кейін бұл құбылыс гендік инженерияның негізін салды және оның гендік механизмге әсер ете алатын орасан зор мүмкіндіктері мен қауіпті жағы бар екендігін көрсетті.
1941 жылы Дж.Бидл мен Э.Татум биосинтез процесінің генетикалық негізін ашты, осы еңбектері үшін оларға 1952 жылы Нобель силығы берілді.
Джеймс Уотсон мен Френсис Крик ДНК-ның молекулярлық құрылымы мен оның репликациялық механизмінің жобасын ұсынды.
1950 жылдары генетикалық код ашылды. Ол С,Бензердің есімімен байланысты. Яғни гендік ақпарат азоттық негіздегі: аденин (А), тимин (Т), цитозин (Ц), гуанин (Г), бес атомдық қант пен фософор қышқылының қалдығы арқылы берілетіндігі анықталды.
Қорытындылай келе, белок молекулаларынан мыңдаған есе кіші вирустар туралы. Олар қоректенбейді де көбеймейді, тек қана өз қожасының клеткасында пайда болып отырады. Вирустың басы және спираль тәрізді құйрығы болады. Вирус клеткада толық өзгеріс жасайды.
Генетика біздің өз бойымызда арғы ата-бабаларымызбен табиғаттың ақпараттарын алып жүретіндігімізді дәлелдейді. Оның өзі табиғаттың бізге үлкен жауапкершілік жүктегенін көрсетеді.
Қазіргі генетиканың алдында гендер байланысын, динамикасын зерттеу мәселелері тұр.
Ал биологияға келетін болсақ, жаңа биология тірі организмдердің қарапайым компоненттері – жеке молекулалар мен олардың клетка ішіндегі өзара әсері туралы зерттеулер жүргізеді.
Лекция 14 Адамзат пайда болуы мен эволюциясы
Адамзат пайда болуының мәселелері
Адамзат пен жануарлар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Антропология ғылымы туралы
Адамзат, биосфера және космос. Ноосфера ұғымы
Көптеген ежелгі тайпаларда арғы тектің жануарлардан, тіпті өсімдіктерден таралғаны туралы (ежелгі тотемдерде) түсінік болды, ол қазіргі кейбір тайпаларда да бар. Антикалық уақытта адамдардың лайдан, балшықтан жаратылғаны туралы ойлар айтылды (Анаксимандр). Ол кезде адамдар мен маймылдар арасындағы ұқсастық туралы да сөз болды (Карфагендік Ганнон).
Қазіргі уақытта тіпті НЛО туралы әңгімелерге байланысты адамзаттың жерден тыс жан иелерінен шыққандығы туралы болжамдар айту әдетке айнала бастады.
Бірақ ХІХ ғасырдан бастап, ғылымда Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан бастау алатын, адамзатттың қазіргі маймылдардың жоғары дамыған арғы тегінен шыққандығы туралы концепция қалыптасқан. Оны ХХ ғасырда генетика ғылымы негіздеп берді, өйткені барлық жануарлар ішінде гендік аппараты бойынша адамзатқа ең жақыны шимпанзе болып шықты.
Палеоантропологиялық зерттеулер мен соңғы уақыттағы ашылулар – адамзаттың түп-тамырымен биосфераға еніп, оның сан алуан жаратылысының бірі ретінде саналатындығын дәлелдеді.
Адамзат пен жануарлар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Адамзат пайда болған уақыт туралы айтпас бұрын біз адамзаттың жануарлардан айырмашылығы туралы сұрақты анықтап алуымыз керек. Ең алдымен адамзат пен жануарлардың ұқсастығы туралы. Ол біріншіден, организмдердің заттық құрамы, құрылымы және мінез-құлқымен анықталады. Адам да жануарлар секілді белоктар мен нуклеин қышқылдарынан тұрады және біздің денеміздің көптеген құрылымдары мен атқаратын қызметтері жануарлардікі сияқты.
Ең жоғарғы эволюциялық сатыда тұрған жануардың адамзатқа ұқсастығы көп болады. Екіншіден, адам ұрығы өз дамуында тіршілік эволюциясы өткен сатылардан өтеді. Үшіншіден, жануарлар үшін үлкен рөл атқаратын рудиментарлық органдар адамдарда қажет болмаса да сақталып қалған (мысалы, соқырішек).
Ал адамзаттың жануарлардан айырмашылығы біршама. Оған ең алдымен ақыл-ес жатады. Маймылдармен жүргізілген тәжірибелер, олардың да сөздерді түсініп, компьютер арқылы өз тілектерін жеткізе алатынын көрсетті. Дегенмен, жоғарғы сатыдағы жануарларда түсінікпен ойлау жоқ, олардың ойлауы (тіпті ол бар деп есептесек), нақты, ал адамның ойлауы – абстрактылы, жалпылама, логикалық түрде болады.
Сол сияқты, адам мен жануарлардың мінез-құлқында ұқсастық бар. Жануарларда да қуанышы, қайғы, сағыну, өзін кінәлі санау, қызығу, назар аудару, есте сақтау сияқты қасиеттер бар. Адамзат түсінікпен ойлау арқылы адамзат өз іс-әрекетін, дүниені түсіне біледі және олардың жануарлардан бір ерекшелігі – ол өзінің іс-әрекетін белгілі бір жоба, жоспар арқылы жүзеге асырады.
Адамзаттың ең басты айырмашылығы – сөйлеу мәдениеті. Бұл арқылы адамзат қоғамы жануарлар дүниесінен айқын ерекшеленеді.
Еңбекке қабілет – бұл адамзаттың жануарлардан тағы бір негізгі айырмашылығы. Әрине, жануарлар да әр нәрсені істей алады. Мысалы: маймылдар жемістерді қағып түсіру үшін таяқ қолдана алады, бірақ тек адамзат қана еңбек құралын өзі ойлап тауып, жасап шығарады. Жануарлар қоршаған орта жағдайына бейімделсе, ал адамдар оны өзгертуге мүмкіндігі бар.
Еңбекке байланысты адамның тағы да екі айырмашылық белгісі бар: тік жүру және қолдарының дамуы. Ең соңында – мәдениет дамуына байланысты – отты пайдалану мен өліктерді көму – бұл тек адамдарға ғана тән іс-әрекеттер.
Антропология ғылымы туралы
Кең түрде алғанда, антропология – адамзат туралы ғылым (гр. «антропос» – адамзат). Яғни антропология – адамзат пайда болуы, дамуы, оның құрылымы туралы ғылым.
Антропология ғылымы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы жасалған уақыттан кейін қарқындап дами бастады. Құрылымның негізгі белгілері мен эмбриондық дамуы бойынша «саналы адам» - хордалылар типіне, омыртқалылар подтипіне, сүтқоректілер класына, приматтар отрядына, адам тектес маймылдар подотрядына жатады.
Э.Геккель адамдар мен маймылдар арасында аралық бір түрдің болғанын айта келіп, оларды питекантроптар деп атайды (мағынасы: маймыл – адам). Ол ежелгі адамдардың арғы тегі қазіргі маймылдар емес, үштік дәуірдің ортасында өмір сүрген дриопитектер (ағаш маймылдары) деп болжамдайды. Олардың бір тармағынан эволюция нәтижесінде гориллалар мен шимпанзелер, ал екінші бір тармағынан адам тектес маймылдар таралды деп есептейді. Дриопитектердің бір түрлері ағаштан жерге түсіп, тік жүре бастады, оларды «рамапитектер» деп атады, қалдық сүйектері үнді жерінде табылғандықтан, Рама құдайының құрметіне солай аталды.
Бұдан мөлшермен 10 млн. жыл бұрын олардан сивапитектер бөлініп шықты.
Ал, 1960 жылы ағылшын археологы Л.Лики Шығыс Африкада «қабілетті адамның» қалдықтарын тапты, оның жасы мөлшермен 2 млн жылға сәйкес келеді. Оларды зинджантроптар деп атайды. Оларға «қабілетті» деген қосымшаның берілуі – тастан жасалған еңбек құралдарын пайдалануларына байланысты.
Еңбек құралдарын пайдалану мен топталып өсір сүру – ми мен тіл қатынасының дамуына әсерін тигізді.
Қазіргі жаратылыстану ғылымдары жүйесінде биосфера туралы ілім негізгі орын алады. Биосфера туралы ілімнің дамуы В.И.Вернадскийдің есімімен тығыз байланысты, оның басталу тарихы одан ертерек уақытқа Ж.Б.Ламарктың «Гидрология» еңбегінің жазылған кезіне (1802) жыл кетеді. Бұл еңбегінде ламарк тірі организмдердің геологиялық процестерге тигізетін әсері туралы жазған болатын. Одан кейін А.Гумбольдтың «Космос» атты көп томдық еңбегінде (алғашқы томы 1845 жылы шықты) тірі организмдердің өздері енетін жер қабықтарымен байланысы туралы тезис нақты дәлелдермен берілген. Ал 1875 жылы Австрия геологы Ә. Зюсс «биосфера» терминін өзінің «Альпі тауының геологиясы» атты еңбегінде қолданды және оны жеке қабық ретінде қарастырған болатын. Ол биосфераға кеңістік пен уақытта шектелген. Жер бетінде тіршілік ететін организмдердің жиынтығы деп анықтама бероді.
Бірақ ол кездерде биосфераның геологиялық рөлі туралы, оның Жердің планетарлық факторларына тәуелділігі туралы еш нәрсе айтылмады. Ең алғаш рет тірі заттардың геологиялық қызметі туралы, барлық органикалық дүниенің біртұтастығы туралы ой айтқан академик В.И.Вернадский болатын. Оның биосфера туралы концепциялары көптеген еңбектерінде біртіндеп жарық көре бастады. Ол еңбектеріне «Дала топырағының кемірушілер арқылы өзгеруі» (1884), «Тірі заттар» (20-шы жылдардағы қолжазба), «Биосфера» (1926), «Биогеологиялық очерктер» (1940), «Жер биосферасының химиялық құрылысы», «Табиғат зерттеушінің философиялық ойлары» атты еңбектері жатады.
Тірі заттардың геологиялық рөлі олардың атқаратын геохимиялық функцияларына негізделген, ал қазіргі жаратылыстану ғылымы – бұл функцияларды бірнеше категориямен береді:
Ал геосфераның мұндай орасан зор өзгерістері үлкен энергияны қажет етеді.
Вернадский ашқан биосферадағы тірі заттардың биохимиялық энергиясы оның негізгі көзі болып табылады.
Биосфера – планетаның тірі және өлі заттарының бірлігі, ол геологиялық та, биологиялық та, географиялық та анықтама емес. Бұл биогеохимиядағы негізгі іргелі түсінік, біздің планетамыздың ұйымдасуының негізгі құрылымдық компоненттерінің бірі. Немесе, тіршілік әрекеті арқылы биоэнергетикалық процестер мен зат алмасу жүретін ерекще қабық.
Жерді қоршап тұратын биосфера қабығы өте жұқа. Бүгінгі күнде атмосфераның микроорганизмдер өмір сүретін қабаты. Жербетінен 20-22 км биіктікке дейін көтерілсе, мұхит шұңғымаларында бұл шекара 11 км тереңдікке түседі. Ал жердің тас қабатындағы (литосферадағы) тіршілік 2-3 км тереңдікке дейін барады деп есептелінеді. Өйткені, дәл осындай тереңдіктегі мұнай құрамында анаэробты бактериялар тіршілік ететіні анықталды. Әрине, биосфераның әр аймағында тірі заттардың мөлшері әр алуан. Олардың ең көп мөлшері литосфераның беткі қабатында (топырақта) гидросферада және атмосфераның төменгі қабатында, ал жер қыртысының терең қабаттары мен гидросфераның ең терең бөліктерінде және жоғарғы атмосферада тіршілік те біртіндеп сирей береді.
Космостық сәулелер мен Күн энергиясы Жер биосферасына, жер бетіндегі барлық құбылыстарға тұрақты түрде әсер етіп тұрады. Гелиобиологияның негізін салушы А.Л.Чижевский Күн-Жер байланысын зерттеумен өте көп айналысқан ғалым. Ол Жер бетіндегі сан алуан, сан қырлы құбылыстар мен процестер – Жер қыртысының геохимиялық өзгерісі, планетаның, оның құрамдас бөліктерінің динамикасы тікелей Күн энергиясының әсер етуімен жүреді деп есептейді. Күн энергиясы жер бетіндегі барлық құбылыстарға – соққан самал жел мен өсімдіктердің өсуінен бастап дауылды желдерге дейін, тіпті адамның ақыл-есіне дейін әсерін тигізеді.
Күн белсенділігінің арту циклдері мен биосферадағы процестер арасындағы байланыс XVIII ғасырдың өзінде-ақ белгілі болған. Сол кезде ағылшын астрономы В.Гершель бидайдың өнімділігі мен күн дақтарының арасында байланыс бар екендігін анықтаған. Ал ХІХ ғасырдың аяғында Одесса университетінің профессоры Ф.Н.Шведов жүз жылдық қарағанның діңінің көлденең кесіндісін зерттеу арқылы оның жылдық сақинасының жуандығы әрбір 11 жыл сайын, күн белсенділігінің циклін қайталайтындай өзгеріп отыратынын байқаған.
А.Л.Чижевский өзінен бұрынғы бұл мәселемен шұғыолданған ғалымдардың еңбектерін қорытындылай келе, Күннің жер бетіндегі көптеген биологиялық процестерге әсерін тигізетіндігі, мысалы, Күн тәжінің жарықтығы артып, хромосфералық ұшқындар болған кезде біздің планетамызда эпидемиялық аурулар көбейіп, ағаштардың өсуінің артуы, ауыл шаруашылық зиянкестерінің, микроорганизмдердің көбейіп кетуі сияқты құбылыстар жиілейтіндігін бақылаған.
Бүгінгі уақытта көптеген ғалымдар адамзат біздің планетамыздағы тірі заттардың тек бір бөлігін ғана құрайтындығын айтады. Ал адам органимзі және басқа тірі организмдер биогеосфера ырғағына бейімделеді, ең алдымен тәуліктік, содан соң жылдық немесе маусымдық ырғақтылыққа бағынады.
Адамдардағы зат алмасу ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын циркадалық (тәуліктік) ырғақпен өтеді. Мысалы, 1931 жылы адам бауырының ырғақпен жұмыс істейтіндігі анықталды. Тәуліктің бірінші жартысында бауыр өттің көп мөлшерін бөліп шығарады. Өт – майлар мен белоктарды қорытып, оларды қанттың әр түрлеріне айналдыру үшін қызмет істейді.
Тәуліктің екінші жартысында бауыр қантты өзіне тартып, гликоген мен суды жинақтай бастайды. Оның клеткаларының мөлшері мөлшермен үш есе үлкейеді.
Сонымен бірге, тәулік бойында қанның құрамындағы гемоглобиннің мөлшері де өзгеріп отырады. Оның ең көп мөлшері сағат 11-13 аралығына, ең аз мөлшері 16-18 сағатқа сәйкес келеді.
Тәуліктік өзгеріске организмдегі биофильді химиялық элементтер де түсіп отырады.
Организмде түнде магний тұздары, ал ми сұйықтығында калий тұздары көбейеді. Бұл қосылыстардың екеуі де жүйке-бұлшық ет қызуын бәсеңдетеді. Сонымен қатар, вегетативтік жүйке жүйесі де тәуліктік графикпен жұмыс істейді. Тіпті статистика туу мен өлу процестерінің өзі тәуліктің қараңғы бөліктерінде, көбінесе түн ортасында өтетінін анықтады.
Күн белсенділігінің өзгерісі адамзат денсаулығына да әсерін тигізеді. Мысалы, Чижевский Европалық Россиядағы 1823 жылдан 1917 жылға дейін болған сүзек ауруының материалдарын, 1823 жылдан 1923 жылға дейінгі аралықтағы оба ауруының шыққан кездерін зерттей келе, бұл жұқпалы дерттердің шығуы күн сферасында өтетін құбыылстармен тікелей байланысты екендігін анықтады. Өзі құрастырған графиктер негізінде ол 1930 жылдың өзінде 1960-1962 жылдардағы оба ауруының эпидемиясы шағатынын болжаған, шынында да бұл ауру дәл сол жылдары Оңтүстік-Шығыс Азияда таралды.
Келтірілген фактілер космостық факторлардың және адам организмінің физиологиялық жағдайларына әсер ететіндіг3н көрсетеді.
В.И.Вернадский мен А.Л. Чижевскийдің космос адамзат, биосфера арасындағы байланыс туралы концепциялары Л.Н.Гумилевтің этногенез концепциясына негіз болды. Оның концепциясының негізгі түсініктерінің бірі – пассионарлық серпін – яғни қоршаған ортадан энергияны көп мөлшерде қабылдауға тырысушылық, ал артық энергияны адамзаттың белгілі бір қызмет бағытына жіберуі. Пассионарийлерге - Александр Македонскийді, Наполеонды, Марко Поло, А.Прежевальскийді, А. Эйнштейн мен Гетені және тағы басқаларды жатқызуға болады. Пассионарлық қасиет сирек байқалатын космостық сәуле шашу мен тікелей байланысты (ол мыңжылдықта 2-3 рет қана байқалады).
Биосфера мен космостың, жеке адам мен космостың, қоғам мен космостың арасындағы байланыс туралы ұғымдар біртіндеп ғылыми дүниетанымға енді. Бұл көзқарасты космизм деп, ал мұндай көзқарастың қалыптасуын ғылым мен философияның космизациясы деп атайды.
Космизм идеясы В.В.Докучаевтың, В.И. Вернадскийдің, К.Э.Циолковскийдің, А.Л.Чижевскийдің, Л.Н.Гумилевтің, Н.Г.Холодныйдың, С.П. Королевтің, Н.А. Морозовтың, Н.Ф. Федоровтың, В.С. Соловьевтің, А.Белыйдың тағы басқа ,ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты.
Ноосфера ұғымы. Ноосфера туралы екі түрлі түсінік бар:
1) ақыл-ой сферасының үстемдік етуі (Фихте);
2) адамзат пен табиғаттың ақыл-ой арқылы қарым-қатынас жасау сферасы (Теяр де Шарден, Вернадский)
Біз ноосфераны осы екінші түсінік бойынша қарастырамыз.
Теяр де Шарденнің анықтамасы бойынша, ноосфера дегеніміз – планета эволюциясының болашағынын бағыттарын бақылап отыратын коллективті саналылық, ол табиғатпен өте жақын үйлесімділік табады.
В.И.Вернадский ноосфера атауымен біздің ғаламшарымыз бен оның маңындағы кеңістіктің адамның саналы әрекетінің белгілері орын алған бөлігін түсіндірді. Биосфера тәрізді, ноосфера да Жердің барлық бөліктерін әсер етуші биогеохимиялық күш болып табылады.
Ал ноосфера терминін 1927 жылы француз ғалымдары мен философтары Э.Леруа мен П.Теяр де Шарден ұсынған болатын.
Вернадскийдің биосфералық ілімі бойынша тірі заттар Жер планетасының жоғарғы қабатын өзгертеді. Адамның осындай іс-әрекеті біртіндеп ұлғая түседі де, ол негізгі планетарлық геологиялық күшке айнала бастайды. Сондықтан да адамдар ғаламшар болашағы мен эволюциясы үшін өзінің жауапкершілігін түсіне білуі керек.
Өзінің ноосфера туралы концепцияларына Вернадский мынандай алғы шарттарды ұсынады:
1) Адамзат біртұтас бүтін қоғам. Кез келген құрылық бөлігіндегі болып жатқан жағдайлар барлық жерге ортақ;
2) Байланыс пен ақпарат таратудағы жаңалықтар. Оларды жер шарының кез келген түкпіріне таратады;
3) Адамзаттың тең өмір сүруі – ноосфера үшін қажетті жағдай;
4) Адамзаттың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, халық массасының мемлекеттік және қоғамдық істерге араласу мүмкіндігі;
5) Энергетикалық дамуы, энергияның жаңа көздері мен түрлерінің ашылуы;
6) Қоғам өмірінен соғыстың аластатылуы.
Вернадскийдің ноосфера туралы концепциясы ғылыми орталарда қазіргі кезде жан-жақты талқылануда. Ол экологиялық мәселелерді шешу мен адамзат қоғамын сақтап қалу жөніндегі идеялар мен теорияларға негіз болып саналады.
Географияның пәні және зерттеу обьектілері
География ғылымының қүрылымы
Географияның ғылыми-техникалық кезеңіндегі маңызы
География жер бетін құрастыратын күрделі территориялық жүйелерді зерттейді. Бұл жүйелер: табиғи, әлеуметтік және табиғи-қоғамдық болып бөлінеді.
Географиялық ойлаудың мәні –кеңістік заңдылықтарына талдау жасай білу, геожүйелер мен олардың компоненттерінің арасындағы өзара байланыстарды қазіргі әлемнің географиялық картинасына түсінік беретін тарихи әдістемелер негізінде анықтау. Ғылыми болжам жасау –ғылымның баға жетпес таланты. Географ әр түрлі материалдарды пайдалана отырып жер беті мен оның жеке аудандарындағы табиғат пен шаруашылықта болатын өзгерістерге болжам жасай білуі керек.
Қазіргі географтар жер бетінің күрделілігі мен қайталанбас ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген заңдылықтарды ашты: географиялық қабықтың зоналылығы мен ырғақтылығы, геожүйелердегі зат және энергия айналымы, геожүйелердің космоспен байланысы, әр түрлі елдердегі шаруашылық дамуы тағы басқалар. Сонымен, әлем туралы географиялық білім уақыт өткен сайын кеңейіп отырады, ол табиғи процестердің динамикасы, мұхит суларының жағдайы мен циркуляциясы, шаруашылықтағы өзгерістер туралы мәліметтермен жыл сайын толығып отырады. Қазіргі уақытта жер бетіндегі экологиялық жағдайлар: ауамен судың ластануы, шөлдің таралуы, топырақ тұздануы тағы басқа мәселелер зерттелуде. Карталарда сстихиялық табиғат апаттары: жер сілкінуі, цунами, дауылдар, су тасқыны тағы басқалар Жер шары халқына, шаруашылығына зиянын тигізетін құбылыстар көрсетілуде. Табиғат, халық, шаруашылық туралы мәліметтер негізінде белгілі бір территорияның сипаттамасын жасау- тек географтың қолынан келетін шаруа. Сондықтан географияның сырт көзге жеңіл пән болып көрінуі бекер.
Дегенмен ғылым дамуының барысында географияның зерттеу обьектілері мен пәні сан рет өзгерді. Жалпы қалыптасқан ұғым бойынша көптеген ғалымдар география ғылымының негізгі обьектісі ретінде жер бетін қарастырады. Бұған байланысты К.Риттер географияның зерттеу обьектісі ретінде жер бетін, Э.Мартонн – Жер бетіндегі адамзат қызметіне байланысты физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстармен олардың таралу себептерін, О.Пешель – Жер табиғатын қарастырады. Көптеген физик-географтар П.И.Броунов ұсынған «географиялық қабық» обьектісімен келіседі.
Географияның зерттеу обьектісі ретінде бірнеше терминдер ұсынылды: геогафиялық қабық, ландшафт қабығы, геосфера, ландшафтық сфера, биогесфера, эпигеосфера тағы басқа.
Ең дұрыс деп қабылданғаны: «географиялық қабық»
Сонымен, географтар өз зерттеулерінің обьектісін анықтады.
Бұл бірнеше бірімен-бірі байланысты жер сфералары мен олардың элементтерінен литосферадан, гидросферадан, атмосферадан, биосферадан тұратын күрделі құрылым – географиялық қабық болып табылады. Географиялық қабықтың компоненттеріне ауа, су, тау жыныстары, тірі заттар жатады. Сондықтан географиялық қабықтың табиғаты әр алуан: онда әр түрлі заттық құрамдағы жүйелер бір-бірімен өзара әрекеттеседі.
Жердің негізгі қабықтарының ішінде гидросфера мен биосфера толығымен географиялық қабыққа енеді. Географиялық қабықтың барлық компоненттері бір-бірімен тығыз байланысты. Географиялық қабықтың біртұтастығы – оның ең маңызды қасиеті.
Географиялық қабық екі маңызды қасиеттердің диалектикалық бірлігімен сипатталады: үздіксіздік (континуальдық) және іркілістік (дискреттік). Үздіксіздік географиялық қабықтың кеңістіктегі таралуының тұтастығымен, ал іркілістік – оның жеке геожүйелерге бекінуімен сипатталады.
Барлық географиялық ғылымдар дамушы территориялық объектілердің кеңістіктегі арақатынасын зерттейді. Бұл олардың негізгі пәні болып саналады.
Ғылым дамуы барысында географиялық зерттеулердің мақсаттары түрлене түседі, өйткені, жаңа объектілер мен жаңа әдістемелер пайда болады.
Географияда дифференциация процесі 19 басталып ХХ ғасырдың басында белсенді түрде дамыды. Біртұтас география физикалық география мен экономикалық географияға бөлінді. Қазіргі кезде географиялық ғылымдар жүйесі үш блоктан тұрады: ғылыми-жаратылыстық, әлеуметтік-экономикалық және табиғи-қоғамдық. Сонымен бірге кейбір аралық ғылымдар да бар.
1. Ғылыми-жаратылыстық блок. Бұл блокқа теориялық және қолданбалы физикалық-географиялық және қолданбалы физикалық-географиялық ғылымдар енеді.
2. Әлеуметтік-экономикалық блок. Әлеуметтік тәсіл адамзат пен қоғамның көзқарасын, мәселелерін зерттейді.
Экономика – халық шаруашылығы туралы ғылым.
3. Табиғи-қоғамдық блок. Табиғат пен қоғам арасындағы байланыс нәтижесінде туындайтын мәселелерді зерттеумен айналысатын ғылымдар жүйесі.
4. Аралық ғылымдар. Бұл ғылымдар блогына концепциялары, әдістемелері барлық географиялық ғылымдарға қатысы бар пәндер жатады. Мысалы: картография, география тарихы.
Географияның ғылыми-техникалық кезеңіндегі маңызы
Қазіргі ҒТР уақыты әр түрлі ғылым салаларының үлкен нәтижелер көрсетіп жатқан уақыты. Ядролық физика мен генетика, космонавтика мен есептеу техникасы, күрделі процестерді жобалау мен автоматтандыру, жоғары молекулалы қосылыстар химиясы мен жаңа дәрілік препараттар жасау, кибернетика мен гендік инженерия – бұлар ғылыми-техникалық прогреске әсерін тигізуші ғылым жетістіктері.
Қазіргі кездің маңызды міндеттері – табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін жасау, қоршаған ортаны жақсарту мен қорғау географияға және оның барлық салаларына қатысы бар мәселелер.
Табиғат пен қоғам арасындағы байланыстарды глобалдық және аймақтық масштабта зерттеудің үлкен маңызы бар. Табиғи жүйелердің антропогендік әсерге тұрақтылығын зерттеу өте қажет жағдай. Қоршаған ортаның жағдайына бақылау жасау – географияның маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Географияның теориялық және қолданбалық потенциалы аса ірі әрі маңызды табиғат туралы мәселелерді шешуде кеңінен қолданылады.
Аталған міндеттер мен халық шаруашылығы мен экономикасын басқаруда территориялық принципті қолданудың қажеттілігі зор.
Географиялық зерттеулердің маңыздысы қоршаған орта жағдайына, демографиялық, экономикалық жағдайларға болжам жасау.
Дұрыс, ғылыми түрде негізделген болжамдар халық шаруашылығын тиімді түрде жоспарлауға себін тигізеді.
География тек қана табиғатты, халықты, экономиканы ғана зерттеп қоймайды, оның идеологиялық қызметінің де маңызы зор. Білімді адамдарды дүние жүзінің саяси картасын, әлемдік экологиялық маңызы бар мәселелерді білмейінше білімді деп санауға болмайды.
Кешенді географияның әдістеме және геожүйелік концепция
Кейбір жалпы ғылымдық концепциялардың географияға тигізетін әсері
Географиядағы заңдар мен теориялар
1) география – дамушы территориялық объектілердің кеңістіктегі арақатынасы туралы ғылым;
2) география – екі ғылыми байланыс сферасында (табиғи және қоғамдық) дамитын ғылым;
3) география – географиялық құбылыстардың өзара байланысы, өзара әрекеті туралы ғылым.
4) Географиядағы жалпы өзара байланыстар принципі материалистік диалектикадан бастау алады.
Географиялық қабық, ландшафтық сфера, қоршаған орта, өндірістік-территориялық комплекс және басқа географиялық объектілер өзара ішкі байланыстар арқылы ұйымдасады. Ондай байланыстар вертикальды және горизонталды байланыстар болып бөлінеді. Вертикальдық байланыстар – бір объектінің компонеттерінің арасындағы байланыс (мысалы: жер бедері, климат, өсімдік тағы басқа).
Горизонтальды байланыстарға – географиялық кешендердің бір-бірімен байланысуын жатқызуға болады.
Табиғатта және географиялық қабықта кездейсоқ байланыстар жоқ, барлық байланыстар бір заңдылықтарға бағынады.
Өзара байланыстарға талдау жасау – зерттелетін табиғат объектілерін анықтауда пайдаланылады. Осыған байланысты физикалық-географиялық аудандастырудың мәні зор. Оның мәні – табиғаттағы табиғи-территориялық кешендерді анықтау және бөлу. Кешенді физикалық-географиялық аудандастыру мәселесінің үлкен методологиялық маңызы бар. Уақыт өткен сайын географиялық қабықтың дифференциациясы күрделеніп, табиғат кешендерінің саны ұлғая түседі.
Сонымен қатар, қоғамдағы өзара қарым-қатынастардың да маңызы зор.
Экономика саяси, құқықтық мекемелерді идеологияны қамтамасыз етеді. Қоғамдық – экономикалық формацияларға талдау жасау – дамыған қоғамдағы себеп-салдарлық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы әлеуметтік сферада территорияға байланысты көптеген нақты өзара байланыстар бар. Мысалы: шарауашылық пен халықтың таралып орналасуы, елді мекендердің территорияларда таралып орналасуы тағы басқа.
Адамзат пайда болып қоғам қалыптасқан уақытпен байланысты өзара байланыстың жаңа түрі – адамзат – қоғам – табиғат байланысы пайда болды. Адамзат өз қызметі арқылы ҒТР-дәуірінде табиғат компоненттеріне әсерін тигізуші күшті факторға айналды және өз тіршілігі барысында адамзат өз санасынан тыс өмір сүретін табиғат заңдарын пайдаланады.
Осы табиғат пен қоғам арасмындағы байланыс көптеген қоғамдық ғылымдар арқылы зерттеледі. Мәселенің географиялық аспектілері қоғам мен табиғаттың нақты ерекшеліктерінің арасындағы өзара байланыспен аяқталады.
Адамзаттың саналы ақыл ойы арқылы өзгерген табиғатты академик В.И.Вернадский ноосфера деп атағаны белгілі.
Ноосфералық концепция қоғам мен табиғат арасындағы өзара байланысты ақыл –оймен ғылыми әдістемелермен ұйымдастыру керек екендігін дәлелдейді.
Жүйелік әдістеме ғылымда 40-жылдардың аяғынан бастап дами бастады. Оның негізін жасаушы Л.Берталанфи, ол мынандай анықтама берді: «Жүйе дегеніміз- өзара байланысқан компоненттер кешені»
Жүйе теориясындағы негізгі ұғымдарға: біртұтастық, құрылым, қызымет ету, өзін - өзі реттеу, беріктік тағы басқалар жатады.
Жер бетіндегі кез – келген обьект: өсімдіктер, жануарлар, адамзат, жер бедері, топырақ, өндіріс тағы басқаларын кешендік позициямен қарастыруға болады.
Жүйелік әдістеме зерттелетін обьектіні тек қана жаңаша ғана қарастырмай, оған сандық сипаттама беріп, сызбалық жобасын жасауға мүмкіндік береді. Жүйелік әдістеменің негізгі тәжірибелік мәні осында.
Географиядағы жүйелік әдістеме акад. В.Б.Сочаваның есімімен тығыз байланысты. («Геожүйе туралы ілімге кіріспе», 1978 ж).
Геожүйелік концепция туралы бірнеше көзқарастар бар В.Б.Сочава, А.Г.Исаченко және басқалары жүйе ретінде табиғат жүйелерін түсінеді. Кейде бұл терминді жер бетінде қалыптасқан кез –келген табиғат кешен үшін қолдануға болады деген пікірлер айтылады. (В.М.Гохман, А.А.Минц, В.С.Преображенский).
Геожүйелерді сипаттайтын түсініктер екі топқа бөлінеді:
1) оның ішкі құрылымын сипаттайтын түсініктер («компонент», «байланыс», « арақатынас», «орта», «біртұтастық», «құрылым», «ұйымдасу»);
2) оның қызметіне байланысты түсініктер: «функция», «беріктік», тепе-теңдік», «реттеу», «кері байланыс» тағы басқалар.
Геожүйенің элементі – дегеніміз оның ең кіші құрамдас бөлігі немесе басқаша айтқанда – оның бөліну шегі. Ол геожүйе атомы.
Ал, геожүйенің біртұтастығы - оның ішкі бірлігі, автономиялығы, қоршаған орта жағдайларынан белгілі бір тәуелділігі.
Кейбір ғалымдар біртұтастық дегеніміздің өзі жүйе, яғни бұл екі түсінікті бөлек қарауға болмайды деген пікір айтады.
Ал біртұтастық геожүйенің құрылымы арқылы анықталады. Құрылым дегеніміз – жүйенің ұйымдасуының құрылысы және ішкі формасы. Геожүйеге қатысты алғанда құрылым оның ішкі компоненттерінің және жекелеген құрылымдық бөліктерінің өзара байланысын көрсетеді.
Геожүйе құрылымы сыртқы әсерлерге тұрақтылығы арқылы сипатталады. Ол инварианттылық қасиетіне байланысты. Бұл түсінік математика мен физикада да қолданылады. Табиғи геожүйелерде инварианттық қасиеттер литогендік негіздің климатпен байланысы арқылы қалыптасады.
Геожүйенің динамикасы дегеніміз – құрылымды қайта құруға әкеліп соқпайтын барлық өзгерістер (Мысалы: құмды қайраңдарға өсімдік шығуы немесе кесілген орманның қайта қалпына келуі тағы басқа). Динамикадан геожүйенің өмір сүруін айыра білу шарт, оларға тәуліктік, айлық немесе жылдық ырғақтар тән (Мысалы, топырақтың жібуі немесе тоң қатуы тағы басқа).
Жердің қазіргі кеңістіктегі құрылымы – оның дамуының нәтижесі.
Өзін өзі реттеу геожүйенің ең маңызды қасиеті. Ол оның қалыпты жағдайын сақтауын білдіреді.
Осыған байланысты біз геожүйенің иілгіштігін, яғни сыртқы факторлардың әсеріне қарамастан өзінің негізгі қасиеттерін сақтауға тырысуын анықтаймыз.
Геожүйелердегі байланыстардың атқаратын рөлі үлкен, өйткені олар геожүйенің біртұтастығы мен тұрақтылығын анықтайды. Көптеген байланыстардың ішінен үш топты бөліп қарастыруға болады: өзара әрекеттесу байланысы, генетикалық және даму байланыстары.
Өзара әсер ету немесе әрекеттесу байланысы географиялық объектілер арасында қалыптасады, мысалы: өсімдік – жануар, өсімдік – су, тағы басқалар.
Генетикалық байланыстың географияда өзіндік ерекшелігі бар. Әр түрлі факторлардың әсерінен бұрынғы геожүйенің орнын басқа бір геожүйенің басуын айтуға болады. Мысалы, ұсақ көлдерді су өсімидіктері басуына орай бұл жер біртіндеп батпаққа айналады, яғни көл геожүйесі батпақ геожүйесімен ауысады.
Даму байланысын эволюцияның жалпы бағыттары анықтайды.
Кейбір жалпы ғылымдық концепциялардың географияға тигізетін әсері
Географияның жаратылыстық және әлеуметтік-экономикалық ғылымдардың жүйесінде орналасуы – оның теорияларында әр түрлі концепциялардың қолданылуына себебін тигізеді және бұл концепциялардың әсерлі уақыт өткен сайын өзгеріп отырады.
Географияның алғашқы қалыптасқан уақытында оған ғылыми ретінде геологияның, биология, статистика ғылымдарының үлкен әсері болды. Одан кейінгі уақыттарда физика мен математиканың әсері күшейді. Сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық ғылымдармен – философиямен, саяси экономиямен, әлеуметтанумен байланыстар кеңіп, нығая түсті.
География ғылымының дамуына биологиядағы эволюциялық ілімнің пайда болуы көп әсерін тигізді.
Ұлы жаратылыстанушының ғылыми зерттеулері «Бигль» кемесімен 1831-1836 жылдарда жасалған дүниежүзін айналып шығу саяхатынан басталғаны белгілі. Соңынан ол түрлердің өзгерісі мен олардың қоршаған ортаның жағдайына бейімделуін жаппай табиғи сұрыпталу жағдайы арқылы жасалғанын айтқан болатын. Ол түрлердің морфологиялық өзгерісі мен қоршаған ортаның өзгерісі арасындағы байланыстарды анықтады.
Ресейдегі ғалым эволюционистердің ішінен еңбектері географияға тікелей қатысы бар К.Ф.Рулье мен И.А.Северцовты атауға болады. К.Ф. Рулье Мәскеу университетіндегі зоологтардың ғылыми мектебінің негізін салушы болды. Саяхатшы, әрі биолог Н.А.Северцовтың еңбектері гоеграфия мен биологиядан жазылған ірі еңбектердің алтын қорына енді.
Эволюциялық идеялар тек биологияда ғана емес, геологияда да дамыды. Ч.Лайель өзінің «Геология негіздері» атты үш томдық еңбегінде сол уақытта кең таралған апаттар теориясын сынға алып, актуализм (өзектілік) – теориясын жақтады.
Өзектілік теориясы геологияда да, географияда да, әсіресе жер бедері, топырақ, өсімдік, ландшафттар дамуының мәселесін зерттеуде үлкен рөл атқарды. Өткен уақыттарға қазіргі көзқараспен қарау – тарихи географияға тән. Геотектоникалық концепциялардың ішінде геосинклинальдық, глобальдық тектоникалық плиталар концепциялары маңызды рөл атқарды. Жерді мұз басу теориясы қазіргі ландшафт түрлерінің генетикалық түп-тамырын анықтауға мүмкіндік берді.
География ғылымдарының дамуына кибернетиканың қосқан үлесі зор. Кибернетикада келіп түсетін ақпараттар ағынының күрделі жүйелерді қалыптастырудағы рөлі қарастырылған.
Ақпараттар түсінігі қазіргі кезде өте кеңіді. Мысалы, өткендегі геологиялық оқиғалар зерттеушіге тау жыныстарының құрамы, споралар, шаң-тозаң түрінде беріледі. Далалық және лабораториялық әдістемелердің көмегімен ғалым бұл мәліметтерді өңдеп, пайдаланады. Бұл жағдайда өлшегіш-ақпараттық жүйелер қолданылады.
Сонымен информация түсінігі геожүйелер мен олардың өзінен-өзі реттелуіне қатысы бар.
Қазіргі уақытта география ғылымында экологияландыру, экономикаландыру, элементтендіру бағыттары қалыптасқан. Оларға жаратылыстану, әлеуметтік және экономикалық ғылымдардың жетістіктері әсерін тигізеді. Сондықтан географтар аталған білім салаларының концепцияларын білуі шарт.
Географиядағы заңдар мен теориялар
Ғылым заңдары материалдық дүниенің құбылыстарының маңызды қарым-қатынастарын білдіреді.
Ал теория дегеніміз – реальды дүниедегі құбылыстар мен процестерге түсінік беруге бағытталған білім жүйесі.
География – бұл ғылымдар жүйесі, сондықтан, ол әр түрлі көптеген заңдарға сүйенеді. Сөз жоқ, географияда физиканың, химияның, биологияныңғ әлеуметтік ғылымдардың заңдары қолданылады.
С.В.Калесник жалпы географиялық заңдылықтардың қатарына географиялық қабықтың біртұтастығын, зат айналымы, табиғат құбылыстарының ырғақтылығы, зоналылық, азоналық заңдылықтарын жатқызады.
Олардың ішінде кең таралғаны – зоналылық заңдылығы. Бұл заңның ландшафтқа тигізетін әсері климат, әсіресе күн радиоциясы арқылы жүзеге асырылады.
Географиялық қабықтың дамуымен тағы бір заңдылық – территориялық диффренцияация (бөліну) байланысты. Тұрақты дифференциация зоналықтың күрделенуіне -әсерін тигізді.
Табиғат процестерінің ырғақтылығы – олардың тәулік, ай, жылдар, ғасырлар бойында қайталанып келуі, зат айналымы жердің жеке сфераларында ғана емес, жалпы географиялық қабықта байқалатын заңдылық.
Мысалы, атмосфералық ауа айналымы, судың үлкен және кіші айналымы, ағыстар айналымы, химиялық элементтер айналымы.
Аталған заңдар табиғатқа, адамның шаруашылық қызметіне әр қилы әсерін тигізеді.
Табиғат комплекстері теориясы тек географияда ғана емес, биологияда да, экологияда қолданылады.
Ал аудандастыру теориясы барлық географиялық ғылымдарды бір-біріне жақындатады. Аудандастыру – территорияны белгілі бір жүйелерге бөлу. Оларды бөлудің жалпы принциптері бар.
Географияда географиялық объектілердің пайда болуы мен эволюциясы туралы үлкен топтамалар жасалған.
Экономикалық географияның өзіндік ерекшеліктері бар теориялары бар (өндірістік-территориялық кешендер, экономикалық аудандастыру теоориялары, В.Кристаллердің орталық орындар теориясы).
Қорыта келгенде, ғылымдағы көзқарастардың күресі белгілі бір теорияларға сүйенеді. Бұл жағдайда теориялар жаңа пікірлермен, жаңа пікірлермен, жаңа мәліметтермен толығады.
Ежелгі Шығыстағы ғылыми білім
Ғылым және миф. Мифтен логосқа дейін
Антикалық уақыттағы ғылыми программалар: математикалық, атомизм, континуальдық
Ежелгі Грециядағы теориялық математиканың пайда болуы. Оның дамуының теориялық және әлеуметтіке алғы шарттары
Әдебиет
1. Гайденко П.П. Эволюция понятие науки. – М., 1980.
2. Ильин В.В., Калинкин А.Т. Природа наууки. – М., 1985.
3. Рожанский И.Д. Античная наука. – М., 1980.
4. Черняк В.С. История. Логика. Наука. – М., 1986.
5. Көбесов А. Математика тарихы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993.
6. Жұмаділов Т. математика және дүниеге көзқарас. – Алматы: Білім, 1995.
7. Орынбаев М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996.
2 Физиканың философиялық мәселелері
Физика – жаратылыстанудың іргелі пәні. Физика пәнінің сипаттары.
Физика мен басқа ғылым салалармен байланысы. Физиканың қоғам өміріндегі маңызы.
Физиканың негізгі заңдары, олардың ерекшеліктері. Физика заңдарының классификациясы
Әлемнің физикалық картинасы. Әлемнің қазіргі физикалық картинасының қалыптасуы
Физикадағы ғылыми революциялар
Қазіргі ғылыми-техникалық революцияның қалыптасуы мен дамуындағы физиканың рөлі.
2. Кузнецов Б.Г. Развитие физических идей от Галилея до Эйнштейна в свете современной науки. – М.: Наука, 1966.
3. Пахомов Б.Я. Становление физической картины мира. – М., 1985.
4. Жұбанов М. Физиканың негізгі заңдары. – Алматы: Мектеп, 1989.
5. Бектенов М. Физика курсы. – Алматы: РБК, 1996.
3 Химия ғылымының философиялық мәселелері
Химия дамуының негізгі даму кезеңдері «ортағасырлық алхимия, химиялық бірлесіп түзілу кезеңі, химияның сандық заңдар кезеңі, қазіргі кезең
Химияның негізгі іргелі заңдары
Химияның концептуальды жүйесі және оның даму тәсілдері
Химиялық жүйелер, энергетика және химиялық процестердің бағыты, заттардың реакцияға қабілеттілігі
Химия ғылымының Қазақстанда дамуы
Әдебиет
1. Кузнецов В.И., Ддлис Т.М., тутина В.Н. Естествознание. – М.: Ажар, 1996.
2. Кузнецов В.И. Диалектика развитии химии. – М.: Наука, 1975.
3. Будрейко Н.А. Философские вопросы химии. – М.: Высшая школа, 1970.
4. Соловьев Ю.И. История химии. – М.:Просвещение, 1982.
5. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1992.
6. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н. Химия әлемінде. – Алматы: Мектеп, 1983.
Тіршілік пайда болуы туралы АП.И.Опариннің концепциясы
Тіршілік анықтамалары. тіршілік белгілері
Жер бетінде тіршілік пайда болуы. Антрпогенез мәселесі.
Жер биосферасы және оның эволюциясы
В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі
2. Яблоков А.В., Юсуфов А.Т. Эволюционное учение. – М.: Высшая школа, 1989.
3. Войткевич Г.В. Возникновение и развитие жизни на Земле. – М., 1988.
4. Вернадский В.И. Начало и вечность жизни. – М., 1989.
5. Жатқанбаев Ж. Биосфера. – Алматы: Қазақстан, 1981.
5 Адамзат, биосфера және космос
Биосфера және тірі заттар: олардың анықтамасы, атқаратын қызметі және гнесеологиялық процестердегі рөлі
Космостық биосфералық процестер мен адамзат өміріне тигізетін әсері
Адамзат және Жер биосферасы
Қазіргі экологиялық мәселелер
Ноосфера түсінігі. П. Теяр де Шарденнің ноосфера концепциясы
Әдебиет
1. Вернадский В.И. Начало и вечность жизни. – М., 1989.
2. Вернадский В.И. Философские мысли натруалиста. – М., 1988.
3. Ровинский Р.Е. Развивающаясы Вселенная. – М., 1996.
4. Урсул А.Д., Урсул Т.А. Эволюция, космос, человек. – Кишинев, 1986.
Лекция 4 Ғылымның даму тарихы (жалғасы) 25
Лекция 5 Физика ғылымының концепциясы.
Әлемнің физикалық картинасы 34
Лекция 6 Физикалық әрекеттесу 43
Лекция 7 Кеңістік және уақыт теориясының мәселелері 48
Лекция 8 Шексіз әлем: қазіргі астрофизикалық және
Лекция 9 Химия ғылымының концепциялары 57
Лекция 10 Химияның қазіргі кездегі мәселелері 64
Лекция 11 Биология ғылымының концепциялары 71
Лекция 12 Тіршілік пайда болу кезеңдері 78
Лекция 13 Органикалық дүниенің даму мәселелері 84
Лекция 14 Адамзат пайда болуы мен эволюциясы 92
Лекция 15 География ғылымдарының пәні, зерттеу обьектілері 101
Лекция 16 География ғылымының методологиясы 105
СЕМИНАР ТАҚЫРЫПТАРЫ 114
«ҚАЗІРГІ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ»
ӘДЕБИЕТ 121
Дәрістер курсына “Қазірігі жаратылыстану концепциялары” пәні бойынша оқылатын дәрістер (материалдары) бірнеше тақырыптар бойынша жинақталып, құрастырылған
16 12 2014
8 стр.
Рахат” АҚ өндірістік маркетингтік іс әрекеттерін дамыту жөніндегі ұсыныстар мен нұысқалар
25 12 2014
6 стр.
Тақырып Хромосомалық аурулар. Адамның тұқымқуалайтын ауруларына диагноз қоюдың қазіргі кездегі әдістері. Адамның тұқымқуалайтын ауруларының алдын алудың қазіргі кездегі әдістері. М
15 12 2014
1 стр.
14 10 2014
1 стр.
Сондықтан да жүргізіліп отырған жұмыстың мақсаты бұрындары қарастырылған мәселелерді зерттеу ғана емес, сондай-ақ зерттеудің қазіргі әдістерімен алынған сынақ мәліметтерінің негізі
16 12 2014
4 стр.
Л 52 Н. К. Байгатова и тд. /Ответ ред.: к ф н., профессор В. С. Верещагина. Алматы
09 10 2014
1 стр.
Мұнан соң «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің (1962-1963), «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») 1963-1965,
09 09 2014
1 стр.
12 10 2014
7 стр.