Р, нескл., н. І. Васемнаццатая літара беларускага алфавіта, якая мае назву «эр». Друкаванае р. Вялікае Р.
2. Санорны, пярэднеязычны, зацвярдзелы, дрыжачы зычны гук.
РАБ, -á, м. 1. У рабаўладальніцкім грамадстве — прадстаўнік прыгнечанага класа, чалавек, які быў пазбаўлены правоў і сродкаў
18 Зак. 2666
вытворчасці і з'яўляўся поўнай уласнасцю гаспадара-рабаўладальніка. Хрысціянства нарадзілася на тэрыторыі велізарнай Рымскай імперыі, пераважная большасць насельніцтва якой складалася з рабоў — людзей, пазбаўленых элементарных чалавечых правоў. «Звязда». // Прыгонны селянін. // Пра паднявольная, бяспраўнага чалавека, які знаходзіцца
Раб...
546
Рабацінне
ў поўнай эканамічнай, палітычнай і пад. залежнасці ад каго-н. [Галя:] Калісьці я парыла стаць урачом, каб лячыць людзей, але ў гэтыя гады навучылася забіваць тых, хто хацеў зрабіць нас рабамі. Пятніцкі.
перан. Той, хто пакорна, угодліва выконвае волю другога; духоўна залежны, бязвольны чалавек. Фельчар Зяблік, адданы раб паноў Зырачанскіх, стаяў здалёку, баючыся блізка падысці да раз'ятраных мужыкоў. Бядуля. / для іх [дзяцей] далёка не ўсё роўна, Хто іх бацька: раб або змагар. Гілевіч.
перан.; чаго. Той, хто поўнасцю падначаліў чаму-н. сваю волю, свае ўчынкі. Раб прывычкі. Раб пачуццяў. Раб уласнасці. Раб моды.
РАБ... Першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнню слову р аб о ч ы, напрыклад: рабкор, рабселькор.
РАБА, -ы, ж. Жан. да раб.
РАБАВАННЕ, -я, н. Дзеянне паводле знач. дзеясл, рабаваць.
РАБАВÁНЫ, -ая, -ае. 1. Дзеепрым, зал. пр. ад рабаваць.
2. у знач. прым. Набыты рабаваннем; граблены. Рабаванае дабро.
РАБАВÁТЫ, -ая, -ае. Трохі рабы; з невялікім рабаціннем. Позірк Паходні затрымаўся на рабаватым твары маладога трактарыста. Хадкевіч.
РАБАВАЦЬ, -бýю, -бýеш, -бýе; незак., кагошто і без дап. 1. Сілай, разбоем забіраць у каго-н. што-н.; грабіць. У навакольныя вёскі наязджалі карнікі: лавілі лепшых савецкіх людзей і рабавалі набытак. Брыль. У лясах бадзяліся банды, рабавалі людзей, палілі хаты актывістаў. С. Александровіч. [Белапалякі] гойсаюць на конях, рабуюць, катуюць. Нікановіч.
2. Разараць падаткамі, паборамі.
РАБÁК, -á, м. Разм. Гліст. [Бабулька:] — Ды замоўкніце вы са сваімі літаннямі. Яны тут зусім не патрэбны. У яго рабакі. Дайце яму бярозавага дзёгцю. Ад сэрца і адыдзе. Дубоўка.
РАБАЛЁПНАСЦЬ, -і, ж. Рабскае нізкапаклонства; рабалепства. Рабалепнасць прыніжае людзей.
РАБАЛÉПНЫ, -ая, -ае. Якому ўласціва рабалепнасць. Рабалепнае пакланенне. Рабалепны чалавек.
РАБАЛЕПСТВА, -а, к. Рабскае нізкапаклонства. [Загорскі] пагарджаў суседзямі.. Пагарджае .. рабалепствам і поўзаннем перад моцнымі. Караткевіч.
РАБАЛÉПСТВАВАЦЬ, -ствую, -ствуеш, -ствуе; незак. Весці сябе рабалепна, па-рабску перад кім-н. Калі Мікіта Лазун ненавідзіць беднату, то ў адносінах да багатых ён гатовы рабалепстваваць, уніжацца. Хромчанка.
РАБАУЛАДАЛЬНІК, -а, м. У рабаўладальніцкім грамадстве — прадстаўнік пануючага класа, які валодае ўсімі сродкамі вытворчасці і рабамі.
РАБАУЛАДÁЛЬШЦА, -ы, ж. Жан. да рабаўладальнік.
РАБАУЛАДАЛЬШЦКІ, -ая, -ае. Які мае адносіны да рабаўладальніка, уласцівы яму. Рабаўладальніцкія плантацыі. // Заснаваны на рабстве. РабаўладальнІцкае грамадства. Рабаўладальніцкая дзяржава.
О Рабаўладальніцкі лад гл. лад.
РАБАЎЛАДАННЕ, -я, н. Уладанне рабамі (у 1 знач.).
РАБАУЛАСШК, -а, м. Тое, што і р а б аўладальнік.
РАБАУЛАСНІЦКІ, -ая, -ае. Які мае адносіны да рабаўласніка.
РАБÁУЛАСШЦТВА, -а, н. Тое, што і р абаўладанне.
РАБАЎНІК, -á, м. Той, хто рабуе каго-, што-н.; грабежнік. Ці ён які рабаўнік, ці злыдзень, навошта б спыняць яму гэтага мірнага таўстуна, настаўляць на яго пісталет, тым болей рабаваць, калі б не фашызм, не вайна, не палон з тысячамі пакут і зняваг. Быкаў.
РАБАУНІЦА, -ы, ж. Жан. да рабаўнік.
РАБАУН1ЦКІ, -ая, -ае. Які прыводзяць да разарэння каго-н.; грабежніцкі. Рабаўніцкая палітыка царскага ўраду. Рабаўніцкая рэформа 1861 г.
РАБАУНІЦТВА, -а, н. Тое, што і р а б а в а нн е; грабежніцтва. Легіянеры часта рабілі налёты на сялянскія хаты, дзе займаліся рабаўніцтвам і катаваннем старых і малых. Бядуля. [Салавей:] — Забіраеце наш хлеб, вывозіце кароў. Гэта — рабаўніцтва, пан камендант. Грахоўскі.
РАБАУНІЧЫ, -ая, -ае. 1. Які мае адносіны да рабаўніка, рабаўнікоў. Рабаўнічая натура. Рабаўнічая сутнасць.
2. Тое, што і рабаўніцкі. Рабаўнічая палітыка.
РАБАЦЕЦЬ, -цíць; незак. Пакрывацца рабізной, невялікімі хвалямі. Дзьмуў лёгкі ветрык, рабацела рака, а калі выглядала сонца з-за хмар, вада серабрылася. Гурскі. // Вылучацца, мільгацець рознымі колерамі; быць рабым ад чаго-н. Акно-шыбіна густа рабаціць дробнымі кроплямі дажджу. Сачанка. / у безас, ужыв. Ад .. сукенак, абвешаных рознакаляровымі стужкамі, ажно рабацела ўваччу. Броўка.
РАБАЦІНІСТЫ, -ая, -ае. З рабаціннем. Жонка Міхея, Лізавета, высокая і сухаватая, з дробнымі рысамі твару, кірпатая і рабаціністая, несла ўжо на стол буракі, і яны смачна пахлі мясам, перцам, кменам. Ермаловіч. На гэты брэх з дзвярэй зашклёнай веранды высунуўся рабаціністы тварык дзяўчынкі гадкоў на шэсць. Васілёнак.
РАБАЦІШЦЦА, -ніцца; незак. Тое, што і рабацець. Кулі гудзелі, быццам пчолы каля вулля. Вада рабацінілася. кіпела. Няхай.
РАБАЦШІЦЬ, -ніць; незак., што. Тое, што і рабаціць.
РАБАЦІНКА, -і, ДМ -нцы; Р мн. -нак; ж. Разм. Вяснушка. Ён быў знаёмы, гэты хлапец з рабацінкамі на пераноссі. Быкаў.
РАБАЦІННЕ, -я, н. 1. зб. Разм. Вяснушкі. — А, Хадзюля! Канаплянка! — прамовіў .. [Яўхім] весела, падсмейваючыся з яе твару, абсеянага, як канапляным насеннем, рабаціннем. Мележ. // Ямкі, шчарбіны на скуры пасля воспы. Грубаваты, пабіты рабаціннем твар [Рогача], асветлены натхненнем, цяпер прыгожы. Савіцкі. // Аб рабой афарбоўцы чаго-н. На дне гнязда ляжала пяць блакітных яечак, абсыпаных рабаціннем. Капыловіч. [Петрык] шпарка камячыў у нецярплівых руках стужку [тэлеграмы], быццам злізваючы з яе рабацінне літар. Шынклер.
Рабаціць
547
Рабіцца
2. Рабізна на паверхні вады. Вада нібы ўскіпвала і яе чыстая, як люстра, паверхня пакрывалася частым-частым рабаціннем. Лынькоў. Падзьмуў ветрык, пусціў па еадзя' ному люстэрку рабацінне. Шыцік.
РАБАЦІЦЬ, -цíць; незак. і. што. Пакрываць рабаціннем (у 2 знач.), рабізной (у 2 знач.). Вуліца падсохла за ноч, толькі дзе-нідзе ела' бы ветрык злёгку рабаціў плыткія лужыныАдамчык.
2. Выклікаць адчуванне рабізны, стракатасці ў вачах. Ад .. ветру разам ускалыхваўся арэшнік і рабаціў уваччу. Гартны.
РАБАЦЯГА, -і, Д М -у, Т ~ам, м; Д М -цязе, Т -ай (-аю), ж. Разм. Старанны, шчыры праціўнік. Партрэты, артыкулы, нарысы аб ім, магчыма, іншы раз і вочы мулялі чытачу —■ такім папулярным быў Дабрынін, і радавала тое, што ён не фанабэрыўся, а заставаўся цягавгтым рабацягам. Сіўцоў. — А што там геройскага? — запратэставала маці. — Просты рабацяга. Такія ж мазалі на руках, яв ва ўсіх нас... Мыслівец. / у перан. ужыв. У сяле Верхняя Алба на плоце адной непрыкметнай хаты заўсёды вісела на калу вядро або звычайны рабацяга гліняны гаршчок. Васілевіч.
РАБАЦЙШЧЫ, -ая, -ае. Разм. Шчыры ў рабоце; працавіты. Дзядзька наш — пажылы, рабацяшчы, часамі нават вясёлы мужчынка. Брыль.
РАБÉЦЬ, -ею, -éегд, -éе; незак. 1. Станавіцца рабым (у 1 знач.).
2. Здавацца рабым ад наяўнасці чаго-в. рознакаляровага. Бірка .. ажно рабела ад значкоў. Бядуля.
РАБІЗНА, -ы, ж. 1. Уласцівасць работа. Брычка аддалялася. Рабізна сонечных плям скакала па ёй, па конях, па людзях, якіх нельга ўжо было адрозніць адзін ад аднаго. Караткевіч.
2. Лёгкае хваляванне воднай паверхні. Ад лёгкага ветрыку на возеры прабягае дрыготкая рабізна. Броўка.
РÁБІН, -а, м. Служыцель культу, духоўньí кіраўнік веруючых у яўрэйскай рэлігійнай абшчыне. [Ад стараж.-яўр. гаЬЬі — настаўнік мой.] РАБІНА, -ы, ж. 1. Дрэва сямейства ружакветных, на якім гронкамі растуць аранжава-чырвоныя ягады. Рабіна ля школы звесіла свае багатыя ярка-чырвоныя гронкі. Кавалёў.
2. часцей мн. (рабіны, -íн). Ягады гэтага дрэва. За платамі ў садах падалі спелыя яблыкі, і над намі спелі рабіны. Чорны.
О Чарнаплодная рабіна — куст сямейства ружакветных, які дае плады ў выглядзе вялікіх чорных ягад.
РАБІНАВЫ, -ая, -ае. 1. Які мае адносіны да рабіны. Рабінавы гай. Рабінавы кій. □ Дадому вярталіся Ганька з цёткай Фядорай ужо на захадзе сонца. Пані Юля і дзеці правялі іх да канца рабінавай алеі. Васілевіч. // Прыгатаваны з рабін, з рабінамі. Рабінавы сок. Рабінавая настойка.
2. Які нагадвае сабой колер ягад рабіны; аранжава-чырвоны. Рабінавы колер. О Рабінавая ноч гл. ноч. РАБШЗАНАДА, -ы, ДМ -дзе, ж. 1. Літаратурны твор пра чыё-н. падарожжа з прыгодамі; сюжэт такога твора. Пра палявыя экспедыцыі можна напісаць цэлую рабінзанаду.
2. Пра жыццё ў бязлюдным месцы з прыгодамі, падобнымі на тыя, якія здарыліся з Рабінзонам.
РАБІНЗÓН, -а, м. Пра чалавека, вымушанага жыць у бязлюдным месцы і самому здабываць сабе ўсё неабходнае для жыцця. Палескія рабінзоны. □ Ноччу міма праплывалі параходы, на іх шпацыравалі вясёлыя людзі, а мы ляжалі, чатыры рабінзоны, на сваім бязлюдным востраве і разумелі, што ніякай карысці нам ад гэтых параходаў няма. Радкевіч.
[Ад імя галоўнага героя рамана Д. Дэфо «Рабінзон Круза».]
РАБІНКА, -і, ДМ -нцы; Р мн. -нак; ж. Разм. Маршчынка на воднай паверхні ад лёгкага ветру. Ветру зусім не было, і вада ў возеры стаяла спакойнай, без ніводнай рабінкі. Галавач.
РАБІНКА, -і, ДМ -нцы; Р мн. -нак; ж. 1. Памянш, да рабіна; маладая невялічкая рабіна. На маладзенькай рабінцы перад вокнамі чырванела пучкоў тры ягад — першы ўраджай на маладым дрэўцы. Чорны.
Адна ягада рабін.
Народная назва піжмы. У дробным альшэўніку, дзе стаяла карова, цвіла трава-рабінка. Пташнікаў.
РАБШНІК', -у, м. Зараснікі рабіны. РАБШНІК2, -а, м. Пеўчая птушка сямейства драздоў атрада вераб'іных.
РÁБШСКІ, -ая, -ае. Які мае адносіны да рабіна.
РАБІЦЦА, раблюся, робішся, робіцца; незак. 1. (часцей ужываецца як звязка ў састаўным іменным выказніку). Станавіцца, прыходзіць да якога-н. стану. Рабіцца вясёлым. □ Чалавек не нараджаецца майстрам, ён ім робіцца ў час працы. Мяжэвіч. Ногі дрыжалі, слабелі, рабіліся нейкія нежывыя, і.. [Косця] баяўся, каб хаця не ўпасці. Адамчык. Чым больш піла ўядалася ў дрэва, чым больш.. [Гушку] ўсё цяжэй рабілася пілаваць аднаму, тым спакайнейшы ён рабіўся. Чорны. / у безас. ужыв. Рабілася цёпла. □ Калі таялі рэшткі сіл І рабілася цёмна ўваччу — Песня сілы вяртала ўсім. Гілевіч.
(1 і 2 ас. не ужыв.). Адбывацца; тварыцца, чыніцца. На шашы рабілася несусвеціца. Усю дарогу зацягнула дымам. Лынькоў. Сын .. нічога не адказаў, а пачаў прыглядацца да ўсяго, што рабілася ў хаце. Чорны. [Наталля:]— Не ведаю, што робіцца са мною, Алеся. То мне здаецца, што ў нас адно толькі жарты былі, то часамі так заходзіцца сэрца, што месца сабе не знаходжу. Скрыган. // Выконвацца, ажыццяўляцца. [Гаварушка] умеў адразу ўключыцца. У яго ўсё рабілася бягом. Лобан. Сын дырэктара буйнога крупаўскага завода, ён ніколі ні аб чым не турбаваўся.. Усё рабілася само сабой, дзякуючы грошам і імю. Шамякін.
(1 і 2 ас. не г/жыв.^ Разм. Утварацца, паяуляцца. Калі.. [Зіна] ўсміхалася, на шчоках рабіліся ямачкі. Новікаў. // Вырабляцца з чаго-н. Цэгла робіцца з гліны. □ Раскопкі сведчылі, што ў Друцку не раз бушавалі вялікія пажары. Тэта было звычайнай з'явай — усё ж пабудовы рабіліся з дрэва. Штыхаў.
4. Зал. да рабіць.
О Што яму (табе, мне і г. д.) робіцца — нічога з ім (табой, мной і г. д.) не здараецца.
18*
Рабіць 548 Работа
РАБІЦЬ, раблю, робіш, робіць; незак. 1. што і без дап. Займацца чым-н., праяўляць якую-н. дзейнасць. Не давала.. [Сегеню] спакою гаспадарская руплівасць, што і не ляжыць ён і нічога не робіць. Чорны. Думай з вечара, а рабі з рання. Прыказка. // У спалучэнні з некаторымі катэгорыямі назоўнікаў ужываецца ў значэнні: выконваць, чыніць: а) з назоўнікамі, якія абазначаюць від заняткаў, работы. Рабіць доследы. Рабіць ўрокі. Рабіць гарадку. □ Заўсёды небяспечную работу дочак маці рабіла спакойна і дакладна, як сваю, неабходную для жыцця і шчасця. Брыль. Цікава і жаласна было глядзець, як гэтыя дзеці прыроды рабілі сваё першабытнае набажэнства. Ма>ж/: б) з аддзеяслоўнымі назоўнікамі і з назоўнікамі са значэннем дзеяння. Рабіць выбар. Рабіць вымову. Рабіць спробу. Рабіць памылку. □ Воўк блізка шкоды не робіць. Прымаўка; в) з назоўнікамі, якія абазначаюць асобныя рухі (жывой істоты, прадмета). / так пацешна пазіраць, Калі крок першы робяць дзеткі! Колас. Пры гутарцы рукі ў .. [Крушынскага] або віселі, або рабілі рухі зусім недапасаваныя да слоў. Бядуля. // У спалучэнні са словамі, якія ўказваюць меру, колькасць, абазначае: утвараць работу, рух у гэтым аб'ёме, у гэтай колькасці. Рабіць сто абаротаў у секунду. Рабіць па дваццаць кіламетраў у дзень. Рабіць па два рэйсы за змену. □ Самалёт рабіў другі заход над вузкім фіёрдам. Шамякін.
што. Вырабляць, майстраваць. Рабіць абутак. Рабіць квас. п [Дзядзька] прыладзіў каля зямлянкі нешта накшталт верстака, нарыхтаваў алешыны і пачаў рабіць ночвы. Брыль. // Абрабляць, апрацоўваць. [Сурвіла:] — Дык, пакуль што, бярыце, суседзі, я ж кажу, гэты клінок каля свае хаты і рабіце .. Рабіце, пакуль што, гэты кавалак. Чорны. // Абл. Працуючы, здабываць, набываць. Затое Толя ўсцешана сказаў пасля, што гэта быў першы і апошні ў іхняй хаце парабак, што цяпер яны будуць рабіць свой хлеб самі. Брыль.
Разм. Працаваць дзе-н., кім-н. Рабіць на заводзе. □ [Следчы:] — Чым вы займаліся да вайны, Дымар? — Рабіў закройшчыкам у атэлье. Шамякін. Малеча і старыя, каго не бралі рабіць на сенажаць ці ў поле, з дня ў дзень снавалі па лесе. Мележ. // (звычайна з акалічнасцю спосабу дзеяння). Працаваць. Рабіць за двух. п [Насця:] Самому трэба сумленна рабіць, дык і станок лепшы будзе. Крапіва. Хто хутка есць, той хутка робіць. Прымаўка. Цяп ды ляп, ды на «а можа» рабіць не гожа. Прымаўка. // на каго-што. Працаваць, забяспечваючы або абслугоўваючы каго-н. Рабіць на сям'ю.
4. што і без дап. Дзейнічаць якім-н. чынам. Рабіць наперакор. Рабіць усё па закону. □ Неяк зімою, прыйшоўшы са школы, Данік адразу ўзяўся за ўрокі, як ён рабіў цяпер, ужо не пасучы, заўсёды. Брыль. [Пніцкі:] Гаспадар, калі ён .. добры, гэтак заўсёды і робіць: з вясны ён на малако налягае, а на лета ашчаджае .. сала. Чорны. // Аказваць; прычыняць. Шмат дабра потым рабіў Рымша бедным людзям: і грашамі памагаў, і ад ліхіх паноў бараніў. Якімовіч.
каго-што з каго-чаго, каго-што кім-чым або якім. Ператвараць у каго-, што-н. [Буйскі] выдатна валодае нямецкай мовай і .. іменна гэтая акалічнасць .. робіць з яго разведчыка вышэйшага класа. Шамякін. Дзядзька Павал выходзіў за адрынку ў садок, глядзець, што позняя вясна робіць з дрэвам. Чорны. Нішто, можа, не робіць чалавека такім сталым, як гора. Сабаленка. // Надаваць каму-, чаму-н. які-н. выгляд. Валасы тырчалі на ім вожыкам, а русая, з рыжаватым адценнем барада рабіла .. [дзядзьку] смешным. Дамашэвіч. Барада і аблічча гэтага чалавека ў некаторай ступені рабілі яго падобным да Льва Талстога. Колас.
што. Утвараць сабой. Рака рабіла круты паварот, набліжаючыся да хмызняку. Шахавец.
ф 3 блыхі рабіць вала — тое, што і р а б і ц ь з мухі слана. Не рабіць сакрэту з чаго — не ўтойваць чаго-н., калі гэта не выклікаецца патрэбамі. Няма чаго рабіць (у знач. пабочн.) — іншага выйсця няма, інакш паступіць нельга. Рабіць акцэнт на чым-н. — вылучаць, падкрэсліваць што-н., звяртаць асаблівую ўвагу на што-н. — Рабіць бізнес — нажывацца на чым-н. Рабіць выгляд — прыкідвацца, прытварацца. Рабіць вялікія вочы — выражаць здзіўленне, недаўменне. Рабіць вясёлую міну пры дрэннай гульні — за знешняй бесклапотнасцю, весялосцю старацца схаваць сваё нездавальненне, свае непрыемнасці. Рабіць гонар каму — а) аказваць пашану. Гэтыя людзі думаюць, што «робяць гонар» ужо тым, што размаўляюць з простай жанчынай. Маўр; б) з'яўляцца заслугай, быць асновай для павагі. — Такія наскокі, малады чалавек, не робяць вам гонару. Пянкрат. Рабгдь з мухі слана — прыдаваць чаму-н. нязначнаму вялікае значэнне; пераболынваць. Рабіць круг (крук) — ісці, рухацца акольным шляхам. Рабіць (строіць) міну — надаваць твару які-н. выраз. Рабіць трагедыю з чаго — адчайвацца без дастатковых на гэта падстаў.
следующая страница>