Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

М. Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті

Жалпы тарих кафедрасы

Диплом жұмысы

Тақырыбы: Миграциялық процестердің ХХ ғасырдағы Қазақстан демографиясына тигізген әсері

Орындаушы студент

Ғылыми жетекші:

• 
  Қорғауға жіберілді:
  
• 
  каф. меңгерушісі
  
• 
  Шабанов Е.И.
  
• 
  т.ғ.к. доцент
  

Шымкент 2006 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І – ТАРАУ.

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АПАТТАРҒА ҰШЫРАУЫ (1916-1958)

1. 
   Ұлт-азаттық күрестің Ұлы дүрбелеңі
   

2. 
   Ұжымдастыру (коллективтендіру) кезіндегі голощекиндік қызыл қырғын құрбандары
   

3. 
   Тың игерудің халық құрамына тигізген әсері
   

ІІ – ТАРАУ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ (1970-2000)
2.1 Демографиялық дүмпу кезеңі
2.2 Қазақ халқының урбанизациялық дамуы
2.3 Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы
ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОСЫМША

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КIРIСПЕ

Та¶ырып к¼кейкестiлiгi. ¶аза¶стан тарихи демографиясы – тарих µылымдарыныº жас, бiра¶ болашаµы да, маºызы да к¾штi, ´сiресе егемендiлiк жаµдайында "халы¶тану" жолында к¾рт дамыµан iскелеº саласы. ´рине, б½л µылымныº жетiстiктерiн революцияµа дейiнгi ж´не ´сiресе кеºес замандаµы тарихшы µылымдарыныº, оныº iшiнде ¦. Бөкейхан, М. Шо¶ай, М. Тынышппаев олардан кейiнгi Б. Сулейменов, П.Голузо, Е.Бекмаханов, Т. Елеуов, А. Нүсiпбеков, Г.Ф. Дахшлейгер және т.б. µалымдардыº еºбегiне сүйенiп одан әрі дамыту н´тижесiнде ¶ол жеткенi т¾сiнiктi.

Дегенмен Кеºес д´уiрiнде жалпы демография, оныº iшiнде тарихи саласы кеш дамыµаны белгiлi. Б½ныº ´р т¾рлi саяси – деректiк себептері де бар. Бiра¶ ´сiресе саясаттандырылµан ¶оµамды¶ µылымдар iшiнде тарихи демографияµа көп зардаптар келтiрiлдi. Елдегi халы¶ саны жоспарланµан деºгейден 11 млн-µа кемiген соº, 1937 ж. халы¶ санаµы н´тижелерi ¶ате деп табылып, жариялауµа тиым салынды. Демографиялы¶ апаттардыº келтiрген зияны жөнiндегi м´лiметтер ¶½пия болып пайдалануµа берiлмедi. Ұлтты¶ ерекшелiктер бар екенi мойындалµанымен, Кеºес Одаµы республикаларыныº халы¶тары саны мен ¶½рамындаµы өзгерiстердi зерттеу «½лтшылды¶» деп саналады. Себебi: б½л ерекшелiктер уа¶ытша н´рсе, кеºес хал¶ы ¶алыптас¶ан тарихи ¶ауымды¶, бiрлестiк – ол бiрт½тас ж´не м´ºгi ажырамас сипатты, кеºес азаматтары экономикалы¶, саяси, ´леуметтiк даму н´тижесiнде б½л бiрлестiк к¾шейе т¾седi – деген ¶аµида ¾стем болды.

Егемендiлiк жаµдайында Қаза¶стан тарихи демографиясын м½ндай шектен тыс идеологияландыру, саясаттандыру жолынан шынайы µылыми жолµа ауыстыру, оныº кезектi проблемаларын жаºа т½рµыдан, жаºа к¼з¶араспен зерттеу м´селесi негiзгi мiндетке айналды.

Қаза¶станда к¼ше-¶онды¶ м´селелер тарихын зерттеу «а¶таºдර беттерiн ашу объективтiлiк пен шынайлылы¶¶а, тарихи принциптерге негiзделген ¼зектi м´селелерiн талдау бейнесiн ашу баµытында ж¾ргiзiлуде. Жалпы ´лемдiк тарих µылымындаµы секiлдi Қаза¶станды¶ тарих µылымында да көші – ¶он м´селесi классикалы¶ теорияныº парадигмалы¶ ½µымдарыныº таза п´ндiк шекаралы¶ шеºберiнде зерттелуде. Дегенмен фрагментарлы н´тижелердi т½тастай теориялы¶ концепцияµа айналдыру м´селесi шешiлген жо¶. Ресейлiк зертеушiлер миграциология деп атаµан к¼ше-¶онды¶ теорияны ¶алыптастырма¶шы болды. Алайда оныº ¶олдану аясы тар болып, халы¶тыº к¼ше-¶онды¶ орын ауыстыруларын т¾сiндiргенiмен, к¼шi – ¶онныº ¶оµам ¼мiрiне, ´леуметтiк ¶атынастарµа, ½лтты¶ ´леуметтiк ¶½рылымдар ¼згерiсiне ´серiн талдауµа ¶олайсыз болµанды¶тан, тұтастай концепция ретiнде ¶олданылмады.

Сондай-а¶ батыс зертеушiлерiнiº еºбектерiнде жаºа тапты¶ (неоклассовый) макро жґне микротеория, жаºа экономикалы¶ к¼шi-¶он жґне екi жа¶ты еºбектiк – рыноктыº теория ´лемдiк ж¾йе теориясы ж´не т.б. к¼ше - ¶он м´селесiн зерттеуге арналµан теориялар ¶алыптасуда. Яµни, ´лi к¾нге дейiн к¼ше - ¶онды¶ процестердi зерттеудiº на¶тылы концепциясы ¶абылданµан жо¶. Оныº себебi к¼ше-¶онды¶ процестердiº алуан т¾рлiлiгi мен көп факторлылыµына байланысты жеке µылыми теорияныº ауы¶ымымен т¾сiндiрудiº ¶иындыµында.

Қаза¶стан тарихи демографиясыныº ¼зектi м´селелерiн ¶айта ¶арауда бiз тарихшылды¶, объективтiлiк, жан - жа¶тылы¶ ж´не бас¶а методологиялы¶ принциптерге с¾йенемiз. Тiптi топты¶ принциптi де жа шыµармай, орынды ¶олдануµа м¾мкiндiк табамыз. Бiра¶ топты¶ принциптi ´серi ¾стем етпей, бас¶а принциптермен тыµыз байланыстыра отырып б¾кiл ¼ркениеттiº µылыми н´тижелерiне с´йкес пайдаланамыз.

Себебi: адамзат ¶оµамыныº ´леуметтiк топтарµа, ¶½рылымµа ж´не топтарµа бөлiнетiнi, олардыº ´р¶айсысыныº өз ерекшелiктерi болатыны, ¼з м¾делерi ¾шiн саяси, экономикалы¶ ж´не к¾рестiº бас¶а т¾рлерiне ¶атынасатыны ежелден, марксизiмнен б½рын белгiлi, б½л жаµдайды ¶азiргi батыс µылымдары да, ´сiресе ´леуметтiк стратификация баµытында зерттеу ж¾ргiзетiндерi де мойындайтыны б´рiмiзге белгiлi емес пе?

Б½л принциптерге ¶оса демография µылымыныº ерекшелiгi – жан-жа¶ты ж¾йелi демографиялы¶ талдауды негiзге аламыз. Тарихи салыстырмалы¶, диалектикалы¶, статистикалы¶ ж´не бас¶а тарих µылымыныº ´дiстерiмен ¶абат, тарихи демографияныº ¼зiне т´н ´дiс-т´сiлдерiн кеºiнен ¶олдануда. Олар: демографиялы¶ статистика, көлденеº ж´не тiкелей талдау, топ - топ¶а бөлу, демографикалы¶ кестелер ¶ұру ж´не т.б.

Диплом ж½мысыныº ма¶саты мен б½л зертеуiмдi ¼лкемiздiº µасырлар бойы ¶алыптас¶ан тарихи этнодемографиялы¶ жаµдайын яµни алµаш¶ыда отарлы¶ к¾штеп баµындырудыº ´серiнен, кейiнiрек, лениндiк ½лт саясатыныº б½рмаланып, республикамызды ´р т¾рлi ½лттардыº миграциялы¶ полигонына айналдырµан сталиндiк з½лматтыº ¶ияметтей болµан ¶иындыµынан ¼згерiске ½шыраµан хал¶ымыздыº ½лтты¶ ¶½рамыныº даму тарихын ай¶ындау.

Зерттеудiº мiндетi Егемендi ел болып iргемiздi б¾тiндеп отырµан кезде ½за¶ жылдар бойы отаршылды¶ т½заµына т¾скен ½лтты¶ санамыз ¶айта жанданып, даму ¾стiнде. Соныº бiр жар¶ын көрiнiсi ½лтты¶ демографиялы¶ санамыз бен демографиялы¶ мiнез - ¶½л¶ымызда орын алып отырµан келесi ¼згерiстерден ай¶ын бай¶алады. Кейiнгi жылдары демографиялы¶ деректердi бiлуге деген ¶½лшыныс артып, ¶аза¶ ½лтыныº ¾рiм-бұтаµыныº ¼сiп - ¼нуi, санды¶ ж´не сапалы¶ өркендеуiнiº аяқталуы ¶алай деген сауал ´ркiмдi де ойландыра т¾суде. Саны жаµынан ´лемнiº өркениеттi дамыµан елдерiнен кешен ¶алµан ¶аза¶ хал¶ы ¾шiн демографиялы¶ ой-сананы жаºа сапалы¶ тұрµыда ¶алыптастырудыº тарихи маºызы аса зор. Сонды¶тан т´уелсiздiгiн ´лем таныµан, БҰҰ-ныº толы¶¶анды мүшесi Қаза¶стан ½лысы д¾ниенiº төрт б½рышындаµы ¼зiнiº географиялы¶ орны мен ´лем халы¶тары арасындаµы ¾лес салмаµын ай¶ын т¾сiне бiлуiмiз керек.

Зерттеудiº нысанасы. Қаза¶стан халы¶ыныº сан жаµынан өсiп, ¶½рамы бойынша ½лтты¶ жас-жынысты¶, ´леуметтiк, бiлiм деºгейi ж´не т.б. ¼згерiстер дамуыныº б¾кiл ХХ µ. бойы негiзiнен к¼шi-¶он процестерiнiº, оныº iшiнде сырттан келген келiмсектердiº ½лтты¶ ¶½рамµа ´серi –зертеуiмiздiº негiзгi нысанасы болма¶.

Зерттеу п´нi Демографиялы¶ статистика, халы¶ статистикасы дегенiмiз – белгiлi бiр ел территория халы¶тарыныº санын, ¶½рамын орналасуын ж´не ¶озµалысын немесе оныº жекелеген тобын сипаттайтын деректердi жинауµа, өºдеуге, баяндауµа ж´не талдауµа статистикалы¶ т´сiлдi ¶олданумен ш½µылданатын есеп-¶исап саласы. Демографиялы¶ статистика халы¶тыº тууын, өлуiн, некеге отыруын, бiр жерден екiншi жерге ¶оныс аударуын зерттейдi. Халы¶тыº саны оныº ¶½рамы мен орналасуы ж¼нiндегi еº д´л ж´не егжей – тегжейлi деректердi халы¶ санаµы бередi. Салы¶ аралыµында халы¶тыº саны оныº топты¶ ж´не жасты¶, жынысты¶ ¶½рамы аµымды есептеулер ар¶ылы аны¶талады.

Зерттеу деректерi ХХ µ. Басынан ¶азiргi таºµа дейiн демография тарихы ж¼нiнде жазылµан еºбектер, тарихшылар мен жеке зертеушiлердiº шыµармаларын ж´не арнайы µылыми к¼пшiлiк, ¶оµамды¶ – саяси тарихи басылымдар беттерiнде жарияланµан ма¶алаларды, ¶½жаттарды, сарапшылардыº µылыми – сыр пiкiрлерiн ¼з зертеуiмде пайдаландым.

Т´жiрибелiк ¶½ндылыµы ¶азiргi таºда демографиялы¶ тарихын о¶ып бiлудiº зор теориялы¶ ж´не практикалы¶ маºызы бар.

Їзiнiє сан µасырлы¶ ¶айµы - ¶асiретке толы тарихында ¶аза¶ хал¶ы таµдырдыє талай тґлкегiне тѕсiп, кјптеген о¶иµаларды басынан јткердi. Сол тар жол, тайµа¶ кешулерден арып-аршыса да, ¶ажып - ¶ансыраса да ґр¶ашан јзiнiє ¶адiр - ¶асиетiн жоµалтпай, ар-намысын, абыройын тјкпей јтеп келедi. Соныє бґрiнде оµан жiгер ¶ос¶ан, рухын кјтерiп, арманын ас¶а¶тат¶ан халы¶тыє еркiндiктi, тґуелсiздiктi аєсауы, соµан деген Ѕмтылысын, ¶Ѕштарлыµын кјрсету ѕшiн де маєызды.

Диплом жЅмысыныє ¶Ѕрылымы. БЅл зерттеуде ХХ µасырдаµы ¬аза¶стандаµы миграциялы¶ процестер, оµан ґсер еткен жаµдайлар мен саяси – ґлеуметтiк процестер ¶арастырылады. Зерттеу жЅмысы кiрiспеден, екi тараудан ¶орытынды жґне пайдаланµан ґдебиеттер тiзiмi мен ¶осымшалардан тЅрады. Кiрiспеде зерттеу жЅмысыныє кјкейкестелiгi тґжiрибелiк ¶Ѕндылыµы, ма¶саттары мен мiндеттерi, ґдiстемелiк негiзгi дґйектелген жґне зерттеудiє µылыми жаєалыµы теориялы¶, практикалы¶ маєызы зерттеу деєгейi хронологиялы¶ жґне географиялы¶ ау¶ымы ашып кјрсетiледi.

Жѕмыстыє алµаш¶ы тарауында ХХ µасырдыє басындаµы Ѕлт-азаттыє кјтерiлiстiє, Ѕжымдастырудыє, тыє жерлердi игерудiє халы¶ ¶Ѕрамына тигiзген әсерi туралы сјз болады.

Келесi тарауда демографиялы¶ ¶айта жаєµыру, яµни халы¶ саныныє ¶алпына келуi, оµан ґсер етушi жаµдайлар мен Тґуелсiздiктi алµаннан кейiнгi Қаза¶стандаµы жалпы кјшiп-¶ону мґселесi ¶арастырылады.

I - тарау ¬аза¶стан хал¶ыныє демографиялы¶ апаттарµа Ѕшырауы (1916 - 1959)

1. 
   ±лт – азатты¶ кѕрестiє ±лы дѕрбелеєi.
   

1916 жылдыє ортасынан бастап ¶аза¶ ѕшiн баяу болса да, бiр¶алыпты демографиялы¶ даму ѕрдесi ая¶талып, жаєаша «отыз жыл ойраннан (1916-45)» јзiнiє јткендегi еє биiк тарихи шыєына кјтерiлiп ѕлгердi. Осыдан кейiн Кеєес ѕкiметi хал¶ымызды отыз жылдыє iшiнде ѕш рет демографиялы¶ даµдарыс¶а Ѕшыратты. Соныє алµаш¶ы ойраны 1916-21 апатты жылдардаµы кјтерiлiс, а¶пан мен ¶азан тјєкерiсi жґне олардыє жалµасы азамат соµысы о¶иµаларына ¶атысты [1]

1914 жылы басталµан жґне оµан патшалы¶ Ресей де ¶атыс¶ан бiрiншi дѕниежѕзiлiк соµыс оныє халы¶тарына аса ауыр ¶айµы-¶асiреттер ґкелдi: ґлеуметтiк жґне Ѕлтты¶ езгi кѕшейдi , империяныє шет айма¶тарында патша шенеулiктерiнiє басынушылыµы мен зорлы¶ замбылыµы јлшеусiз артты. ¬аза¶станда бiрiншi кезекте Сырдария облысыныє солтѕстiк – шыµыс аудандарында, Жетiсу облысыныє оєтѕстiгiнде жґне бас¶а бiр¶атар облыстарда ¶аза¶тардыє жерлерiн жаппай тартып алу жалµасып жатты.

Тек Жетiсу облысыныє бiр јзiнен µана соµыстыє алµаш¶ы ѕш жылы iшiнде 1800 мыє десятина еє таєдаулы жайылымды¶ жґне егiстiк жерлер тартып алынды, ал осы жерлердiє шын ¶ожалары - ¶аза¶стар шаруашылы¶ жѕргiзуге жарамдылыµы аз немесе мѕлде жарамсыз жол жґне шјлейт аудандарµа кѕштеп кјшiрiлiп жiберiлдi. [2] ¬аза¶стардан тартып алынµан жерлер патша офицерлерiне, шенеуiктерге, дiн басыларына, ¶аза¶ ґскерлерi мен Ресейден жґне Украинадан ¶оныс аударµан шаруаларµа ѕлестiрiлдi.

1916 ж. Ортасына таман ¶аза¶ хал¶ынан тартып алынµан жерлердiє кјлемi 45 млн. десятинаµа жеттi. Соµыс шикiзатты, азы¶-тѕлiктi, малдыє жґне бас¶а материалды¶ байлы¶тардыє орасан зор мјлшерiн жұтып жатты.

1. 
   Тґтiмов М. ¬аза¶ ґлемi 1993 50-б
   
2. 
   ¬аза¶стан тарихи. Очерк А. 1994 288-289 бб.
   

Осыµан байланысты ¶аза¶ хал¶ыныє иыµына жаєа ауыртпалы¶тар тѕстi:мiндеттi тѕрде ет тапсырылды, мемлекет керегiне мал жаппай ерiксiз алынды, ґрбiр ѕйден жаєа салық алу енгiзiлдi, земстволы¶ салымдар жґне болыс бас¶арушыларын баµып-¶аµуµа арналµан бай – болысты¶ алымдар, сондай-а¶ сол ѕшiн тјленетiн жґне бас¶а салы¶тар мјлшерi артты. Жергiлiктi халы¶¶а салынатын салы¶тар соµыстыє басталуымен байланысты 3-4 есе, ал жекелеген жаµдайларда – 15 есеге дейiн јстi. [3]

1916 жылы топты¶ жґне Ѕлтты¶ езушiлiктiє соµыс¶а деген јшпендiлiктiє кѕшеюi жаппай ¶Ѕбылыс¶а айналды. Соµыс елдегi жалпы – Ѕлтты¶ даµдарыстыє пiсiп-жетiлу процесiн тездете тѕстi Орта Азияныє барлы¶ айма¶тарын дерлiк ¶амтыµан 1916 ж. Ѕлт – азатты¶ кјтерiлiсi болды [4] (2)

Кјтерiлiстiє шыµуыныє басты себебi ґлеуметтiк – экономикалы¶ жґне саяси сипаттаµы факторлар едi. Яµни отарлы¶ езгiнiє кѕшеюi, жердi тартып алу, салы¶тар мен алымдардыє јсуi еєбекшiлердi ¶анау, јлкенiє ¶аза¶ жґне бас¶а бұрыннан тЅрµын жергiлiктi халы¶тары жјнiнде патшаның жѕргiзiп жат¶ан орыстандыру саясаты, соµыс¶а байланысты ¶алыє халы¶ бұ¶арасы жаµдайыныє кѕрт нашарлап кетуi мiне осыµан алып келдi.

Кјтерiлiстiє бЅр¶ ете ¶алуына патшаныє 1916 ж. 25 маусымдаµы армияныє тыл жЅмыстарына ¬аза¶станныє Орта Азияныє жґне iшiнара Сiбiрдiє 19 – дан 43 жас¶а дейiнгi буратаналы¶ ер азаматтарын ша¶ыру жјнiндегi жарлыµы тiкелей сылтау болды. Мемлекет ґжетiне ерiксiз алынµандарды ґрекеттегi армия ¶имыл жасап жат¶ан аудандарда ¶орµаныс ¶Ѕрлыстары мен ґскери байланыс жолдарын салу жЅмыстарына пайдалану жоспарланды. ¬аза¶стан мен Орта Азиядан 400 мыє адам, соныє iшiнде ¬аза¶станныє далалы¶ облыстарынан – 100 мыєнан астам, Жетiсудан – 87 мыє адам ерiксiз алынуµа тиiстi болды

1. 
   М.Х. Асылбеков, А.Б. Галиев Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980)
   
2. 
   А. 1991 187 – б. ¬аза¶ ССР тарихы А 1981 3-том 471 б.
   

Шiлденiє басында ¬аза¶станныє барлы¶ айма¶тарында дерлiк кјп кешiкпей ¶арулы кјтерiлiске айналµан стикиялы¶ бас кјтерулер басталды. Халы¶ ¶аһарыныє сысын алдымен тылды¶ жЅмыстарµа баратындардыє тiзiмiн тiкелей жасаушы болыс бас¶арушылары ауыл аµамандаµы жґне патша ґкiмшiлiгiнiє бас¶а да тјменгi ¶ызметкерлерiн алды.

Тұтас алµанда ¬аза¶стандаµы 1916 ж. Ѕлт-азатты¶ ¶озµалысы кјтерiлiске ¶аза¶стармен ¶атар Ѕйµырлар, јзбектер, дунµандар жґне кейбiр јзге халы¶тардыє јкiлдерi ¶атыс¶ан оныє Оєтѕстiк облыстарын айтпаµанда бiр Ѕлтты¶ сипат¶а ие болды. Кјтерiлiсшiлердiє негiзгi бұ¶арасы адам кѕшiн са¶тап ¶алу ма¶сатында ¶араша айыныє екiншi жартысында Торµайдан 150 ша¶ырым жерге ґкетiлiп, Бетпබара ауданында шоµырландырылды. Осы арадан 1916 ж. ¶араша айыныє екiншi жартысынан бастап, 1917 ж. ¶араша - а¶панныє орта шенiне дейiн жазалаушыларµа ¶арсы партизанды¶ жортыулдар жасалып тЅрды.

1917 ж. À¶ïàí áóðæóàçèÿëû¶ - äåìîêðàòèÿëû¶ ðåâîëþöèÿñû í´òèæåñiíäå патша өкіметінің ¶½ëàòûëóû Ðåñåéäiº ñàÿñè ê¾øòåðiíiº îðíàëàñóûí ò¾áiðiíåí ¼çãåðòòi. Рåâîëþöèÿнûң íåãiçãi ¶îçµàóøû ê¾øií ¶½ðàµàí ê¼òåðiëiñøi æ½ìûñøûëàð, ñàëäàòòàð, øàðóàëàð ñàìîäåðæàâèåëiê íåãiçäåðäi æîþìåí µàíà ¶àëµàí æî¶, ñîíûìåí áiðãå ¼çäåðiíiº ¼êiìåò îðãàíäàðûí – êåºåñòåðäi ¶½ðäû. Óà¶ûòøà ¾êiìåò æåð-æåðäå, ñîíûº iøiíäå ½ëòòû¶ øåò àéìà¶òàðäà äà ¼çiíiº îðãàíäàðûí ¶½ðäû. Àò¶àðó êîìèòåòòåði ìåí êåºåñòåðі æåð-æåðäåãi ïàòøà ´êiìøiëiãií òàë¶àíäàó æ¼íiíäå áiðëåñiï æ½ìûñ iñòåäi, ñàÿñè ò½ò¶ûíäàð ìåí æåð àóäàðûëµàíäàðäû áîñàòòû, õàëû¶ øàðóàøûëûµûíûº êåçåê ê¾òòiðìåéòií ì´ñåëåëåðií øåøóãå òûðûñòû, Қûòàéµà ¶àøûï êåòêåíäåðäi – 1916 æ. ½ëò àçàòòû¶ ê¼òåðiëiñiíå ¶àòûñ¶àíäàðäû êåði ¶àéòàðó ò.á. æ¼íiíäå ¶àäàìäàð æàñàäû.

1917 æ. ¶àçàí àéûíûº ñîºûíàí áàñòàï 1918 æ. нàóðûç àéûíà äåéií Êåºåñ ¼êiìåòi íåãiçiíåí àëµàíäà ¶àëàëàð ìåí ¬àçà¶ñòàííûº áàñ¶àäà iði åëäi ìåêåíäåðiíäå îðíàï áiòòi. Àë àóûëäàð ìåí ñåëîëàðäûº áàñûì ê¼ïøiëiãiíäå ¬àçà¶ñòàíäà Êåºåñ ¼êiìåòií îðíàòó ïðîöåñi àçàìàò ñîµûñû áàñòàëµàíғà äåéií ñîçûëäû.

¬àçà¶ñòàíäàµû ¶àðóëû òàéòàëàñ Ðåñåéäåãi àçàìàò ñîµûñûíûº ¶½ðàìäû áið á¼ëiãi åäi. ¬àçà¶ñòàí ìàéäàíäàðûíäàµû ê¾ðåñ-òàðòûñûíûº äàìóû ìåí áàðûñûíà àçàìàò ñîµûñûíûº áàñòû ìàéäàíûíäàµû ñîµûñ ´ðåêåòòåðiíiº æ¾ðiñi µàíà åìåñ. ¬àçà¶ñòàííûº à¶ãâàðäèÿøûëàð æàóëàï àëµàí òåðèòîðèÿñûíäàµû ïàðòèçàí ¶îçµàëûñòàðû ìåí ê¼òåðiëiñòåð ¬ûçûë Àðìèÿíûº Øûµûñ æ´íå κò¾ñòiê ìàéäàíäàðûíäà øàé¶àñûï æàò¶àí íåãiçãi ê¾øòåðiíå åëåóëi ê¼ìåê ê¼ðñåòåäi.

Àçàìàò ñîµûñû àÿ¶òàëûñûìåí ´ñêåðè – êîìмóíèñòiê øàðàëàð æàºà ´ëåóìåòòiê – ýêîíîìèêàëû¶ æ´íå ñàÿñè ¼ìið áîëûñûìåí áiòiñïåñ ¶аéøûëû¶òàðµà òаï áîëäû. Àóûë øàðóàøûëûµûíäà áîëµàí àïàòòûº àÿµû ñ½ìäû¶ àøòû¶¶à àïàðûï ñîµàäû. [5] (1)

1921-1922 æûëû ¬àçචÎðòàëû¶ Àò¶àðó Êîìèòåòiíiº òîëû¶ åìåñ àíû¶òàìàñû áîéûíøà, 1,5 ìèëëèîí àäàìíûº àøòû¶¶à ½øûðàµàíûí, á½ë æîëû äà Кåºåñ ¼êiìåòi äåð êåçiíäå øàðà ¶îëäàíáàé, Ì´ñêåó ìåí ¯ëêåëiê ïàðòèÿ êîìèòåòi ñàìàð¶àóëû¶ òàíûòûï, òåê ñûðòòàé áà¶ûëàóøû µàíà áîëûï îòûðµàíûí æ½ðò áiëå áåðìåéäi. Àäàìäàð æີà¶, ø¼ï, àµàøòàðäûº æàïûðàµûí òàëµàæàó åòêåí, ¼ëêåñå æåãåí, ñîíûìåí áiðãå àäàì åòií æåãåí æàµäàéëàð äà ½øûðàñàäû. Àøû¶¶àí, à¶ûëûíàí àëæàñ¶àí àäàìäàð æîë êåçiï êåòêåí. Êiñiíiº åòií êiñi æåï æàò¶àíäûµû òóðàëû ¾ðåéëi õàáàðëàð Îðûíáîðµà ñóûò æåòiï æàòñà äà, íåãiçãi ¶½ðàìû ¶àçචåìåñ ½ëòòàðäàí ¶½ðàëµàí ¼ëêåëiê Ðåâîëþöèÿëû¶ êîìèòåòiíiº ì¾øåëåðiíiº æ½ìûñû ìûíà àðíàäà æ¾ðåäi.

1. ÂÊÏ – íûº ÕII ñúåçiíå äàéûíäû¶ äåãåí æàëຠèäåîëîãèÿëû¶ äàóðû¶ïàíû ¼ðøiòåäi.

2.Ðåñåéäåãi àøòû¶¶à ½øûðàµàí àóäàíäàðµà àçû¶-ò¾ëiê æ¼íåëòó ¾øií æåðãiëiêòi ½ëòòûº åº ñû ¶îë ¾çäiãií ñûïûðûï-ñèûðûï àëàäû (Ëåíèííiº Àðàë áàëû¶øûëàðûíà Ïîâîëîæüåãå áàëû¶ æiáåðó òóðàëû æåäåëõàòûí åñêå àëûºûç).

3. Á½ë ´äiëåòñiçäiêòiº êåñiðiíåí òóûíäàµàí õàëû¶òûº íàðàçûëûµûí á¾ðêåìåëåó ¾øií áàðëû¶ êií´íi «¶аза¶ Ѕлтшылдарына» жабады.

Кеєес јкiметi ¬аза¶станды шикiзат кјзi, сауда жолы ретiнде жан-жа¶ты пайдаланады. Їлкедегi жаµдайлар туралы јкiмет басшылары хабардар бола отырып, бґтаусыз жиын, дауры¶па конференциялар жѕргiзумен µана шектеледi. Кеєес јкiметiнiє шыµарµан заєдары, директивалары, бЅйры¶- жарлы¶тары ¶аза¶ жерiнде бiрден жѕзеге асып отырды. Оµан жергiлiктi халы¶ наразылы¶ бiлдiрсе, оларды ¶аруланµан арнайы отрядтар жiберу ар¶ылы басып-жаншыµан. Азы¶-тѕлiк саясатын кѕшпен жѕргiзiп, арнайы экспедициялар ар¶ылы азы¶-тѕлiк јнiмiн алып отырµан. Мґселен, Кјкшетау ѕйезiнде ет дайындау экспедициясы мiндеттердi толы¶тай орындап, етке ґр тѕрлi јнеркґсiптiк тауарларды айырбастайды. 1920 жылдыє 21-¶ыркѕйегiнде iске кiрiскен ¬аза¶ азы¶-тѕлiк халкомы Мґскеуден келiп тѕскен нЅс¶ауµа сґйкес республикада азы¶-тѕлiк дайындау iсiне басшылы¶ жасайды. Ал, негiзiнен, жергiлiктi халы¶тыє жаµдайымен санаспай-а¶, ¶ажеттi мјлшерде азы¶ тѕлiк дайындауды Орталы¶тыє јзi белгiлеп отырады. Кеєес јкiметi Сiбiр мен Солтѕстiк ¬аза¶стан шаруаларынан 1920 жылдыє тамызынан 1921 жылдыє маусымы аралыµында барлыµы 110 миллион пЅт асты¶, оныє iшiнде ¬аза¶станнан 35 миллион пЅт асты¶ жинауды жоспарлайды. Сјтiп асты¶ ѕшiн кѕрес шЅµыл нау¶анµа айналады. Егiс ал¶абы 1916 жылы 3,8 миллион десятина болса, 1920 жылы 3,3 миллион десятинаµа ¶ыс¶арµан. Мал басы азайып, ауыл шаруашылыµы ѕлкен шыµынµа Ѕшырайды. Сјзiмiз айµа¶ты болуы ѕшiн мынадай штрих¶а жѕгiнелiк «егiн салу агротехникасыныє дґрежесi тјмен болды. 1920 жылы ¬аза¶станныє ауыл шаруашылыµы бар болµаны 300 мыє со¶амен жґне 27 мыє аµаштарымен ¶аруланµан едi. ¬арапайым агротехниканыє салдарынан егiн шыµымы тјмен болды» 1921 жылы А¶тјбе губерниясыныє барлы¶ аймаµында асты¶ да¶ылдарыныє јнiмi мѕлде болмайды. Ашты¶ 7 478 адамды немесе губерния хал¶ыныє 60 пайызын ¶амтиды. Соныє нґтижесiнде, 1922 жылы ¬аза¶станныє губернияларында азы¶ - тѕлiк јнiмдерiнiє баµасы ¶ымбаттап, Семейде Ѕнныє пЅты 230-270 мыє сомаµа жетедi.

Бiр ¶ызыµы сол – мЅнда, негiзiнен, ауыл шаруашылыµыныє јнiмдерiн јндiрiп отырµан шаруалар ашты¶¶а бiрiншi Ѕрынады. 1919 жылдыє 11 - ¶аєтарынан бастап ¶олµа алынµан салµырт бойынша шаруалар азы¶-тѕлiк јнiмнiє барлыµын дерлiк мемлекетке тапсыруµа мiндеттi болды, соµан сґйкес мемлекеттiк жоспар белгiленiп, ол арнайы ба¶ылауµа алынады. Жоспарды орындауµа кез келген айма¶, ауыл шаруашылыµы јнiмдерiн јндiрушiлер мiндеттi едi. Мґселен, Семей губерниясы мемлекеттiк жоспар бойынша 15 миллион пЅт асты¶ жинауµа тиiс болыпты. Оны ѕйез кјлемiне ша¶са¶, Павлодар ѕйезiнiє јзi орталы¶ ѕшiн µана 3 миллион он пЅт асты¶ жґне 37 мыє бас мал жинап беруi керек екен. Сонша асты¶, мал жґне бас¶а да азы¶ тѕрлерi сјзсiз кѕштеп жиналатыны белгiлi. Кѕштеу саясатына ¶арсы халы¶тыє наразылыµы, кѕке кѕшпен жауап беруi кеєес тарихнамасында «саяси бандитизм» деп кјрсетiлiп келгенi белгiлi. Большевиктер тұтас ұлтты қақ жарып, бір біріне қырғызып, таптық санамен таптатады. Таптық саясатты желеу еткен большевиктер ұлттың ынтымағын бұзып, алаш зиялыларының ізгі мұратын іске асырмайды. Өздерін «құтқарушы» ал ұлт өкілдерін «халық қанаушылары», «жаулары» ретінде көрсетіп, ел арасына іріткі салады. Басты мақсаты – елдің санасындағы дербес ұлтпыз деген ұғымды мүлдем өшіру еді. Ол үшін қазақсты аштықпен есенгіретеді. Елі үшін, ұлттың қамы күрескен, аштарға жәрдем көрсетуге қатынасқан барлық азаматтарды, халық өкілдерін айыптайды. Оған 1921-1922 жылғы ашаршылық кезіндегі Торғай өңіріндегі оқиға дәлел. 1921 жылы қыркүйек айында Ж. Аймауотовтың басшылығымен Семей губерниясынан аштар үшін жиналған 7000 малдың алғашқы бөлігі Торғай үйезіне жеткізіліп, таратылады. Артынша, 1922 жылы қараша айында бұл малды жұмысын тексеру үшін жоғары жатқан арнайы комиссия құрылып, малдардың басым көпшілігі үйездердің «байлары мен құлақтарына берілді» деген шешім шығарылады. Осыдан кейін Торғай аштарына жәрдем көрсетуге қатынасқан барлық азаматтарды айыптау, тергеу ісі басталады. Оларға 1. Малды аштарға таратып беретін комиссияның мүшелігіне қасақана кіріп, «Алашорда» үкіметінің туыстарына заңсыз үлес берді. Кедейлерді үлестерден қақты. 2. Үлестерген малды кім алғаны туралы қолхат алмады. 3. Өз бетінше бақташыларға мал үлестірген деген айыптар тағады.

Қазақ даласына ажал сепкен аштықтың қалай жайылғанын төмендегі кестеден анық байқаймыз

1-Кесте
1921 жылдың наурыз айының соңындағы мәлімет

Р№	Губерниялар	Тұрғындардың жалпы саны	Аштыққа ұшырағаны	Пайызы
	Орынбор	680271	526401	80,3
	Қостанай	455598	414350	74,5
	Ақтөбе	501637	361049	72,0
	Орал	470028	446536	99,0
	Бөкей	224028	66255	29,5
	Ақмола	1млн 021 164	472000	46,2
	жиыны	3млн 353228	2млн 286 591	68,2

следующая страница>