2 – кесте. Шот түріндегі бухгалтерлік баланс (агрегаттандырылған).

Актив		Пассив
Иммобильденген құралдар (айналымнан тыс активтер)	F	1. Өзінің қаражат көздері	Ис
Мобильді құралдар (айналым активтері)	M	2. Қарыз қаражат	S
2.1. Қорлар мен шығындар	Z	Ұзақ мерзімді несие және қарыз қаржылары	Кт
Ақша қаражат және қысқа мерзімді қаржы салымдары	Ra	Қысқа мерзімді несие және қарыз қаржылары	Кt
		Есеп айырысу және басқада қысқа мерзімді міндеттемелер	Rp
Баланс	В	Баланс	В

Талдауды жүргізу үшін, есеп беру формасында салыстырмалы аналитикалық балансын қолданамыз.

3 – кесте. Салыстырмалы аналитикалық баланс.

Агригерленген өлшемдер	Абсолюттік өлшемдер (теңге)		Меншіктік салмақ, % - тік қорытындыда
	Кезең басында	Кезең соңында	Кезең басында	Кезең соңында
1	2	3	4	5
АКТИВ
1. Иммобильденген құралдар (F)	1357600	1387000	64,8	66,4
2. Мобильді құралдар (М)	738200	701500	35,2	33,6
2.1. Материалды айналым құралдары (Z)	539800	424600	25,8	20,3
Ақша қаражат және қысқа мерзімді қаржы салымдар (Ra)	196500	267400	9,4	12,8
Баланс (В)	2095800	2088500	100,0	100,0
ПАССИВ
1. Өзінің қаражат көздері (Ис)	1396500	1401700	66,6	67,1
2. Қарыз қаражат (S)	699300	686800	33,4	32,9
2.1. Ұзақ мерзімді несие және қарыз қаржылары (Кт)	-	-	-	-
Қысқа мерзімді несие және қарыз қаржылары (Кt)	-	-	-	-
Есеп айырысу және басқада қысқа мерзімді міндеттемелер (Rp)	699300	686800	33,4	32,9
Баланс (В)	2095800	2088500	100,0	100,0

Талдау көрсеткендей, кәсіпорынның есеп беру кезеңіндегі актив құрылымында қолданылатын иммобильденген құралдардың көрсеткіштері мобильді құралдар көрсеткішінен артық екені көрініп тұр. Қарастырылып отырған жылда (2005 ж.) айналымнан шығарылған қаражат үлесі біршама өскен. Кәсіпорынның жалпы активтерінің құны 7300 теңгеге азайған, осы сәтте иммобильденген қаржылар 29400 теңгеге өскен (1,6 %), ал мобильді қаражаттар көлемі 36700 теңгеге азайды (1,6 %). Материалдық айналым қаражаттары (қор түрінде) 115200 теңгеге азайды (5,5 %) және жыл аяғында 424600 теңгені құрады. Қорытынды баланстың азаюын осымен түсіндіруге болады. Қолма - қол қаражаттар мен тағы басқа активтер 70900 теңгеге немесе 3,4 пайызға өсуіне алып келді. Бірақта мобильдік (айналым) қаражаттарының 1/2 жеткілікті динамикалық қалыпта қалды. Кестеде көрсеткендей кәсіпорынның өзінің қаражаттары (капитал мен қорлар) бар жоғы 5200 теңгеге немесе 0,5 пайызға өскен. Кәсіпорын, келтірілген мәліметтерден байқағандай ұзақ мерзімді несие және қарыз қаржыларын пайдаланбайды. Несиелік қарыз үлесі өте жоғары, ол жыл басында 699300 теңгені құраған (33,4 %), ал жыл аяғына қарыз 12500 теңге төмендеп (0,5 %), 686800 теңге болды (32,9 %). Жалпы айтқанда кәсіпорын тез арада несиелік қарызын өтеу қажет, мысалы қосымша қаражаттарды тарту арқылы.

Ең қиыны иммобильдік және мобильдік қаражаттар арасындағы арақатнастардың өзгеруіне баға беру. Бұл арақатнастар көптеген жағдайларға байланысты, ең алдымен айналым қаражаттарының айналыс жылдамдығына байланысты. Бұл әртүрлі тең жағдайларындағы өндіріс салаларының айырмашылығы. Кәсіпорынның қажетті қамтамасыздығын объективті бағалау үшін қосымша талдау жасау қажет.

Өндірістік – шаруашылық қызмет барысында кәсіпорындарда әрдайым тауарлы -материалдық қорлар қалыптасады (толықтырылады). Ол үшін өзінің айналым қаржылары мен қарыздары (ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие мен қарыздар) қолданылады. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін құралдардың сәйкес келуін немесе сәйкес келмеуін (артықшылығын немесе тапшылығын) талдай келе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолютті көрсеткіштері анықталады.

Қорлар мен шығындардың қалыптасуы үшін әртүрлі көздердің (өзінің қаражаттары, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие мен қарыздар) толық көрінісі келесі көрсеткіштерде қолданылады:

1. Меншікті айналым қаражаттарының болуы (Е_с). Меншікті қаражат көзінің көлемімен және негізгі қаражаттар мен салымдар арсындағы айырма ретінде анықталады.

Е_С = И_С – F

Мұндағы: Е_С — меншікті айналым қаражаттарының болу; И_С — меншікті қаражаттарының көздері; F — негізгі қаражаттар мен салымдар.

Біздің мысалымызда:

Е_С = ( есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 – 1357600 = 38900

Е_С = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 – 1387000 = 14700

2.Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін меншікті айналым қаражаттарының және ұзақ мерзімді қарыз көздерінің болуы (Е_СД).

Меншікті айналым қаржылары мен ұзақ мерзімді несие және қарыз сомасы сияқты анықталады:

Е_СД = (И_C + К_T) – F

Мұндағы: К_Т — ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаржылары.

Біздің мысалымызда:

Е_СД = (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0) – 1357600 = 38900

Е_СД = (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0) – 1387000 = 14700

3. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін қажет қаржылардың негізгі көздерінің жалпы көлемі (Е_ОБ). Меншікті айналым қаражаттары, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сияқты есеп айырысады:

Е_ОБ = (И_C + K_T + К_t) – F

Мұндағы: К_t — қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

Біздің мысалымызда:

Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0 + 0) – 1357600 = 38900

Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0 + 0) – 1387000 = 14700

Осы үшін көрсеткіштердің негізінде өндірістік – шаруашылық қызметі үшін қорлар мен шығындарды қалыптастырады және көлеміне есеп айырысулар жасайды, ол қорлар мен шығындарды жабу үшін көздерге (меншікті қаражаттарға, ұзақ мерімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарға) қажетті мөлшерде баға беруге мүмкіндік береді:

1.Меншікті айналым қаражаттарының артығы(+) немесе жетіспеушіліг(-) (±Е_С):

±Е_С = Е_С – Z

Мұндағы: Z — қорлар мен шығындар.

Біздің мысалымызда:

±Е_С = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_С = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

2. 
   Меншікті айналым және ұзақ мерзімді қарыз көздерінің қорлары мен шығындарының қалыптасуының артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±E_СД):
   

±E_СД = E_СД - Z.

Біздің мысалымызда:

±Е_СД = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_СД = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

3. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін негізгі көздердің жалпы көлемінің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±E_ОБ):

±E_ОБ = E_ОБ – Z

Біздің мысалымызда:

±Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

Қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерімен (±Е_С; ±E_СД; ±E_ОБ) қамтамасыз етілу көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесін таптастыру үшін, базалық болып табылады.

Қаржылық тұрақтылықтың түрін (тип) анықтау үшін үш өлшемді көрсеткіштер қолданған жөн:

,

Мұндағы: x₁ = ±Е_С; x₂ = ±E_СД; x₃ = ±E_ОБ.

S (x) функциясы келесідей анықталады:

Тұрақтылық дәрежесіне қарай қаржылық жағдайдың төрт түрін (тип) бөліп көрсетуге болады:

1. 
   Абсолюттік қаржылық тұарқтылық.
   

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С0;

±E_СД0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (l; 1; l) .

Қаржылық жағдайдың абсолюттік тұрақтылығы, қорлар мен шығындардың меншікті айналым қаржыларымен толықтай жабылғанын көрсетіп тұр. Кәсіпорын сыртқы қаржы көздеріне тәуелді емес. Мұндай жағдай практикада сирек кездесетін түріне (типіне) жатады. Бірақ қаржылық тұрақтылықтың бұл түрін (типін) сана (идеальная) деуге болмайды, өйткені кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметінде сыртқы қаржы көздерін қолданбайды.

2. Нормалы қаржылық тұарқтылық.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (0; 1; l) .

Кәсіпорынның төлеу қабілетіне кепіл болады. Бұл жағдайда кәсіпорын қорлар мен шығындарды жабу үшін меншікті сонымен қатар шеттен тартылған қаржы көздерін пайдаланады. Кәсіпорын меншікті және несие қаражаттарын оптималды пайдаланады. Ағымдағы активтер кредиторлық қарыздан жоғары болады.

3. Тұрақсыз қаржылық жағдай.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД<0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (0; 0; l) .

Тұрақсыз қаржылық жағдай кәсіпорынның төлеу қабілетінің бұзылуымен байланысты. Бұл тұста әліде болса жағдайды жақсартуға мүмкіндіктер бар және олар, меншікті қаржы көздерін толықтыру арқылы және де қосымша ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарды тарту жолымен толықтыруға болады. Өндірістің табыстылығының төмендеуі байқалады.

4. Дағдарыстық қаржылық жағдай.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД<0;

±E_ОБ<0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (0; 0; 0) .

Кәсіпорын банкрот болуға жақын, өйткені осы кезде ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржы салымдары, дебиторлық борыштар және өзгеде айналым активтері оның кредиторлық қарызын және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарын өтей алмайды.

Біздің мысалымызда:

Есеп беру кезеңінің басында Есеп беру кезеңініңсоңында

±Е_С < 0 (0); ±Е_С < 0 (0);

±E_СД < 0 (0); ±E_СД < 0 (0);

±E_ОБ < 0 (0); ±E_ОБ < 0 (0);

= (0; 0; 0); = (0; 0; 0);

Дағдарыстық қаржылық жағдай. Дағдарыстық қаржылық жағдай.

Соңғы жасалған есептеуіміздің нәтижесі көрсеткендей кәсіпорын жыл басында да, жыл соңындада банкротқа ұшырау шегінде. Оны көру үшін барлық мәліметтерді бір кестеге топтастырамыз.

4 – кесте. «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы қаржылық тұрақтылығының жалпы жағдайы, теңге.

Көрсеткіштер	Есеп беру кезеңінің басында	Есеп беру кезеңінің соңында	Ауытқулар (+ ; - )
1	2	3	4
Капитал және қорлар (ИС)	1396500	1401700	+5200
Айналымнан тыс активтер (F)	1357600	1387000	+29400
Ұзақ мерзімді міндеттемелер (КТ)	-	-	-
Қысқа мерзімді несие қаржылары (Кt)	-	-	-
Меншікті айналым қаржыларының болуы (Ес)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, меншікті айналым қаржыларының және ұзақ мерзімді несиелік көздердің болуы (ЕСД)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, негізгі қаржы көздерінің жалпы көлемі (ЕОБ)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындар (Z)	539800	424600	-115200
Меншікті айналым қаржыларының артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±ЕС)	-500900	-409900	-91000
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, меншікті айналым және ұзақ мерзімді несиелік көздердің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EСД)	-500900	-409900	-91000
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, негізгі көздердің жалпы көлемінің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EОБ)	-500900	-409900	-91000
Үш компоненттік көрсеткіштің қаржылық тұрақтылығы ()	(0;0;0)	(0;0;0)	х

«Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын талдау және бағалау арқылы дағдарыстық қаржылық жағдайда тұрғанын айтуға болады және бұл жағдай есеп беру кезеңінің басында да, соңында да көрініс тауып отыр. Бұл қортынды келесі нәтижелерге негізделеді:

• 
  қорлар мен шығындар меншікті айналым қаржыларымен өтелмейді (Е_С). Жыл басында қорлар мен шығындарды өтеу үшін 86,12 % меншікті айналым қаржылары жетпей қалды ((539800 : 38900) · 100 %), ол жыл соңында - 71,12 % ((424600 : 5200) · 100 %);
  
• 
  кәсіпорында қаржылық дағдарыстың сақталуының басты себебі, ол қорлар мен шығындарының өсу қарқыны оны қалыптастыратын көздерінің өсу қарқыныан жоғары: жалпы қалыптастыратын көздерінің қарқыны (Есд) 62,21 % төмендеді, меншікті айналым қаржылары 62,21 % азайды, ал қорлар мен шығындардың құны 21,34 % төмендеді;
  
• 
  кәсіпорынның жағымсыз іс - әрекеті сыртқы қарыз қаражаттарының дұрыс пайдаланбауы. Ұзақ мерзімді несиелер және қарыздар шеттен тартылмайды. Қысқа мерзімді міндеттемелер есепте тек кредиторлық қарыз ретінде көрсетілген, бірақ ол талданып отырған кезеңде 1,79 % төмендеген.
  
• 
  Кәсіпорынның меншікті айналыс қаржыларының жетіспеушілігі көрініс табуда, оны шаруашылық қызметте қорды жабу үшін жетіспейтіндігі дәлел. Меншікті айналым қаржыларының деңгейін көтеру қажет.
  

Баланс өнімділігін талдау кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалау үшін қажет, яғни өз міндеттемелері бойынша уақытында және толық көлемде есеп айырысу мүмкіндігі.

Баланс өнімділігін бағалаудың басты міндеті - кәсіпорын міндеттемелері көлемінің өтелуін оның активімен анықтау.

Пайда болған есепті - аналитикалық тәжірибеге сәйкес баланстық актив пен пассив бөлімдері өтімділікті талдағаннан кейін келесідей болады.
5-кесте. Баланс өнімділігін талдау

АКТИВТЕР	ПАССИВТЕР
А/1 – ең өтімділікті активтер	П/1 – маңыздылығы жоғары міндеттемелер
А/2 – тез өтетін активтер	П/2 – қысқа мерзімді міндеттемелер
А/3 – баяу өтетін активтер	П/3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер
А/4 – қиын өтетін активтер	П/4 – тұрақты пассивтер

Кәсіпорын активтері:

А/1 - ең өтімділікті активтер. Оларға кәсіпорынның барлық ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдары жатады.

Біздің мысалымызда:

А/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 31800;

А/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800;

А/2 - тез өтетін активтер. Дебиторлық берешек және өзгеде айналым активтері.

Біздің мысалымызда:

А/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 164700;

А/2 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 252600;

А/3 - баяу өтетін активтер. Қорлар, дебиторлық берешек, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.

Біздің мысалымызда:

А/3 = (есеп беру кезеңінің басында) = 541700;

А/3 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 434100;

А/4 - қиын өтетін активтер. Айналымнан тыс активтер (ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды қоспағанда).

Біздің мысалымызда:

А/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1357600;

А/4 =(есеп беру кезеңінің соңында) = 1387000;

Кәсіпорын пассивтері.

П/1 – маңыздылығы жоғары міндеттемелер. Оларға кредиторлық берешек және басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер жатады.

Біздің мысалымызда:

П/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 699300;

П/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800;

П/2 – қысқа мерзімді міндеттемелер. Банк несиелері және қарыз қаражаттары, олар 12 ай ішінде өтелуі керек.

Біздің мысалымызда:

П/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 0;

П/2 =(есеп беру кезеңінің соңында) =0;

П/3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер. Банк несиелері және қарыз қаражаттары, олар 12 ай ішінде өтелу керек және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелер.

Біздің мысалымызда:

П/3 = (есеп беру кезеңінің басында) =0;

П/3 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 0;

П/4 - тұрақты пассивтер. Кәсіпорынның капиталы және қоры, болашақта болатын шығындардан басқа.

Біздің мысалымызда:

П/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500;

П/4 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700;

Егер төменде көрсетілген теңсіздік орындалса баланс абсолютті өтімділікті деп саналады:

A/l П/1;

А/2 П/2;

A/3 П/З;

А/4 П/4.

Баланс өнімділігінің абсолюттігі алғашқы үш тенсіздіктің орындалуын қажет етеді. Төртінші тенсіздік баланстық маңызға ие болады. Оның орындалуы кәсіпорынның меншікті капиталының бар болуын куәландырады (Е_С = И_С - F). Егер кез - келген теңсіздік кері таңбаға ие болса, онда баланс өтімділігі абсолюттік өнімділіктен басқа болады.

Осындай қатнастар кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін анықтап алынғандағы кезеңдегі төлем қабілеттілігін көрсетеді. Бұл салыстырулар перспективті өтімділікті талдайды, және осының негізінде үзақ мерзімді төлем қабілеттілігі болжанады.
Баланс өнімділігін комплексті түрде бағалау үшін өтімділіктің жалпы көрсеткішін қолданған дұрыс (П_Л). Баланс өтімділігінің жалпы көрсеткіші кәсіпорынның барлық өтімділік қаражаттарымен төленетін міндеттемелердің қатынасын және міндеттемелердің өтеуін көрсетеді. Егер L1 коэффинциентінің басымдылығы бір бірлікпен қабылданылса, онда шектеулер жүйесі келесі коэффиценттермен беріледі:

L1 = 1, L2 = 0,5, L3 = 0,3.

Оған баланс өтімділігінің жалпы көрсеткішінің формуласы келеді:

П_Л = А/1 + 0,5 А/2 + 0,3 А/3 П П /1 + 0,5 П/2 + 0,3 П/3

Бұл көрсеткіштің мағынасы, есеп кезеңінің басына және аяғына қарастырылған, баланс өтімділігінен қарағанда ол кәсіпорынның қаржылық және төлемдік жағдайының өзгерісін көрсетеді.

Біздің мысалымызда:

П_Л (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (164700) + 0,3 (541700)] : [699600] = 0,40

П_Л (есеп беру кезеңінің соңында) = [148 + 0,5 (252600) + 0,3 (434100)] : [686800] = 0,40

Осылайша, қорытынды жасауға болады, яғни есеп беру кезеңінде өтімділік балансы «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде өскен жоқ.

Қорытындыны дәлелдеу үшін, жалпы өтімділік балансының мағынасын есептейік, ол үшін актив және пассив топтарын қолданып, алдына нормативті жеңілдіктер тәсілін қолданылғанда алынған.

Біздің мысалымызда:

П_Л (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (404200) + 0,3 (302200)] : [559400 + 0,5 (139900)] = 0,52

П_Л (есеп беру кезеңінің соңында) = [14800 + 0,5 (455200) + 0,3 (261500)] : [549400 + 0,5 (137400)] = 0,49

Есеп беру кезеңінің соңында қысқарғанын көріп отырмыз, яғни алдында жасалған қорытынды дұрыс.

Қаржылық талдау.

Талдау тәжірибесінде көбінесе қаржылық коэффициенттер қолданады, құрылысы мен тәсіліне қарай жағдайдан жағдайға өзгеріп, бірақта, аяғында қаржылық жағдайға баға беру басты көрсеткіштерді анықтауға ұмтылады және өзі келесіні қамтиды.

1. Автономия коэффициентті (К_авт). Ол капитал және қорлар қатнасы мен қорытынды балансына анықталады:

III баланс бөлімінің қорытындысы

К_авт = -------------------------------------------------

Баланс қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_авт (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 2095800 = 0,67

К_авт (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 2088500 = 0,67

Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық дербестігін көрсетіп отыр.

2. Қарыздар және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті (К_қжмққ). Кәсіпорынның міндеттемелерінің меншікті қаражаттарының қатнасына бөлінеді.

IV баланс бөлімінің қорыт. + V баланса бөлімінің қорыт.

К_қжмққ = --------------------------------------------------------------------------

III баланс бөлімінің қорытындысы

К_қжмққ (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 1396500 = 0,5

К_қжмққ (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 1401700 = 0,49

Коэффициенттің өлшемдік көрсеткіштері автономия көрсеткішінің мағынасы мен балансының көсетуі, олар жоғарыда көрсетілген критерилерге жауап береді: есеп кезеңінің басына (0,5), сол сияқты есеп кезеңінің аяғына (0,49) К_қжмққ < 1. Меншікті қаражаттардың формальді түрде жеткіліктігі қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеуге, бұлар өтелмеуі мүмкін немесе жартылай өтелуі кәсіпорынның активтерінің жүйесі ақталмағаннан болады. Сөйтіп, қосымша критерилер енгізіліді, олар кәсіпорынның мобильді және имобильденген қаражаттардың арасындағы пропорциясын өлшейді.

3. Мобильді және имобильденген қаражаттардың қатнасының коэффициенті мына формуламен есептеледі (К_м/и):

II баланс бөлімінің қорытындысы

К_м/и = --------------------------------------------.

I баланс бөлімінің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_м/и (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 1357600 = 0,54

К_м/и (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 1387000 = 0,51

Осылайша, біздің жағдайдағы шарт К_з/с < К_м/и есеп кезеңінің басында (0,5 қарсы 0,54 ) байқалған, яғни кәсіпорын міндеттемелерін өтеуге жеткілікті мобильді қаражаттары болған. Есеп кезеңінің аяғынада (0,49 қарсы 0,51) байқалған, К_з/с < К_м/и шарты орындалмаған, яғни кәсіпорын өз міндеттемелерін өтеуге мобильді қаражаттары жеткіліксіз болған.

4. Ауыспалылық коэффициенті (К_мн): Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарының капитплы мен қорлардың қатнас коэффициентімен анықталады.

III баланс бөлімінің қорыт. + I баланса бөлімінің қорыт.

К_мн = -------------------------------------------------------------------------.

III баланс бөлімінің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_мн (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 1357600 = 0,03

К_мн (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 1387000 = 0,1

Көріп отырғанымыздай, жыл басына капитал 3% және 1% капитал жыл аяғына мобильді түрде болған. Бұл, кәсіпорын айналым қаражаттарында қажеттілігі туады.

5. Айналым қаражаттырының өтімділік коэффициенті (К_лос): Ақша қаражаттарының және қысқа мерзімді қаржылық салымдар арасындағы кәсіпорынның айналым активтерінің қатнасына анықталады.

Стр.250 + стр.260

К_лос = --------------------------------------------.

II баланс бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_лос (есеп беру кезеңінің басында) = 13800 : 738200 = 0,04

К_лос (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800 : 701500 = 0,02

Осылайша, айналым активтерінің басты бөлігі ( есеп кезеңінің басына 96 және есеп кезеңінің аяғына 98 пайыз) байланыс түрінде болған, 1/3 бөлігі дебиторлық қарыздарға келген.

6. Қорлардың қамтамассыздығы және меншікті шығындар көздерінің қалыптасу коэффициенті (К_{об зап}): Меншікті айналым қаражаттарының кәсіпорынның қорлар балансына қатнасы бойынша анықталады.

III баланс бөлімінің қорыт. - I баланса бөлімінің қорыт.

К_{об зап} = ------------------------------------------------------------------------.

Стр. 210

Біздің мысалымызда:

К_{об зап} (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 1357600 = 0,07

К_{об зап} (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 1387000 = 0,03

Көрсеткіште көріп отырмыз, яғни коэффициент көрсеткіші жыл басына қалыпты жағдайға сай, ал жыл аяғына көрсеткіш анағұрлым төмендейді. Кәсіпорын жыл аяғында өз шаруашылығын қаржыландыруға қаржысы жеткіліксіз.

7. Автономия коэффициенті қорлар мен шығындар көздерінің қалыптастыру (К_{авт зап}) меншікті айналым қаражаттарының қорлар мен шығындар көздерінің қалыптасуын көрсетеді.

III баланс бөлімнің қорыт. – I баланс бөлімнің қорыт.

К_{авт зап} = -----------------------------------------------------------------------------------------.

III баланс бөл-ң қорыт. – I баланс бөл-ң қорыт. + IV баланс бөл-ң қорыт.

Біздің мысалымызда:

К_{авт зап} (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 : 135760) : (1396500 : 1357600 + 699300) = 0,07

К_{авт зап} (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 : 1387000) : (1401700 : 1387000 + 686800) = 0,03

Көрсетілген есептеу, кісіпорынның 2005 жылғы балансы бойынша жасалған, ол: біріншіден, коэффициент мәні төмендеген (0,05 есеп кезеңінің басына және 0,02 есеп кезеңінің аяғына); екіншіден, К қк/мш >К авт/қор арақатнасты сақтауға арналған (0,07 және 0,05 жыл басына және 0,03 және 0,02 жыл аяғына).

8. Өндірістік мүліктің коэффициент көрсеткіші мына формуламен анықталады (К_ипн):

Стр. 120 + стр. 130 + стр.211 + стр. 213

К_ипн = ---------------------------------------------------.

Баланс қорытындысы
Біздің мысалымызда:

К_ипн (есеп беру кезеңінің басында) = (1298200 + 59400 + 9300 +468000) : 2098500 = 0,87

К_ипн (есеп беру кезеңінің соңында) = (1389500 + 35400 + 285000) : 2088500 = 0,82

Осылайша, шарт жасалынады К_ипн >0,5.

9. Қысқа мерзімді қарыздар коэффициенті (К_{крат зд}):

Барлық міндеттемелерінің қысқа мерзімді міндеттемелер жалпы сомасын көрсетеді.

Vбөлімнің қорытынды балансы

V баланс бөлімнің қорытындысы

К_{крат зд} = --------------------------------------------------------------------------------------.

IV баланс бөлімнің қорытындысы – V баланс бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_{крат зд} (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 699300 = 1

К_{крат зд} (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 686800 = 1

Кқмқ және Ккқар коэффициенттер теңдігі 2005 жылдың басына және аяғына белгілейді, яғни есеп кезеңінде кәсіпорынның қысқа мерзімді кридиттер және қолданбаған қарыздар.

Банкроттық ұшыраудың мүмкіндігін бағалау.

Баланс жүйесін анализдеуде және бағалауда мынадай критерийлер қолданады, ағымдағы өтімділік коэффициенті (К_аө), меншікті қаражаттармен қамтамассыз ету коэффициенті (Кмққ), төлемдік мүмкіндікті қалыптастыру коэффициенті (Ктмқ), ол былай анықталады:

II баланс бөлімнің қорытындысы

К_аө = -----------------------------------------------------------

V баланс бөлімнің қорытындысы – стр.640, 650

Біздің мысалымызда:

К_аө (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 699300 = 1,06

К_аө (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 686800 = 1,02

Өтімділік коэффициентінің мағынасы, есеп кезеңінің басына да, есеп кезеңінің аяғына да қалыптан төмен, яғни кәсіпорынның - төлемдік қасиетін жоғалтады.

Меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті (К_мққе), ол былай анықталады:

III бөлімнің - II баланс бөлімнің қорытындысы

К_мққе = -------------------------------------------------------------

II балансы бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_мққе (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 - 1357600) : 738200 = 0,05

К_мққе (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 - 1387000) : 701500 = 0,02

Меншікті қаражаттармен қамтамассыз етілуі кәсіпорында қалыптан төмен, және есеп кезеңінің аяғына екі есеге төмендеген, кәсіпорынның - төлемдік қасиетін жоғалтады.

К_тл(к.г.) + 6/Т (К_тл(к.г.) – К_тл(н.г.))

К_вп = -------------------------------------- ,

2

Бағалау қорытындыларан жасау үшін жасалған есептеулердің қортындыларын таблица түрінде көреміз.

6-кесте. «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы жағдайының банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау.

Көрсеткіштер	Есеп беру кезеңінің басында	Есеп беру кезеңінің соңында	Көрсеткіштердің критерилік мағанасы
1. Өтімділіктің ағымдағы коэффициенті (Көа)	1,06	1,02	2
2. Меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілу коэффициенті (Кмққе)	0,05	0,02	0,1
3.Төлеу қабілетін қалпына келтіру коэффициенті (Ктққк)	-	0,5	1

Осылайша, есеп кезеңінің соңыда (К_аө және К_мққе) қалыптан төмен төлемдік мүмкіндікті қалыптастыру коэффициенті есе төмендеді, яғни кәсіпорын жақын арада төлемдік мүмкіндікті жоғалтады.

1.3 Ақпарат жүйесін тұрғызудың мақсаты мен тағайындалуы
Ақпарат жүйесін тұрғызу мақсаты – фирманың қаржылық жағдайын талдау, рейтингін анықтау операцияларын автоматтандыру.

Ақпараттық жүйені тұрғызудағы мақсат – ақпарат қорларының өзара тиімді әсерлесуін өзгертпей біріктіру болып табылады.

Қазіргі уақытта кез келген ұйымды, бірлестікті және мемлекеттік органдарды автоматтандыру ісі бірінші кезекке қойылып отыр. Ол шетелдерде қызмет еткенмен біздің елде енді-енді енгізіліп жатыр. Оның бір көрінісі Президенттің өзі де мемлекеттік органдарды автоматтандыруды айтып отыр. Соның ішіне 2008 жылға дейін электронды үкімет құру мәселесі де бар.

Мемлекет, Үкімет және де қарапайым халық үшін фирманың рейтингін талдаудың маңызы өте зор. Әрине, оны халық анықтамайды, жоғарыда айтып кеткенімдей оған Шағын Кәсіпкерлік Ұйымдастыру Ұйымы басшылық етеді. Қазіргі уақытта сондай ақпарат жүйелерін құру өте бір маңызды шаралардың бірі болып отыр. Фирманың рейтингін жариялау тек оның таза жұмыс істейтінін, көрсеткіштерінің жоғары не төмен екендігін білдіріп қоймай, фирма компания корпарация дәрежесіне жетіп елімізде ғана емес сондай-ақ шетелдерде де танымал бола бастайды. Оның өзі фирманың басқа елдерде филиалдарын ашуға көмектеседі. Бұның барлығы сол дұрыс құрылып, дұрыс жұмыс істейтін ақпарат жүйесінің қызметіне тікелей қатысты.

1.4 Ақпараттық жабдықтау ресурстарына қойылатын талаптар

Ақпараттық ресурстар жүйені тұрғызуға қажетті материалдық шикізат және ол Қаржылық Қадағалау департаментіне өте қажетті мәліметтер жиынтығы. Бұған негізінен капитал жеткіліктігі, активтердің сапасы, менеджмент, табыстылық, өтімділік және сезімталдық жатады. Ақпараттық жабдықтау құрылымына қойылатын талаптар.

Ақпараттық жабдықтау (АЖ) – бұл ақпараттық жүйеде қолданатын экономикалық ақпаратты жіктеудің және шартты белгілеудің бірыңғай жүйелері мен құжаттардың және ақпарат массивтерінің үйлестірілген жүйелерінің бірігуі болып табылады. Ақпараттық жабдықтаудың негізгі бағыты сақталуынан, ақпараттың жинақталуынан, ақпараттық базаға өзгеріс енгізуден басқару шешімдерін қабылдау үшін кіріс ақпараттарының берілуінен тұрады.

Ақпараттық жүйенің жабдықтау жүйелері, функционалды ішкі жүйелеріне қарамастан барлық экономикалық ақпарат жүйелеріне бірдей болады. Оның құрамы белгілі бір пәндік аймаққа қатысты емес. Жабдықтаушы ішкі жүйелеріне: ұйымдастырушылық, техникалық, математикалық, программалық, ақпараттық, лингвистикалық, және технологиялық ішкі жүйелері кіреді.

Ақпараттық жабдықтау – КҚЖТАЖ-де қолданылатын техникалы-экономикалық ақпараттарды сыныптаудың және кодтаудың бірыңғай жүйелері, құжаттар жүйесінің және ақпараттар ауқымының үйлестірілген жүйелерінің жиынтығы.

Шешім қабылдаудың тиімділігі айналымдағы ақпаратты толықтығына, сапасына, сенімділігіне және жеделдігіне байланысты:

• 
  басқару жүйесінде болатын үрдістерді объективті бейнелеу;
  
• 
  практикалық нысаналылықтың болуы, яғни АЖ-ды жобалауда шешілетін мәселелерді ескере отырып атқарылуы қажет;
  
• 
  тікелей бақылау және өлшеу үрдістерінде алынбайтын есепті-талдамалы ақпараттардың болуын қамтамасыз етеді;
  
• 
  басқаруды ұйымдастырудың барлық деңгейлерінде ақпаратты пайдаланудағы коэфициентті көтеру;
  
• 
  ақпарат жүйелерінің барлық түрінің ақпараттық сиымдылығын қамтамасыз ету.
  

Ақпаратты жабдықтауды жобалау – бірқатар жұмыстар атқаруды қажет ететін күрделі және еңбекті көп керек ететін үрдіс:

• 
  ақпаратты жабдықтауды ұйымдастырудың әдістемелік негіздерін жасау;
  
• 
  ақпаратты сыныптаудың және кодтаудың бірыңғай жүйесін құру;
  
• 
  ақпарат көлемдері мен ағындарын анықтау;
  
• 
  деректер базасының құрылымы мен құрамын анықтау;
  
• 
  деректер базасын бақылау және түзету тәсілдерін таңдау;
  
• 
  тұтынушылардың сұраныс тілі мен деректердің сипаттамсын сәйкестендіру.
  

Осыған байланысты ақпараттық жабдықтауды, ақпараттық базаны құрудың құралдары мен әдістерінің жиынтығы ретінде қарастырып анықтауға болады. Ақпаратпен жабдықтау машинадан тыс және машина ішіндегі база болып бөлінеді. Сыртқы машиналық база деген бұл басқару функцияларды жүзеге асыруды реттейтін нормативтік құжаттар, заңдар және анықтамалар. Ішкі машиналық ақпараттық база кіріс және шығыс құжаттарынан тұрады.

КҚЖТАЖ -нің машинадан тыс ақпараттық жабдықтау.

КҚЖТАЖ -нің машинадан тыс ақпараттық жабдықтауға мыналар кіреді:

• 
  Рейтингті талдау ақпарат ұғымы, оның сыныптамасы және құрылымы;
  
• 
  Сыныптау және кодтау;
  
• 
  Нормативті-анықтамалық құжаттар.
  

Рейтингті талдау ақпарат ұғымы банк қызметінің, жұмысының қандай деңгейде екендігін анықтау үшін керекті мәліметтер, ақпараттар.

Сыныптау дегеніміз – берілген жиындағы объектілерді әр түрлі белгілері бойынша ретке келтіріп тарату болып табылады. Объектілер сыныпталатын топтық белгілер мыналар: сынып, қосымша сынып, топ, қосымша топ, түр, қосымша түр, тип.

Кодтау – объектілерге кодтық белгілер беру үрдісі. Кодтау жүйесі дегеніміз – бұл объектілерге код беру ережелерінің жиынтығы.

Нормативті-анықтамалық құжаттарға есептеуде ұзақ уақыт өзгеріссіз пайдаланатын, әр түрлі реттемелік нормативтер, мөлшерлер және басқа деректер кіреді.

Жедел ақпарат берілген уақыт ішіндегі объектінің жай күйін бейнелейді, яғни бұл бастапқы өңделмеген ақпарат.
3-сурет. Ақпараттық жабдықтау

Ішкі жабдықтау – ФҚЖТАЖ -нің жұмыс істеу кезінде пайдаланатын машиналық тасығыштардағы деректер ауқымдарының жиынтығын құрайтын ақпараттық қордың бөлігі. Машиналық тасығыштар, ЭЕМ немесе ДЭЕМ-де ақпаратты автоматты түрде енгізуге жарамды материалдық объектіні көрсетеді. Оған қатты магниттік табақшалар, магниттік барабандар, магниттік карталар, фотохромдық тасығыштар, микрофильмдер және тағы басқалар жатады.

Ақпараттық ауқымдар – белгілі тәсілмен атауланған және ұйымдастырылған, өзара семантикалық байланыста болатын деректер жиынтығы. АА-дың деректемелер (реквизиттер) тізбесі, әрбір деректеменің ұзындығы және олардың АА-ға орналасу тәртібі анықталады. АА-дың тағайындалуы бойынша енуші, аралық және шығушы болып бөлінеді. Енуші ауқымдарға жедел немесе бастапқы ақпарат және объектінің басқару бойынша мәселені шешуге деген сұраныстар кіреді. Шығару ауқымы экранға немесе баспаға берілетін деректерден тұрады. Осы ақпараттар негізінде пайдаланушылар шешім қабылдайды, яғни ақпараттарды пайдаланады.

Ұйымдастырушылық жабдықтау - жүйені құрудағы мақсаттар мен бағыттарын айқындаудағы ақпарат жүйесінің маңызды ішкі жүйесі болып табылады. Ұйымдастырумен жабдықтау дегеніміз – ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істеуге арналған шаралардың, әдістер мен жабдықтардың жиынтығы. Оның құрамында төрт топты атап көрсетсе болады.

Бірінші топ құру және фунционалдау үрдісінде маңызды әдістемелік құжаттарды қамтиды:

• 
  ақпараттық жүйені құрудағы жалпы басқару әдістемелері;
  
• 
  типтік жобалар шешімі;
  
• 
  кәсіпорынды алдын ала тексерудегі жобалау және өткізудегі әдістемелік материалдары;
  
• 
  құжаттаманы құру және іске қосу сұрақтарының әдістемелік материалдары.
  

Екінші компоненті ақпарттық жүйені жобалауға және ақпараттық жүйені функционалдануында керекті тиімді құралдардың жиынтығынан тұрады.

Үшінші компонент тексеру кезінде алынатын техникалық құжаттама болып табылады. Жүйені жобалау мен енгізу: техника-экономикалық негіздеме, техникалық тапсырыс, техникалық және іскерлік жобалар мен құжаттар.

Ұйымдастырушылық жабдықтаудың төртінші компоненті «Іскер». Онда жүйенің басты құрастырушыларды және функионалдық бөлімінің мамандарының тізімі берілген.

Құқықтық жабдықтау ішкі жүйесі ақпараттық жүйені енгізу және эксплуатацияға беруге арналған, ол жерде заңнамалық актілерді, құжаттарды қалыпқа келтіру, сақтау, өтпелі және нәтижелік жүйе ақпаратында қайта түзету.

Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті реттейтін негізгі заңдық актілер тізбесі:

• 
  «ҚР Агентігінің шағын бизнесті қолдау мәселелері жөніндегі» ҚР Үкіметінің қаулысы. 26.04.99 ж. № 475
  
• 
  «Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі » ҚР Үкіметінің қаулысы. 08.04.97 ж. № 499
  
• 
  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы ». ҚР Президентінің 2001 жылғы 7 мамырдағы Жарлығы.
  

Жүйені тұрғызу арысында құқықтық құжаттарға: тапсырушы мен атқарушының келісім-шарты, жүйені тұрғызушылар арасындағы құжаттар кіреді. Ал, жобаны енгізу кезінде оған мынадай құжаттар жатады: жасалып жатқан жүйе деңгейінің мінездемесі, ақпарат жүйесі бөлімдерінің құқығы, ақпартты өңдеудегі жеке құжаттардың құқықтық орындамасы, техникалық құралдарды қолдану кезіндегі қолданушылардың құқықтық қатынасы.

Техникалық жабдықтау – бұл рейтингті талдаудың ақпараттық жүйесінің жұмыс істеу барысында қолданылатын техникалық құралдар кешені.

Басқарудың ақпараттық үрдісі жеке амалдар мен олардың кешендерінің орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Барлық амалдарды үш сатыға топтауға болады: ақпараттарды қабылдау, түрлендіру және тұтыну.

Бірінші сатысы, экономикалық объектілердің қызмет үрдісі кезінде пайда болатын бастапқы ақпаратты жинақтау және тіркеу операцияларының тобынан тұрады.

Ақпараттарды түрлендіру операцияларының тобы (екінші саты) ақпараттартың мағыналарын, нысандарын, құрылымдарын кеңістік және уақыт бойынша өзгертуге бағытталған.

Үшінші саты, басқару шешімдерін қабылдау үшін және басқарудың ақпараттық үрдісін жалғастыру үшін тұтынылатын мәні бар операциялар тобын біріктіреді.

7-кесте. Техникалық конфигурациясына қойылатын талаптар:

№	Түрі	Көрсеткіші, мәні
1	Компьютердің қуаттылығы	2400 Ггц
2	Жедел жадының көлемі	512 Мб
3	Қатты жадының көлемі	40 Гб
4	Дисковод	Қажет
5	CD – ROM	Қажет
6	Микропроцессор	Pentium (R) 4 CPU
7	Модем	қажет емес
8	Файлдық жүйесі	NTFS
9	Монитор түс беру сапасы	32 бит
10	Монитордың экрандық рұқсаттамасы	1152 нүкте 864 нүктеге
11	Видеокарта	128 Мб

8-кесте. Программалық жабдықтау

Тип	Атауы	Мүмкіндіктері
Жалпы программалық жабдықтау
Операциялық жүйе	Microsoft Windows NT Server 4.0	Күшті 32-битті көп есепті сенімді серверлері ОЖ, құпиялық, масштабталатын МББЖ-ны қолдау.
	Microsoft Windows NT Workstation 4.0 MS Office XP	Дербес ЭЕМ үшін күшті 32-битті көп есепті сенімді серверлері ОЖ, ЛЕЖ қолдау, құпиялылығы.
	Microsoft Windows 2000	Дербес ЛЕЖ үшін күшті 32-битті ОЖ, ЭЕМ қолдау.
МББЖ	Microsoft Access 2003
Арнаулы программалық жабдықтау.
ҚПП	Delphi 7	Локальді және желідегі базалармен жұмыс жасайтын арнайы программалар жасау.
	Paradox 7	Локальді база Paradox 7 жұмыс жасау, кестелер құру, жалған аттар, драйверлер базасын жинақтау.
Қорғау
ОЖ паролі	Желіге енуді бақылайды.
МББЖ паролі	МБ кестелеріне ену құқын анықтайды.

Ақпаратты қорғау мен программалық құралдарына қойылатын талаптар

Ақпаратты қорғау деп – мәліметтер жүйесінде сақталынатын программа орындалуының басқару мүмкіндігі бар әдістер мен тәсілдер жиынтығын айтады.

Жүйе келесілерден қорғалынуы керек:

• 
  ішкі ақпарат жүйесіне заңсыз кіруден;
  
• 
  қауіпті жағдайда ақпараттың бүлінуі;
  
• 
  байланыс каналдарынан мәліметтердің өту кезіндегі бүлінуі;
  
• 
  операторлардың механикалық қатесі.
  

Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және авторландырылған деректерден алудан қорғау

Ақпаратты қорғау дегеніміз – мәліметтер жүйесінде сақталатын орындалған программаларға енуді басқаруға мүмкіндік беретін әдістер мен амалдар жиынтығы.

Ақпаратты және программалық құралдарды қорғау мақсаты – көп программалы есептеу жүйелеріндегі ақпаратты ойланбай пайдалануды жою, мәліметтерді пайдалануды қажетсіз орындарды анықтау және оларды жою, сондай-ақ қателіктердің салдарын жоюда құралдарды таңдау.

Ақпаратты және программалық құралдарды қорғау жүйесі келесі сипаттарға ие болу керек:

● қауіпсіздік – кездейсоқ және әдейіге емес бұзудан мәліметтердің қорғанысын қамтамасыз ету, жүйе немесе сонда сақталынатын мәліметтермен жұмыс істеуге пайдаланушының құқығын анықтауға мүмкіндік беретін әдістерді ашу модификациясы немесе жиынтығы;

● ұқсастыру – пайдаланушыларға, техникалық құралдарға және қорғалатын (мәліметтер элементіне, есептерге, программаларға, мәліметтер базасына) идентификаторларды иемдету (код атауы);

● конфиденциялылық мәліметтерге берілген және олардың қорғаныс дәрежесін анықтайтын статус;

● құпиялылық – ақпаратты жабық және қорғалуға жататын деп жариялайтын құқығы;

● өкілеттілік – қорғалған мәліметтермен сол немесе басқа процедураларды жүзеге асыруда пайдаланушының, терминалдың немесе басқа объектінің құқығы;

● түпнұсқалық – қойылған идентификатордың объектіге қатыстығын тексеру.

Кездейсоқ бұзылулардан ақпаратты және программалық құралдарды қорғау жүйесі келесілерді қарастырады:

● вирустарға қарсы программалардың болуы;

● пайдаланушылар үшін сапалы құжаттаманың болуы;

● жабдықтарды жетілдірудің амалдарын пайдалану.

Ақпаратқа және программалық құралдарға санкцияланбаған енуден сақтандыру үшін келесі бақылау шаралары қолданады:

● парольді пайдалану. Пакетте бекітілетіндер: пакетті ашу паролі, әкімгер паролі. Бұл пакетті ашуға және нормативті – анықтамалық ақпараттың өзгерісіне шектеу қоюды қамтамасыз ету;

• 
  Белгілі бір директорияларға енуді шектеу;
  
• 
  Пайдаланғаннан кейін ақпаратты есте сақтау құрылғысынан жою;
  
• 
  Техникалық құралдарды және пайдаланушыларды бақылау;
  
• 
  Техникалық құралдардың құқықтарын анықтау (есептерді және ақпараттық файлдарды пайдалануға келісім берілген жұмыс күндері және сағаттары);
  
• 
  Техникалық құралдарды, есептерді және ақпараттық файлдардың пайдаланушыларынан ұқсастыру;
  
• 
  Шектеуі пайдаланудағы ақпараттарды өңдеу кезінде техникалық құралдардың және пайдаланушылардың жұмысын тіркеу;
  
• 
  Санкцияланбаған әрекеттер кезіндегі сигнализация;
  
• 
  әр түрлі бағыттағы көмекші программалар (бақылау және қорғаныс механизмі, берілетін құжаттар және т.б. құпиялық графигін ұсыну).
  

Корпоративтік ақпараттық жүйені (КАЖ) жобалау ерекшеліктері

Қазіргі кездегі мекемелер (корпорациялар) көпжақты қызметтің, бөлімшелердің территориялық бөлінуінің, серіктестерімен кооперативтік байланыстардың көп болуына байланысты күрделі құрылымға ие. Корпоративтік ақпараттық жүйе осындай ірі мекемелердің барлық ресурстарын және іскерлік процесстерін басқаруды автоматтандыруға бағытталған. Осымен қатар басқарушылық процесстерді автоматтандыру ақпаратты өңдеуге кететін шығындарды азайтуға ғана емес, мекеменің жұмыс кезіндегі іскерлік процесстерін және ұйымдық құрылымын динамикалық оптимизациялауға бағытталған.

Қазіргі кездегі КАЖ-ға келесі талаптар қойылады:

• 
  Іскерлік процесстің барлық операцияларында клиенттердің тапсырыстарының орындалуының толық цикілін басқару, бұған қоса материалдық ресурстармен қамтамассыздандырылуын бақылау.
  
• 
  Қабылданатын басқарушылық шешімдердің сапасын жоғарлату үшін қажетті аналитикалық ақпараттың жедел алынуы.
  
• 
  Қазіргі кездегі бюджет жасау технологияларын іске асыру және қажетті ресурстардың бекітілген жобалар мен қызмет бағыттарымен динамикалық байланысын қамтамассыз етуі тиіс.
  
• 
  Қатерлерді ескере отырып бизнес-жоспарлау және басқару жүйелерін жасау.
  
• 
  Электрондық құжат алмасу және жұмыс ағындарын басқару жүйелерін жасау.
  

КАЖ келесі негізгі қасиеттерге ие:

• 
  Модульдік, яғни, мекеменің белгілі бір қызмет түрін автоматтандыратын және өзара комплекстелетін ақпараттық жүйені жасап, жекеленген программалық комплекстер бойынша ендіру.
  
• 
  Интегрирленуі, мәліметтер және интерфейстер форматтарын ұсыну стандарттары негізінде жалпы мәліметтер базалары арқылы программалық комплекстер арасында ақпараттық алмасуды мүмкін етеді.
  
• 
  Бейімделгіштігі, программалық комплекстердің бизнес-процесстерді ұйымдастырудың әртүрлі схемаларына сай келуі.
  
• 
  Масштабталуы, автоматтандырылған жұмыс орындарының санының ендірілетін программалық комплекстерге сай өсуі және ақпараттық жүйені қолдану тиімділігін жоғалтпай мекемені мекеменің кеңейтуге мүмкіндік береді.
  
• 
  Құпиялығы, қолданушылардың құзырлық деңгейіне сай ақпараттық жүйеге енуді қамтамассыз ету.
  

Жоғарыда қарастырылған талаптарды іске асыру үшін басқарушылық процесстерді локальді автоматтандыру үшін қажетті ақпараттық жүйені каноникалық жобалаудың көптеген әдіс, тәсілдері жарамсыз болып қалуда, тек қана CASE, RAD және компоненттік технолгияларды қолдану негізіндегі ақпараттық жүйені индустриалды жобалаудың әдіс, тәсілдері жобалық шешімдерді тез жасап және динамикалық өзгеруші қажеттіліктерге сай бейімделуін іске асыруға мүмкіндік береді.

Қазіргі күнгі КАЖ архитектурасы іскерлік процесстің күрделі операцияларын бір бүтін ретінде бақаруға мүмкіндік беретін ақпараттық жүйенің программалық компоненттерінің клиент-серверлік әрекеттесу принциптеріне немесе транзакцияның орындалуына негізделеді. Сондықтан мұндай ақпараттық жүйелер транзакцияны жедел өңдейтін жүйелер (OLTP- OnLine Transaction Processing) деп аталады.

КАЖ-ң клиент-серверлік архитектурасы қолданушылардың ақпараттық жүйемен және іскерлік процесстер немесе ұзақ транзакцияларды орындау процессінде өзара әрекеттесуін қарапайымдандырады. Ұзақ транзакцияны КАЖ-ға жүгінуді талап ететін, әр қайсысы бүкіл жиынтық орындалмай еш бағалыққа ие болмайтын іскерлік процесстің операциялар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Қысқа транзакцияны немесе жәй транзакцияны КАЖ компонентінің біреуіне жүгіну немесе клиенттің серверге жүгінуі ретінде қарастыруға болады.

Сервер ретінде клиенттің ақпараттық қажеттілігіне қызмет көрсететін процессті түсінуге болады. Әртүрлі архитектураларда процесс ретінде мәліметтер базаларын іздеу немесе жаңарту болуы мүмкін, сонда сервер мәліметтер база сервері деп аталады немесе процессті мәліметтерді өңдейтін процедура орындауы мүмкін, мұндай жағдайда сервер қосымша сервер деп аталады.

Сервермен байланысты анықтау, қызмет көрсетуге сұрау түрін анықтау, серверден қызмет көрсету нәтижесін алу, қызмет көрсетудің аяқталуын растау клиенттің міндеттері болып табылады. Қызмет көрсетуге сұрау жіберетін соңғы қолданушы, сондай-ақ соңғы қолданушымен шақырылған қосымша да клиент болуы мүмкін.

Жалпы жағдайда клиент-серверлік архитектура өзіне ұсынудың үш деңгейін қосады:

• 
  Мәліметтерді қолданушымен ұсыну деңгейі;
  
• 
  Мәліметтерді қосымшамен өңдеу деңгейі;
  
• 
  Мәліметтер базасымен өзара әрекет ету деңгейі;
  

Бұл схема бойынша бір жағдайда қолданушы қосымшаның бақылауы мен қайта құруынан кейін мәлімметтер базасына түсетін мәліметтерді енгізеді, басқа жағдайда қажетті мәліметтер үшін мәліметтер базаларына жүгінетін қосымшамен мәліметтерді өңдеуге сұраныс жібереді. Қажетті мәліметтерді алып, қосымша оларды өңдейді, ал нәтижелерін мәліметтер базасына немесе қолданушыға ыңғайлы түрінде береді, мысалы, мәтіндік құжат, электрондық кесте, график түрінде береді.

Клиенттер және серверлер локальдік немесе глобальдық есептеуіш желінің әртүрлі түйіндерінде орналасқан кезде клиент-серверлік архитектура көп қолданушылық жұмыс режимін іске асырады және бөлінгіш болып табылады. Локальді желінің орталықтандырылған есептеуіш жүйеден артықшылығы бұрын орнатылған есептеуіш құрылғылар арасындағы өзара қәрекет принциптерін қайта қарастырусыз біртұтас өткізу ортасы көмегімен есептеуіш ресурстарға ашық қосылу және қолдануында.

Есептеуіш желіде клиент-серверлік архитектура түрліше іске асуы мүмкін. Нақты сұлбаны таңдау түрлі нұсқалар мекеменің алыстатылған бөлімшелерінің территориялық бөлінуімен, эксплуатациялық беріктік талаптарымен, тез әрекет етуімен, қызмет көрсету қарапайымдылығымен анықталады.

Технологиялық жабдықталуы – ақпараттық технологиялар және олардың ішінен нақты есептерді шешуге арналған ең қолайлысын таңдау әдістерінің жиынтығы.

Математикалық жабдықталуы – ең озық есептеу техникасының көмегімен банк рейтингін талдаудың ақпараттарын өңдеу және есептерді шешуге арналған математикалық әдістердің, үлгілер мен алгоритмдердің жиынтығы. Математикалық жабдықтау экономикалық моделін, блок-схемасын, алгоритмін құрып программалау жобасын жасаймын. Жабдықтау белгілі бір нақты міндеттерді шешуді қамтамасыз ету керек және міндеттерді шешу барысындағы дербес ЭЕМ-нің қызметін басқарып, оның орындалуын бақылап отырады.

4-сурет. Математикалық жабдықтаудың блок-схемасы

Лингвистикалық жабдықтау – бұл, ақпаратты автоматты түрде өңдеудің тиімділігін арттыру және адамның ақпараттық техникалық құралдармен байланысын жеңілдету үшін пайдаланатын тілдік, құралдардың, ғылыми-техникалық терминдердің, табиғи тілді қалыптастыру ережелірінің жиынтығы. ФҚЖТАЖ -нің лингвистикалық жабдықтауына алгоритмдік тілдер: Паскаль мен DELPHI жатады, ал ақпараттық тілдерге: Paradox, Database Desktop кіреді.

Эргономикалық жабдықтау – жұмыстың әр түрлі сатысындағы адамның жоғары тиімділікпен жұмыс істеуіне дұрыс жағдайлар жасау және сонымен бірге оны игеру мақсатына бағытталған әдістер мен құралдар жиынтығы. ФҚЖТАЖ -нің эргономикалық жабдықтау құрамына мыналар кіреді:

• 
  жұмыс орындарында, ақпараттық үлгілерге және жұмыскерлер құрамына эргономикалық сараптауды қалыптастыруды қамтамасыз ететін құжаттар пакеті; бұл талаптарды іске асырудың мақсатқа сай тәсілдерін таңдау; оларды іске асыру деңгейінің эргономикалық сараптамасын жүзеге асыру;
  
• 
  жұмыскердерді даярлау деңгейіне және іріктеу жүйесіне қойылатын талаптарды негізге ала отырып тұжырымдауды қамтамасыз ететін әдістер, оқу-әдістемелік құжаттар және даярлаудың техникалық құралдар кешені.
  

5. 
   Концептуалдық схема
   

Концептуалды схема ақпараттық жүйе құру мен оның іс атқарауында басты әдістемелік тұрғыда қарастыруда көрсетеді. Ақпараттық жүйенің негізгі концептуалды схемасы тұтас жүйе тұрғызудың әдістемелік аспектілерін бейнелейді және негізгі құралдарды анықтайды.

Ақпараттық жүйелер құрамындағы элементтердің атқару роліне қарай екі бөлшекке бөледі. Ол функционалды және жабдықтаушы бөлшек. Функционалды бөлігіне функционалды жүйелердің комплексі жатады, ол жабдықтаушы бөлшекке жабдықтаушы жүйешелер жатады. Кәсіпорынның қаржылық жағдай аудитінің ақпараттық жүйесін тұрғызудың концептуалды схемасы 5-суретте көрсетілген.

5-сурет. Концептуалдық схема


Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық жүйесі

Жабдықтау бөлімі

Фунционалдық жабдықтау

Математикалық жабдықтау














<предыдущая страница | следующая страница>