Кітапхана ұжымының даму динамикасы туралы

Ұжымның психологиялық табиғатын танудағы басты нәрсе — оның даму ерекшелігін түсіну. Кітапхана — тірі организм, ондағы ұжым туылады, өседі, сырқаттанады, өшеді. Бұл динамика ішкі, сыртқы және жеке жағдайларға байланысты болады. Осыған орай кітапхана ұжымы дамуының бірнеше батысын айқындауға болады.

Бірінші — ұжымда кадрларды таңдау және орналастыру аяқталды дейік. Бұл сатыда қызмет жоспарына байланысты барлық нұсқаулар мен өнегелілік-тәртіби талаптар негізінен басшы тарапынан қойылады.

Екінші — ұжымда қоғамдық басқару органы құрылды, қоғамдық актив жұмыс істейді. Қоғамдық актив мүшелері ұжымда қоғамдық пікірдің қалыптасуына, жетекші әрекетін қолдап-қуаттап отыруға үлкен ықпал жасайды.

Үшінші — қалыптасқан сау моральдық-психологиялық атмосфера, қоғамдық пікір ұжымның жеке қызметкерлерге деген негізгі талаптарын білдіреді. Ұжымды басқаруда және басқару мен алқалық басқару үйлесім табады.

Төртінші — қызметкерлер арасындағы принципті және игі тілекті қарым-қатынас берік орнады дейік. Мұндайда қоғамдық мүлде кітапхана ұжымының басты мүддесіне айналады. Жеке қызмкеткерлердің дарыны ашылып, қабілеттері өседі және де олар қолдау тауып отырады.

Кезінде мамандар еңбек ұжымының дамуын өзара талаптың дамуы ретінде қараған. Әлі "бастық пен бағыныштылар" жүйесінде әлі өзара түсінбейтін, жетіспейтін дамудың алғашқы кезеңінде бастықтың қойған талабы негізгі сыртқы күш ретінде қабылданады.

Кітапхана ұжымының даму барысында адамдардың бірнеше тобын байқауға болады, олар адамдардың белсенді (актив) тобы және селқос (пассив) тобы. Бұл жағдай ОКЖ-нің жаңа директорын сайлау барысында анық байқалады. Белсенді топ жаңа директордың сайлау алдындағы платформасын дайындауға көмектесіп, оның талаптарын қолдап отырды, ұжым мүшелерінің санасы төмендеріне ықпал жасады. Түрлі талаптарды жүзеге асырар кезінде кітапханашылардың қандай екендігін байқауға болады, олардың бірі — ол талаптарды орындау қажет деп есептейді, ал екінші біреулері қажеті жоқ деп есептейді. Белсенді топ пен селқос топ міне осы жерде аңғарылады. Әрине олардың арасында айқын көзге түсетіндей шекара жоқ, өйткені бір-бірімен араласып жатқан дүние ғой. Бірқатар кітапханашы алғашында белсенділік көрсетті де түрлі жағдайларға байланысты басылып қалды. Кейде керісінше болады. Бұл заңды құбылыс. Енді бір адамдар бірде белсенділер тобына қосылып, бірде селқостар тобына қосылып жүрді.

Басшы қарамағындағы, әсіресе сыннан қорқатын біреулерді орынсыз қолпаштаса, ұжым бірлігіне кері әсер етеді. Лайықсыз мақтауға ие болған адам жұмысты нашар істей бастайды. Бастық кезіне ілмесе белсенді адамның да іске құлқы болмай қалады. Әділетсіздікке шыдай алмаған ондай жандар ақырында селқостар тобына қосылып кетеді, кейде тіпті ұжымды бұзушылар қатарына да қосылуы мүмкін. Сондықтан да әрбір адамның қызметіне баға беру басшы қызметіндегі күрделі мәселеден саналады.

Зерттеу барысында байқалғандай, кітапхана ұжымында басшыға деген көзқарас біркелкі болмайды, өйткені кітапханаға қойылар талапты әр қызметкер әртүрлі деңгейде атқарады. Өйткені біреуді асыра бағалау немесе жете бағаламау ерте ме, кеш пе өз көрінісін береді. Басшы қарамағындағыларға әділ қарамаса, алалайтын болса, онда ондай басқару тұсында ұжым бастыққа үнайтын, ұнамайтын және елеусіз қалатын топтарға бөлінеді де өзара қырқысып жататын болады.

Осыдан келіп кітапханашы еңбегі мен тәртібін бағалай білу ұжымды басқарудың бірден бір тиімді құралы деген қорытынды шығады. Бұл көбінесе қызметкерлерден жан-жақты білім мен дайындықты талап ететін жерде ұшырасады. Кітапхана ісі жөнінде мамандар былай деген болатын: "Кітапхана ісі — осы саладағы адамдардың оқуын талап ететін іс, өйткені оларға оқырмандар арқа сүйейді". Оқырмандар сұранысы көп-ақ: бүкіл өмірді қайта құруға байланысты жаңа кітаптар шығады, ол ьсітаптар жөнінде айтуын керек, айтып қана қоймай өзің де үйренуің керек, өз бетінше дербес үйренуің керек. Сондықтан да кітапхана қызметкеріне қойылатын кәсіби талапқа және оның басшы мен ұжым талабына қалай сәйкес келетініне үнемі назар аудара жүру керек.

Қанша дегенмен кітапхана — ақпараттық мәдени-ағарту мекемесі болып табылады. Кітапхана қызметкерлеріне қойылатын талап та ақпараттық бағытта болуы тиіс. Мысалы, белсенді өмірлік бағыт үстау жөніндегі талапқа тоқталайық. Кітапханашыдан идеялық сенімділік, жоғары саяси мәдениет талап етіледі. Насихатшыларға тән кітаптарды оқыған сайын кітапханашы оқырмандармен тіл табысу қабілетін арттыра түседі. Бұл кітапханашының педагогикалық шеберлігін де көрсетеді. Олар педагог ретінде де, кітап оқуды ұйымдастырушы ретінде де оқырмандардың дүние танымын кеңейтуіне сеп болады. Бірте-бірте жеке кітапханашы мен ұжымда оқырмандардың кітапқа деген ықыласын арттырып отыруға ұмтылу сияқты тамаша педагогикалық сапа пайда болады. Бұл жағдай салғырттыққа, енжарлыққа, ішкі ашу-араздыққа жол берілмеген ұжымдарда ғана орныға алады.

Сауалнама жүргізу барысында еңбек стажы 15 жылдан асқан кітапханашылардың 54 пайызы жұмысқа келген жастардың кәсіби деңгейлерінің төмен екендігін атап айтты. Бұл әрине оқырмандарға қызмет көрсету сапасына кері әсер етеді. Сондықтан да кітапхана қызметкеріне қойылар басты кәсіби талап — кітап оқу. Кітаптың мазмұнын, оның жазылу мақсатын жақсы түсінгенде ғана оқырман талабы мен мүддесін қанағаттандыруға болады.

Кітапхана қызметкеріне ұжым ғана емес, оқырман да жоғары талап қояды. Көп оқуды талап ететін ең алдымен солар. Кітап оқу — кітапханашы үшін қызмет бабынан емес, өмірлік талабынан туындауы тиіс. Оның кәсібінің өзі мол да жүйелі оқуды қажет етеді. Рас, оған үнемі уақыт бола бермейді. Бірақ онсыз мүмкін де емес. Дүние танымы саяз, аз оқитын кітапханашыдан әріптестері де жериді. Кейде ондайлардың кесірінен бүкіл ұжым қызметінің жоққа шығуы да мүмкін.

Тағы да кітапханашының бойында ұйымдастырушылық қабілет, адамдарды тани білу, кітапхана ісін, ұжымның алыс-жақын перспективасын көре білу қабілеттері басым болуы тиіс.

Кітапханашыға мұның бәрі неге керек, бәрі бірдей бастық бола бермейді ғой деген ой тууы мүмкін. Мәселе мынада кітапханашы, мейлі ол қатардағы қызметкер болсын, ол — ұйымдастырушы. Оның оқырман активі бар. Дәл сондай активистерден кітапхана кеңесі құрылады. Бұдан шықты, ұйымдастырушылық қызмет ез әріптестері ғана емес, кітапты насихаттауға байланысты бұқаралық жұмыстарды біргелікте жүргізетін оқырмандар активін да қамтиды. Дегенмен ұйымдастырушылық қызмет еңбек ұжымын басқаратын немесе соған дайындалып жүрген адамдарға ғана тән.

Кітапхана жетекшісіне қойылатын талаптар

Кез келген ұжымының өзіндік құрылымы болады, ал оның мүшелері өздеріне тән түрлі міндеттер атқарады. Соның ішінде ұжым жетекшісіне басқару міндеті жүктеледі, ал ол бұл қызметін қарамағындағылардың күшімен өндірістік міндетті жүзеге асыру арқылы атқарады. Бұл өзге қызметкерлердің жұмысын жоспарлайды, дайындайды, ұйымдастырады, бақылайды және баға беріп отырады деген сөз. Осы арқылы ол ұжым басшысына айналады. Оның жеке басындағы қасиеттер басқару функциясына қойылатын талаптарға сай келгенде ғана осылай болады.

Біздің жүргізген зерттеуіміз көрсеткендей, кітапхана ұжымы үшін төмендегі талаптар тән:

— кітапхананың ерекшелігіне сәйкес жоғары кәсіби мамандық;

— кітапханадағы қоғамдық қатынас кітапхана ерекшелігіне байланысты оның ісінің жүйелі орындалуына негізделуі тиіс;

— кітапхана жетекшісінің өмірлік жоспарлары және оны жүзеге асыру жалпылай қабылданған заңға сәйкес болуы керек;

— өз қызметінде жетекші кітапханашылардың жеке қасиеттерін есепке алып, ұжымдағы өзара қатынастың оңынан өріс алуына қол жеткізуді тиіс;

— кітапхана жетекшісі бүкіл ұжымның ынтымақты жұмыс істеуіне арқа сүйейді.

Басқарудың кез келген функциясын жүзеге асыруда жетекші беделінің маңызы зор. Басшының өз міндетін қалай атқарып жүргендігі, тапсырманы жүзеге асыру барысындағы бағыныштылардың көзқарасы мен іс-әрекеттері басшы беделінің сыртқы көрінісі болып табылады.

Бұл көрініс өзара қарым-қатынаста онан сайын нақтылана түседі. Оның негізіне адалдық, құрметпен қарау, таңдану немесе қорқу, ұнатпау, көре алмау сияқты көзқарастар жиынтығы жатады.

Басшы ісімен ғана емес, оны қалай жүзеге асыратындығымен де бағаланады. Ол еңбекке деген көзқарасымен өзгелерге үлгі болуы керек. Жоғары саяси мәдениетті, түрмыста да, қызметте де таза адам болуы тиіс.

Кітапханашылар кәсіби тұрғыдан алғанда білікті басшыларды құрметтейді. Ал басшы — кітапхана алдында тұрған міндеттерді шешуге оңай жол табатын күшті психолог, педагог болса одан да жақсы. Бұл жерде көп нәрсе басшының ұйымдастырушы және тәрбиелеуші ретіндегі шеберлігіне, жеке абырой-беделіне байланысты.

Кітапхана жетекшісі жүртқа танымал кісі болса, мұның кітапханашылардың қызмет көзқарасына деген ықпалы зор болады. Бұл қасиет, әсіресе, бүгінгі күні қажет. Сондықтан да олардың өз басшыларынан дәл осы сапаны талап етуі әбден орынды.

Кітапхана жетекшісі мына қасиеттерін үнемі жетілдіріп отыруы керек:

Біріншіден, моральдық-саяси сапалар,— адамға құрметпен қарау, өз міндеті мен құқына жауапкершілікпен қарау, жоғары моральдық тәртіп, заңцылықты мүлтіксіз орындау.

Екіншіден, кәсіби сапалар — кітапхана ісінің болашағын білу, экономикалық, дайындық, кітапхана мамандығын іс жүзінде игеру, озат тәжірибені жүйелеуге бейімділік.

Үшіншіден, ұйымдастырушылық сапалар: жұмысты жоспарлай білу, кадрларды таңдай және орналастыра білу, адамдардың көңілін аулау, оларды өз мақсаттарына жүмылдыра білу, ұжымның моральдық-психологиялық ахуалына ықпал жасау, жаңалықты жедел қабылдау.

Төртіншіден, психофизикалық сапалар: ақыл-ой оралымдылығы (шешімнің жаңа түрлерін табуға икемділік, ой еңбегінің қай түріне болса да ат салысу, іс барысын зерттеуге комплексті қарау; дербестік, сын көзбен қарай білу және тереңнен ойлау, жігерлілік, сезім байлығы және айқындылығы, денсаулығының мықтылығы.

Ұжым тәрбиешісі және ұйымдастырушысы ретінде жетекшіге жүктелген орасан зор моральдық-саяси жауапкершілік өз бойындағы қасиеттерді ұдайы жетілдіріп отыруды талап етеді. Басшының мінез-құлқы уақыт талабына, кітапханашылар мен оқырмандардың жоғары сұранымына сай келуі тиіс.

Басшы қызметінің ерекшелігі сонда, ол адамдармен жұмыс істейді. Сондықтан да басқарудың аса маңызды принциптерінің бірі олармен тіл табыса білу, олардың сеніміне кіре білу болып табылады.

Кітапхана ұжымының қызметін бақылау барысында басшы мен кітапханашылар арасындағы қатынастың аса қызықты әлеуметтік-психологиялық заңдылығын байқадық. Басшы қарамағындағыларға неғұрлым жақын болса, олармен жиі сұхбаттасып тұрса, солғұрлым оның басшылық функциясының, соған байланысты түрлі ресми өкілеттігінің қажеті шамалы болып қалады. Бұл әсіресе, орталық кітапхана бөлімдерінің кітапхана — филиалдарының меңгерушілеріне тән. Олардың бойындағы қасиеттер қарамағындағыларға орасан зор психологиялық ықпал жасап, ұжымдағы формалды және бейформал қатынастардың нығаюына әсер етеді.

Кітапхана қызметкерлерімен жүргізілген анкета барысында, оларға мынадай сұрақ қойдық: Ұжым басшысына қандай талаптар қоясыз және оны рет-ретімен жазыңыз. Көбісі бірінші кезекке кәсіби біліктілік пен ұйымдастыру қабілетін қойыпты. Екінші орынға — ұжым пікірімен санаса білу және қарамағындағыларды түсіне білу. Үшінші орынға — іскерлік. Төртінші орынға — талапшылдық, принциптілік, әділдік. Бесінші орынға — зиялылық, икемділік.

Сонымен, жетекшінің жеке басындағы іскерлік, моральдық-саяси қасиеттерінің мазмұнды да бай болуы оның беделінің артуына, қарамағындағылармен арада таза жолдастық, достық қатынастың орнығуына әсер етеді.

Басшы "мен бастықпын" деп кеду қаға беріден гөрі адамдармен тіл табыса білсе өз беделін арттыра түседі. Мұның негізгі адамдар бойындағы жақсы қасиеттерді тани білуде, олардың жандүниесін түсіне білуде, олардың қайғысына ортақ болып, қуанышын бөлісе білуде жатыр.

Кітапхана жетекшісі өз бағыныштыларынан технологиялық және еңбек тәртібін қатаң талап етуі керек. Бірақ талапты да жөнімен қоя білген дұрыс. Басшының кітапханашыға қойған әрбір талабы кітапхана мүддесіне сай, әділ және кітапханашының әр ожданына нұқсан келтірмейтіндей болуы тиіс.

Білікті басшының іс-әрекетінен әлеуметтік оптимизм, адамдарға сену, іске деген құштарлық айқын көрініп тұрады. Қызмет барысындағы қиыншылықтар, қақтығыстар, адамдардың мінез-құлқындағы қарама-қайшылықтар оның сергек көңіл-күйін, ұжымға деген сенімін тұншықтыра алмайды. Қиыншылықты жеңе білетін, істен гөрі адамды бірінші кезекке қоятын, қарамағындағылардың көңіл-күйін терең түсінетін, дағдарыс кезінде ұжымның қалыпты психологиялық атмосферасын сақтап қала алатын, мұндайда ұстамдылық көрсететін басшы бағыныштылары арасында ерекше қадір-құрметке ие болады. Оны құрметпен қана қоймай, жан дүниесімен сеніп, ұнатып та қалады.

Кітапхана жетекшісі қашанда ұжым мүшелерінің назарында. Оның тәртібі қандай болса, ұжымда да сондай тәртіп қалыптасады. Мұндай жерде әдетте адамдарды жоғары тәртібі мен ұйымшылдығын қамтамасыз ете отырып, жеке басқару мен демократия өзара қабыса алады. Ол ұжымда қызметкерлердің бойындағы жеке қасиеттер толығымен ашылады, өйткені оларды өз беделімен тұншықтырып тастамайды, керісінше ішкі және сыртқы жоғары мәдени адамгершілік қарым-қатынасы арқылы бұған кеңінен жол ашады.

Адамдармен тіл табысудың төте жолы — оларды назардан тыс қалдырмау. Барлық қызметкерлерге ілтифатпен қарау — басшылық ісіндегі дәлелдеуді қажет етпейтін қағида. Бағыныштыларының пікіріне құрметпен қарау, олармен аты-жөнін атап, сыпайы сәлемдесу, лажы болса оның сәлем беруін күтіп тұрмай, бүрын амандасу — осы сияқты қарапайым мәселелердің барлығы да басшы қызметіне тән этикетке жатады.

Қызмет этикеті, мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі ұнамдылық, ізгілік қасиеттер — дағды барысында келетін қасиеттерден саналады. Басшы баршаға бірдей ұнай бермеуі мүмкін. Бұл жерде көп нәрсе бағыныштылардың мінез-құлқына да байланысты. Бірақ басшы бойындағы бар қасиет кітапханашыларға деген құрмет сезіміне негізделу тиіс. Тауып айтылған әзіл-сықақ, жылы шырайлы әңгіме, ішкі күйзелістеріне ілтифатпен қарау адамдарға үнайды. Бұл жерде басшыға қызметтік этикет тәртібін біліп қана қою аз. Жақсы қасиет жарқын ойдан ізгіліктен, салауаттылықтан туады.

Кітапханашылардың құрметіне бөленерліктей іскерлік, адамгершілік жоғары қасиеттерді екінің біріне бере бермейді. Адамдарға ілтифатты болу өнерін игеру үшін К.С.Станиславский айтқан педагогикалық процестің белгілі формуласын есте үстаған жөн. Оқи жүріп — оқыт! Бәрін де біліп туған адам жоқ. Ұстаз үшін оқушы — жаңа ойлар, міндеттер, проблемалар туғызатын қазына. Кітапхана жетекшісіне де қарамағындағылардың дәл осылайша ең жақын ұстазы ретінде қарайтындарына күмән жоқ.

Әдетте, кітапхана меңгерушісі қарамағындағылардың кәбісімен жолдастық тіпті достық қарым-қатынаста болады. Ал ұзақ істессе, өзара қарым-қатынас онан да жақсарып, ресми қатынастың әлсіреп қалуы да мүмкін. Ондайда қарамағындағыларды өзіңнен алшақтатып та алмау керек, "ағайынгершілікке" де салынбау керек.

Қарамағындағылардың көз қарасын ықпал ететін басшы бойындағы кейбір сәттерге тоқтала кетейік.

Сыртқы түрі. Адам жөніндегі алғашқы ұғым әдетте оның сыртқы қасиетіне орай қалыптасады. Басшы ширақ, талғаммен, ұқыпты киінуі тиіс. Бұл жөнінде "адам бойындағы қасиеттердің бәрі де, соның ішінде киген киімі де тамаша болуы керек".— деп А.П.Чехов өте тауып айтқан.

Бет жүзі мен кейпі. Бет жүзі мен кейпі арқылы адамдарды өзіне тартуы да, алшақтатып алуы да мүмкін. Өйткені жұрттың бәрінің бірдей бет жүзі, іс-қимылы әсем бола бермейді. Көп адам өзінің көз қарасының "суық, тікенектей" қадалатынын байқамайды. Ал ұжым тәрбиешісі әрі ұйымдастырушысы мұны жақсы білуі керек. Басшы бет жүзін бағыныштыларына қарай бұра білсе құба-құп.

Тыңдай білу. Бұл адам бойындағы ең бір тамаша қарапайым да тиімді қасиеттердің бірі. "Тындамау,— деп жазады Бальзак,— бұл сыпайгершіліктің жоқтығы ғана емес, менмендіктің де белгісі. Адамдармен қарым-қатынаста көңіл бөлуден қайрымды ештеңе жоқ". Өзгелерді құрметтейтін, қандай да бір мәселені шешуде жеке басындағы артықшылықты пайдаланып, ешкімге өктемдік жасағысы келмейтін басшы, қарамағындағылар тарапынан қадір-құрметке бөленеді.

Шешендік. Жарқын да ойлы сөйлей білудің маңызы аса зор. Онсыз ешқандай басшы қарамағындағыларға айқын кәсіби іскерлік хабарлама жасап, тәрбие бере алмайды. Кітапхана жетекшісінің беделі көп жағдайға сөйлей білуге байланысты.

Шағын кітапхана ұжымдарында басшы қарамағындағылармен жиі сұхбаттасып, араласып тұрады. Кіммен кімнің қалай тұратыны ұжым мүшелерінің көз алдында болады.

Кітапхана ұжымындағы психологиялық атмосфераның ерекшелігі ондағы жағдайға байланысты болады, бұл жерде әсіресе жеке басшы үлкен роль атқарады. Қызметтің қай түрі болмасын, мейлі ол шаруашылық-қаржылық немесе библиографиялық, әкімшілік тербие немесе құқықтық қызмет болсын, бар жерде салдарлы-салиқалы ұйымдастырушылық шешім қабылдануы тиіс. Ал сол шешімнің орындалуына ұжымды жұмылдыра білу керек. Сонда ұжым мүшелері де оның ұйымдастырушылық қабілетіне сеніп, арқа сүйейтін болады.

Ұйымдастыру қабілетіне тән қасиеттердің бірі — пайымдылық, яғни жағдайды, оған байланысты туындаған проблеманың ой-қырын түсіне білу. Басшының пайымдылығы ең басты мәселені өзгелерден ажырата, айқындай білуге мүмкіндік береді. Ондай басшы кадр, өндіріс, тәрбие мәселелерін де жылдам шешеді. Қай кітапханашының неге қабілетті екенін де бірден байқайды. Бұл мамандарды орналастыру мәселесін оңай шешуге жол ашады.

Бүгінгідей материалдық қиын жағдайда басшы үшін батылдық, табандылық қасиеттерінің маңызы зор. Тәуекелге бар, жоғары органдар алдында ұжымның қоғамдық пікірін жалтақсыз қорғау — батыл басшыға тән қасиет.

Кітапханадағы демократизация барысында қызметкерлердің бәрі де қабілетіне қарай басқару ісіне қатысуға мүдделі болады. Бағыныштылар басшы бойындағы өздері ұнатқан жақсы қасиеттерді міне осы істе пайдаланатын болады. Егер бұл сөтті шықса, онда басшының жеңіске жеткені. Ұжым басшы статусына ықпал етеді, оның қызметінен алқалық басқару әдісі берік орын алады, төменнен жоғары қарай бақылау да күшейеді.

Алқалық басқару — бүкіл ұжым болып шешім шығарудың нағыз бұқаралық түрі. Басшы беделінен ұжым беделі басым түсіп жатқан бұл жағдай әрине оңай шаруа емес. Мұндайда адамдарды тәрбиелеу ісі де, мораль мен этика да басқару алқасына жүктеледі.

Қайта құру бүкіл қоғамымыздың, экономикамыздың басқару механизміне ықпал етіп, өмір сүру қабілетінің формасы түбірімен өзгеріп жатқан бүгінгі таңда — алқалық басқару адамдардың бойында жаңа сана-сезімнің қалыптасуына ықпал жасайды. Басқарудың алқалық түрі ұжымның бойындағы жауапкершілікті, өз ісіне деген қожайындық сезімді нығайтады.

ҚОРЫТЫНДЫ
Диплом жұмысын аяқтай отырып, кітапхана ұжымы психологиясының проблематикасына тоқатала кеткім келеді, ол — күрделі де ауқымды. Мен кітапхана ұжымындағы әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерге байланысты негізгі проблемаларға тоқталып өттім. Олар:

— кітапхана ұжымының мінездемесі;

— кітапхана ұжымындағы әлеуметтік-психологиялық ахуал және мүмкін болатын қақтығыстар;

— кітапхана ұжымын басқарудың психологиялық ерекшеліктері;

— кітапхана ұжымының жетекшісі.

Диплом жұмысында басты назар ұжымның әлеуметтік-психологиялық ахуалына, кітапхана ұжымын басқару ерекшеліктеріне аударылған.

Кітапхана ұжымындағы ахуал бір жағынан адам санасындағы жаңғыру нәтижесі ретінде (яғни өзара түсіністік нәтижесінде пайда болатын өзара қарым-қатынас, бір-біріне, біргелікте қызмет істесу жағдайына қанағаттану, ұжым мүшелерінің көңіл-күйі), екінші жағынан, әлеуметтік-психологиялық ахуал ұжым қызметінің тиімділігін арттырудың алғы шарты ретінде қаралады.

Өз жұмысымда мен кітапханашылардың өзара қарым-қатынасы мен әлеуметтік-психологиялық ахуалдың пайда болуы және дамуы арасындағы байланыс заңдылықтарын анықтауға тырыстым. Мұның практикалық маңызы аса зор. Кітапхана ұжымындағы ахуалды үдайы жақсартып отыру үшін ең алдымен өкімшілік өкілдерінің, оқырмандар мен кітапханашылардың ол ахуалды қалай бағалайтындығына назар аудару керек. Олар ахуалдың қалыптасу және оны жетілдіру шарттарын біле ме, адамдарды өзара қарым-қатынасын жетілдіруге үмтылдыра ала ма, міне осы жағын анықтау қажет.

Басшының қарамағындағыларға, ұжым мүшелерінің басшыға көзқарасы, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы негізінде әлеуметтік-психологиялық ахуалы жетілдіру шарттары мен жолдарын көрсетуге негізделген.

Диплом жұмысында кітапхана ұжымын басқару мен басшының жеке түлға ретіндегі ерекшеліктері жөніндегі мәселелер қаралды. Сондай-ақ, басшы практикалық міндеттерді шешу кезінде қақтығыстан мәселелер мен проблемалар, ұжым мүшелерінің жұмысына, басшының жеке басының қасиеттеріне қанағаттану шарттары сөз болды.

Осыларды негізге ала отырып, төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға болады.

Біріншіден, кітапхана ұжымының психологиясына қатысты проблемалар аз зерттелген. Бұл жұмыс бүгінгі кітапхана ісін қайта құруға, осыған сәйкес жаңа қағидалардың пайда болуына байланысты аса келелі мәселеден саналады. Соған орай нақты кітапхана ұжымдарында зерттеу жұмыстарын онан әрі жалғастыруды талап етеді.

Екіншіден, кітапхана ұжымының моральдық-психологиялық атмосферасында келеңсіз құбылыстардан сақтану үшін ондағы әлеуметтік-психологиялық ахуал жағдайы жөнінде тез әрі ешақндай қиындықсыз хабарлама алуға мүмкіндік беретін сенімді де ыңғайлы практикалық әдістемелер ойластыру қажет.

Үшіншіден, кітапхана қызметкерлерін таңдарда олардың көпшілікпен істесу қабілетіне, бейімділігіне, мінез-құлқына қарау керек. Ол үшін кітапхана қызметкерлерінің арасында психологиялық байқау (тестирование) және сауалнама жүргізген дұрыс.

Төртіншіден, кітапхананың психологиялық ахуалын жақсарту үшін қақтығыс жағдайларына үнемі талдау жасап, оның себептерін анықтап отыру керек.

Кітапханашының қоғамдық беделін арттыру мәселесіне ерекше назар аударғым келеді. Дәл қазір бұл мэселенің маңызы аса зор, өйткені жергілікті әкімшіліктер ауылдық жерлердегі кітапханашыларды негізсіз қысқартуға әрекет жасап жатыр. Бүгінгі күні керісінше, олардың еңбек ақысын молайтып, қамқорлық жасап отыру қажет.

Кітапхана қызметкерлері үшін айтар соңғы ұсынысымыз: ұжым психологиясы жөнінде көп оқырмандар, өз ұжымдарыңды зерттей жүргізіңдер, ауалнама жүргізіңдер т.т.

Қазіргі кезде кітапханалар қызметінде бағыт пен бағдарламасында өзгерістер болып жатыр, олар жеке ведомстволардың сұранымдарының негізінде ғана қанағаттандырмай, жеке тұлғалардың (адамдардың) нақты мәліметтерге сұраным қажеттілігін орындауға бағытталған, сондықтан кітапханалардың басқару жүйесінің анық тұжырымдамасын құру қажет.

Қазіргі кітапханалар қызметінде жаңа философиялық ұғымы — менеджменттік басқару өніп келеді. Менеджменттің мағынасы — нақты кітапхананы басқарудың тактикасы мен әдістерін анықтау болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚҰЖАТТАП ТІЗІМІ
1. Алтухова Г.А. Профессиональная этика библиотекаря.—М.: Профиздат, 2000.-103 с.

2. Андреева Г.М. Әлеуметтік психология.—М., 1990.—416 б.

3. Бойко В.В., Ковалев А.Г., Панферов В.К. Социально-психологический климат коллектива и личность.—М., 1993.—207 с.

4. Ванеев А.Н. Конфликты в библиотеке: предупреждение и разрешение.— СПб.: Профессия, 2002.—128 с—(Сер. Библиотечный практикум).

5. Галимова Е.Я. Органиационная культура библиотеки: Учеб. пособие.— М.: ИПО Профиздат, Изд. МГУК, 2002.-56 с.

6. Езова С.А. Вредные библиотекари, вредные пользователи //Науч. и техн. б-ки.-1998.-№б.-С.34-40.

7. Ершов А.А. Личность и коллектив //Межличностные конфликты в коллективе, их разрешение.—Алматы, 1986.

8. Журавлев А.П. Стиль руководства для управления социально-психологическим климатом коллектива //Социально-психологический климат коллектива.-М., 1999.-С. 103-154.

9. Кайдалов Д.П. Жеке басқару мен алқалық басқарудың психологиясы: Жетекші мен ұжымның өзара қарым-қатынасындағы теория мен практика мәселелері.—М.: Мысль, 1999.—254 б.

10. Калушкавичюс Б.А. Руководитель - информация - принятие управлен-ческого решеня // Науч. и техн. б-ки.—1999.— №12.—С.10-12.

11. Каптерев А.И. Виртуальный мир российского библиотекаря: Опыт конкретно-социологического исследования профессионального сознания библиотечных специалистов: Монография.—М.: Изд. МГУКИ, ИПО Профиздат, 2002.-256 с.-Вып.12.

12. Карпова Н.И., Глухова Л.В. Социально-психологические проблемы управления коллективом ЦБС //Централизованные библиотечные системы: Совершенствование деятельности. Сб. науч. тр. /ЛГИК.—Л., 1994.-Вып.87.-С.141-149.

13. Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологии.—М.: Наука, 1992.-176 с.

14. Ковалев А.Г. О некоторых проблемах психологии библиотечной работы /Тр. ЛГИК.-Л., 1998.-Т.4.—С.107-118.

15. Ковалев А.Г. Социально-психологический аспект теории управления.— М.: Наука, 1968.-74 с.

16. Мейжис И.А. Обратная связь. Инструктирование. Конфликты /Заочная психологическая школа. Занятие 6-е //Науч. и техн. б-ки.—1994.—№7.— С.38-47.

17. Мейжис И.А., Шалис И.А. Социально-психологические факторы эффективной деятельности научной библиотеки //Науч. и техн. б-ки.—1993.- №3.-С. 18-25.

18. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента //Пер. с англ.-М.: Дело, 1992.-702 с.

19. Мильнер Б.З. Теория организации: Учебник.—Изд. 2-е, перераб. и доп.-М.: ИНФРА, 1999.-480 с.

20. Минина Л.М. Планирование социального развития коллектива библиотеки //Актулаьные вопросы библиотечной работы. Теория и практика: Сб., 1987.-М.: Книга, 1987.-С.29-43.

21. Михеева Н.А., Галенская Л.Н. Менеджмент в социально-культурной сфере: Учеб. пособие.-СПб., 2000.-170 с.

22. Мукосеева И. Кітапхана қызметкерлерінің кәсіптік деңгейін ұдайы жетілдіру жүйесін және оны іске асыру //Кітапхана әлемі.—2003.— №3.-49 6.

23. Парыгин Б.Д. Основы социально-психологической теории.—М.: Наука, 1991.-128 б.

24. Петровский А.Б., Шпалинский В.С. Социальная психология коллектива.-М.: Наука, 1988.-244 с.

25. Пилецкий В.М. Социально-психологические аспекты научной организации труда и управления в библиотеках //НОТ в библиотеках.—М.: Книга, 1982.-С.84-92.

26. Роль организационной культуры в формировании библиотечного коллектива //Справочник библиотекаря.—СПб.: Изд. "Профессия", 2000.— С.233-240.

27. Скитневский В.О. Психологические основы управления библиотечным коллективом: Метод. указания.—Чимкент, 1990.—25 с.

28. Сукиасян Э.Р. Библиотечная конфликтология: За и против // Науч. И техн. б-ки.-2000.-№П.-С. 17-24.

29. Суслова И.М. Библиотечный менеджер: Требования к личности //Науч. и техн. 6-КИ.-1993.-Х27.-С.32-40.

30. Суслова И.М. Менеджер библиотеки: Учеб. пособие.—М.: ИПО Проф-издат, 2002.-144 с.-Вып.б.

31. Суслова И.М. Основы библиотечного менеджмента.—М.: Либере, 2000.— С.224-231.

32. Суслова И.М. Управленческий труд в библиотеке //Науч. и техн. б-ки.— 1993.-№8.-С.45-51.

33. Управление библиотекой: Учеб.-практ. пособие//Аверьянов А.С., Ванеев А.Н., Горев В.Г. и др.-СПб.: Изд-во "Профессия", 2002.-С.302-Сер. "Библиотека".

34. Чачко А.С. Библиотечный специалист: Особенности труда и профессионализации.—Киев: Наукова Думка, 1984.—192 с.

ҚОСЫМША
Қосымша

Кітапхана ұжымын, оның ролі мен кәсіби ерекшелігін зерттеуге байланысты

АНКЕТА

Кітапхана ұжымының ерекшеліктерін зерттестіру мақсатымен сұрақ-жауап анкетасына қатысуды сүраймыз. Өз көзқарасыңызға сәйкес келетін сөздердің астын сызыңыз.

1. Өзіңіз істейтін ұжымда кітапхана кәсібін қалай бағалайсыз?

а) шаттықпен;

б) ерекше шаттықпен емес;

в) өз қатемнің бірі ретінде;

г) жақсы, бірақ тым қадірлемеймін;

д) тағы қалай (қосып жазыңыз).

2. Өз ұжымыңызга деген сезіміңіз қалай?

а) құрметпен

б) жауапкершілікпен;

в) наразылықпен;

г) үреймен;

д) ешқандай сезімсіз;

е) тағы қалай (қосып жазыңыз).

3. Кітапхана ұжымының мүшесі ретінде өзіңізді қай топқа жатқызасыз ?

а) белсенді;

б) селқос;

в) бұлдіруші;

4. Сіздің үшінші сұраққа қатысты пікіріңіздің басты пікірімен сай келетініне сенімдісіз ба?

а) ия;

б) тым олай емес;

в) жоқ.

5. Қайта құру барысында ұжым мүшелерінің көңіл-күйінде өзгеріс болды ма ?

а) ия;

б) айта алмаймын;

в) жоқ.

6. Егер "ия " десеңіз, оның себебі неден ?

а) кітапхана басшылық құрамының өзгеруінен;

б) жұмыс әдісінің өзгеруінен;

в) адамдарға деген қамқорлықтың күшеюінен;

г) тағы неден (қосып жазыңыз).

7. Сіздің жұмысыңызда үнамайтын нәрсе не?

а) еңбек ақы төмен, тұрмыстық жағдай жоқ;

б) жастардың кәсіби шеберлігінің төмендігі;

в) кітапхана жетекшісінің орынсыз кіналай беруі;

г) кітапхана жетекшісінің кәсіби біліксіздігі;

д) жағымпаздар мен көзбояушыларды орынсыз марапаттау;

ж) тағы не? (қосып жазыңыз).

8. Ұжымда сізді не нәрсе қуандырады ?

а) кітапхана алдында тұрған мақсатқа қол жету;

б) ұжымға пайда тигізу;

в) ынтымақ пен бірлікті сезіну;

г) өзінді көрсете алу;

д) тағы не? (қосып жазыңыз).

9. Әсіресе қандай қақтығыс жагдайларын ұнатпайсыз?

а) тік (басшы тарапынан);

б) көлденелі (әріптестердің өз арасындағы).

10. Көңіл-күйіңіз қай жерде жиі бұзылады?

а) жұмыста;

б) үйде;

в) тағы қайда?

11. Сіз өмірден өз орнымды таптым деп ойласыз ба?

а) ия;

б) жоқ.

12. Егер "жоқ" болса, оның кітапханашы кәсібімен қатысы бар ма ?

а) ия;

б) жоқ.

13. Кітапхана жетекшісі болгыңыз келе ме?

а) ия;

б) жоқ.

14. Егер "ия" болса, қандай негізге сүйеніп жүресіз ?

а) материалдық қажеттіліктен;

б) беделді арттыру үшін;

в) ұйымдастырушылық қабілетім бар;

г) "өзгеден қай жерім кем" деген ойдан;

д) тағы не?

15. Кітапхана ұжымы жетекшісінің бойынан қандай сапаларды көргіңіз келеді? Төмендегілерді ретімен нөмірлеп шығыңыз.

орындамаушылық қабілет;

кәсіби біліктілік;

қарамағындағыларды түсіне білу;

зиялылық;

оралымдылық;

талапшылдық;

принциптілік;

ұжым пікірімен санаса білу;

іскерлік;

әділдік;

Сіздің жасыңыз:

20-ға дейін; 35-ке дейін; 40-қа дейін және одан да жоғары.

<предыдущая страница