Ынталандыру сипаттағы төлемдер. өндіріс тиімділігі және орындалатын жұмыстың сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердің материалдық мүддесін күшейту үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол жыл соңының нәтижесі бойынша және басқа да көрсеткіштер бойынша берілуі мүмкін.

Сыйлық еңбеккерлердің жеткен жетістігі үшін ақшалай қолдап дем беру және оның одан әрі өсу қарқынын ынталандыру болып табылады. Сыйлық, негізінен үстеме төлем ретінде берілуі мүмкін.

Еңбек жағдайының өзгерген кезінде жасалатын қосымша төлемдер. Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде (қызмет көрсететін аясы кеңейгенде) немесе уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс істейтін болса және уақытша жұмысқа келмегендер қызметтен босамаған болса, еңбеккерлерді негізгі міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер жүктеледі. Оның мөлшерң жұмыс берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің келісім бойынша анықталады (негізгі айлығының ббір айдағы айлығынан пайыздық мөлшерлемесі алынады). Егер де уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады (бірақ бұл кезде оған қосылған қосымша төлемдер мен үстемелер есепке алынбайды) және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол ваканттік қызметте болса, онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды. .[4,362-бет]

Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар. Жұмыс беруші еңбеккерлердің жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар жасайды: міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға; жеке табыс салығын, атқару парақтарын (сот үкімінің қағаздары бойынша), сондай-ақ еңбеккерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен қоса олардың келісімінсіз: қайтарылмаған аванстар, жұмыстан шыққанда істемей келкен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін т.б. ұсталымдар ұсталады.

Табыс салығын ұстау. Салықтар-ұлттық табыстың бір бөлігі болып саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан Салық Кодексінің 145 бабы бойынша көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады. Жеке табыс салығын ұстауға бір мысал келтіріп көрейік. 2002 жылдың 22 желтоқсанында Шойбекова Жанар Жарасқызы “Тасты” ЖШС-тіктен жеке еңбек келісімшартын үзеді (“еңбек туралы” заңы 25 бабы, 3 тарауы). Желтоқсан айында шойбекова Жанарға пайдаланбаған демалысы үшін 70570 теңге компенсация төленген болатын сонымен, Шойынбекова Жанар Жарасқызының жылдық жиынтық табысы (2002 жылғы) 640434 теңге құрап, оның ішінде ай бойынша:

Қаңтар 48 700 Шілде 48 700

Ақпан 48 700 Тамыз 48 700

Наурыз 63 700 Қыркүйек 68 700

Сәуір 48 700 Қазан 48 700

Мамыр 32 580 Қараша 48 700

Маусым 87 632 Желтоқсан 46 922

Жиыны 640 434
Еңбеккердің жиынтық жылдық табысына штаттық кестесі бойынша белгіленген айлығы және қосымша төлемдер кірген:
Наурыз Наурыз мейрамына сыйақы 15000

Мамыр Уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша

жәрдем ақы

Маусым Құжаттар негізінде дәлелденген бір жолғы

Медициналық қызметті төлеу 50 000

Қыркүйек 9 айдың нәтижесі бойынша төленген сыйақы 20 000

“Тасты” ЖШС бухалтериясына еңбеккер әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей айлық есептік көрсеткіштің деңгейінде өзінің жалақысынан шегерім жасау құқын беру туралы өтініш білдірген.

Салық жылының айлары	Алынған табыстың сомасы		МЭҚ-на аударылған міндетті төлем сомасы (10%)		МЭҚ-на ескерілмей алынған табыстың сомасы		МЕК шегерімдері		Салық салынатын табыстың сомасвы (3с.ж.-с.ж.-9с.ж)	Қайта есептеу коэффициенті	Есептелініп шығарылған салық салынатын табысы (10 сж. Х 11 сж)	Есептелініп шығалған жылдық табысының мөлшерлемесі бойынша (кесте бойынша)	Өткен кезеңдер үшін ()13 сж. –11 сж	Өткен кезде ұсталғандары	Ағымдағы жылы ұсталатындарға жататындар (14 сж. –15 сж)	Берілуге тиесілі сомасы (6 сж.- 16 сж)
	Ағымдағы ай үшін	Жыл басыннан	Ағымдағы ай үшін	Жыл басынан	Ағымдағы ай үшін	Жыл басынан	Ағымдағы ай үшін	Жыл басынан
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17
Қаңтар Ақпан Наурыз Сәуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Қазан Қараша Желтоқсан	48700 48 700 63 700 48 700 32 580 87 632 48 700 48 700 68 700 48 700 48 700 46 922	48 700 97 400 161 100 209 800 242 380 330 012 378 712 427 412 496 112 544 812 593 512 640 434	4870 9740 6370 4870 3258 4648 4870 4870 6870 4870 4870 635	4870 9740 16110 20980 24238 28886 33756 38626 45496 50366 55236 55871	43830 43830 57330 43830 29322 82984 43830 43830 61830 43830 43830 46287	43830 87660 144990 188820 218142 301126 344956 388786 450616 494446 538276 584563	823 823 823 823 823 823 823 823 823 823 823 823	823 1646 2469 3292 4115 4938 5761 6584 7407 8230 9053 9876	43007 86014 142521 185528 214027 255038 298045 341052 402059 445066 488073 533537	12 6 4 3 2,4 2 1,71 1,5 1,33 1,2 1,09 1	516084 516084 570084 556584 513665 510076 509657 511578 534738 534079 531999 533537	56306 56306 67106 65406 55822 55104 55020 55405 60037 59905 59489 59796	4692 9384 16776 21469 23259 27552 32176 36936 45140 49921 54577 59796	- 4692 9384 16776 21469 23259 27552 32176 36936 45140 49921 54577	4692 4692 7392 4692 1791 4293 4624 4761 8204 4780 4656 5219	39138 39138 49938 39938 27531 78691 39206 39069 53626 39050 39174 41067
Жиыны	640 434														59796

2002 жылы ай сайын жеке табыс салағының ұсталғаны жалақы бойынша есеп айрысу карточкасының есебінде көрсетілген.

Жеке табыс салағын ұстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп, 634 шоты кредителеді.

Жалақыдан ұсталынған алименттер сомасы осы алимент төленетін тұлғаның жалақының төрттен бірі, екі бала үшін жалақының үштен бірі және одан да көп 50 % аспауы тиіс. Егер де алимент төлеуші жұмыстан шығып кетсе, онда сонымен қоса атқарушы құжаттары үш күннің ішінде жаңа жұмыс орнына беріледі.

Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақсын сақтау көзделген (ақшалай нысанындағы төлемі), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген (зейнетақыны, азаматтардың өміріне және денсаусылығына келтірілген зиянды есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:

- ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылғанда, сондай- ақ еңбеккерлердіңі штаты немесе саны қысқарған кезде, босанғандарға компенсация есептеу үшін;

- үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;

- пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс ақысын есептеу үшін;

- қызмет бабымен іс- сапарға барған уақытында төлем жасау үшін;

- шарасыз (яғни, еңбекеерлердің кінәсінен емес) уақытында төлем жасау кезінде;

- басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.

Орташа жалақы – бұл белгілі бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны есептеу үшін он екі календарлық айлар және сол айлардағы төлемдер алынады. Бұл кезеңді есептік кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.

Орташа жалақы белгілі бір құбылыстармен байланысты жағдайларды есептеу үшін қажет, мысалға: ұйымдар жойылған жағдайда, босанғандарға компенсация есептеу үшін, екіқабат және бала табуына байланыс жәрдемақыны есептеу үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы үшін және т.б.

Барлық жағдайда есептік кезеңнен Қазақстан Республикасының заңымен белгіленген мереке күндері, есептеу кезінде есепке аланбайды:

Мемлекеттік мерекелер:

1- 2 қаңтар Жаңа жыл

8 наурыз Халықаралық әйелдер күні

22 наурыз Наурыз мейрамы

1 мамыр Қазақстанның Халықтарының бірлестік күні

9 мамыр Жеңіс күні

30 тамыз Қазақстан Республикасының Ата заңының күні

25 қазан Республика күні

16-17 желтоқсан Тәуелсіздік күні


2.2. Орташа жалақыны есептеу тәртібі.

Бұл күндер демалыс күндерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.

Еңбеккерлердің орташа күндік, не орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбек ақыны есептеу барысында төлем жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескереді.

Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да анықталуы мүмкін. Демек, орташа жалақыны анықтаудың екі жолы бар, оның біріншісінде өткен кезеңдегі рн екі айдағы еңбек ақы алынса, ал екіншісінде сол өткен кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады. .[4,369-бет]

Егер де еңбеккерлер бір жылдан аз жұмыс істесе, онда орташа жалақысы нақты істеген уақытынан анықалады.

Егер де еңбеккерлердің ұзақ уақыт бойына жалақысы болмаса (жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады, бұл жағдай еңбеккерлердің екіқабат және бала табуына, сондай- ақ балаға қарауына және басқа да орынды себептермен байланысты болуы мүмкін.

Кәсіпорын “Жол - Өткен” ЖШС 05.02.- ден 09.02.2002 ж. дейін кассадан төлем Цех, бөлім № 1 цех мерзім шектелген Соммасы 14255 теңге (он төрт мың Екі жүз жыиырма бес теңге) Басшы қолы Бас бухгалтер қолы 2002 ж. қаңтары үшін № 5 есеп айырысу – төлу ведомосы
Қатар №	Табель №	Жұмыс істеген күндері	Есептелінеді			Ұсталынады					Берілетін соммасы	Алуышың қолы	Тегі, аты, әкесінің аты
			кесімді	Мер Зім нен тыс	Барлы ғы	Міндетті зейнеткерлік табыс салағы	Табыс салағы	Атқару құжаттары бойынша	барлығы	Қызметкерлердің берешегі
1 2 3 4 5	0147 0182 0185 0193 0198	21 21 21 21 21	5840 6130 6210 5980 5196	2330 2480 2530 2390 2060	- 127 131 - -	5840 6257 6341 5980 5196	564 592 563 523 427	- 930 - - -	2894 4002 3093 2913 2487	- - - - -	2946 2255 3248 3067 2709	Есимжанова С Ткенов Ұ Алимбеков Ү Исаев И Баймуханова С	Есимова Текенов Алимбек Исаев И Баймурат
барлығы	-	-	299356	258	29614	11790	2669	930	15389	-	14225
Цех (бөлім ) бастығы: қолы Бухгалтер: қолы

Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:

- жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация;

• 
  еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына,
  

бала асырап алуына баланысты берілген жәрдем ақылар;

• 
  денсаулықты жақсартатын шараларға берілген жәрдем ақылар;
  
• 
  қызмет бабы бойынша іс сапарға берілген компенсациялар және
  

оларға қосылып берілетін үстемелермен қосымша төлемдер;

• 
  дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын
  

үлестері;

• 
  басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын
  

компенсация;

• 
  арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық
  

көмектер, сабын, сүт т.б. құндылықтардың құны;

• 
  материалдық көмектер;
  
• 
  бір жолғы берілетін мақтау (көтермелеу) сыйлығы;
  
• 
  жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің
  

еңбеккерлерге төлеген өсімі;

• 
  еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты
  

шығыстары;

• 
  конкурста және басқа да жарыстарда жүлделі орындарға алғаны
  

үшін төленетін ақшалай наградалар.

Сыйлықты және басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді есептеген кезде нақты уақыты бойынша алынған жалақысы емес, тоқсандық, жарты жылдық, жылдық табыстары алынады, сондай-ақ материалдық мақтау кезінде де 1/3, 1/6, 1/12 мөлшері бойынша есептеледі, ал айлық сыйлықтар-сол айлық деңгейінде беріледі.

Егер де сыйлық және басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді есептеген кезде еңбеккерлердің жалақысы толық болмаса, онда оның деңгейі толық болған тоқсандарына пропорциональды алынады.

Орташа күндік жалақы барлық жағдайда, тек пайдаланбаған демалысы үшін төленетін компенсация мен демалыс ақыдан басқа есептік кезеңде есептелген жалақының сомасынан заңмен белгіленген аптаның алты күндік немесе бес күндік календарлық жұмыс күні бойынша анықталады.

Орташа сағаттық жалақы да, орташа күндік жалақы сияқты анықталады.

Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне төленетін төлем. Жұмыс беруші №731 11 маусым 1999 жылы Республика үкіметінің қаулысымен бекітілген “Жқұмыс берушінің есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеу мен тағайындау туралы“ нұсқау талаптарымен сәйкес еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік жәрдем ақыны еңбеккерлерге төлеуге міндетті.

Ал олардың қатарына:

• 
  жалпы ауруы (сыртқы) бойынша;
  
• 
  жұмыста мертігуі және кәсіби сырқаты үшін;
  
• 
  тұрмыстық (күнделікті) зақым (жарақат);
  
• 
  екіқабат және босану.
  

Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне еңбектердің сырқатымен

протез қоюымен, жанұяның бірі ауырып қалған жағдайда оларға қараумен және басқа да жағдайлармен байлынсты жәрдемақы тағайындалып, содан соң төленеді.

Еңбекке уақытша жарамсыз парағы белгіленген тәртіпте беріледі, ал

ол әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеудің негі болып табылады, ал егер парақты жоғалтып алса, онда оның көшірмесі беріледі. Еңбекке уақытша жарамсыз парағы бойынша төленетін жәрдем ақы бірінші күнінен толық жазылып кеткенге дейін немесе медициналық-әлеуметтік эксперттік комиссиясының (МӘЭК) мүгедектік белгілеуіне дейін төленеді.

Еңбекке уақытша жармсыз мерзім бойынша берілетін жәрдем ақысы мына жағдайларға төленбейды:

• 
  қылмыс жасау кезінде алған зақымына;
  
• 
  сот шешімі бойынша анықталған, мәжбүрлік түрде емделген
  

уақытына;

Сонымен, еңбекке уақытша жарамсыз мерзім бойынша берілетін жәрдем ақыны есептеу орташа айлық жалақыдан алынады, бірақ орташа айлық жалақы он есе еселенген МЕК-тің деңгейінен аспауы керек. Жерлеуге, бала туған кезде берілетін жәрдем ақы жергілікті бюджеттің есебінен, беріледі, оның мөлшері әрбір қаржылық жыл үшін маслихаттың шешімдерімен анықталады. Мысал. Қызметкер 10 мамырдан 27 мамырға дейін ауырып қалды делік (2002ж), яғни 12 жұмыс күні бойына. Осыны есептеу үшін біз мына мәліметтерді пайдаланамыз:

Орташа күндік жалақыны есептік кезеңде есептелген жалақы сомасын жұмыс аптасының бес күндік календары бойынша алынған жұмыс күнінің санына бөлу жолымен анықтайды, ол кәсіпорында былайша белгіленген: 240000:252=652.38 теңге. Жәрдем ақыынң жалпы сомасы мынаған тең: 11428,56 теңге (952,388х12 күн). Заңға сәйкес, жәрдем ақының мына деңгейге дейңн шектелген.

10 МЕК (823х10=8230 теңге), сондықтан жәрдем ақы есептелген деңгейде емес, тек 8230 мөлшерде төленеді.

Демалысқа шыққанда төленетін төлем. Белгіленген тәртіп бойынша, жыл сайын жұмыс орнын сақтай отырып және еңбек шарты бойынша әрбір жұмыс істеуші төленетін демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына шығуға барлық қызметкерлердің құқы бар, олардың арасында жеке келісім-шарт жасалса да, жасалмаса да.

Бұндай заң құқығы “еңбек туралы” заңның 12 б, 5т қарастырылған.

Еңбек демалысынң ұзақтығы әртүрлі болады, егер де еңбеккер бірінші жыл жұмыс істеп жатса, онда оған демалыс 12 ай өткен соң беріледі. Демалысқа шығатын күніне мемерке күндері қосылмайды, яғни еңбеккерлердің демалыс күні 24 жұмыс күніне тең болса,. Бірақ ол арада 1 мейрам күні болатын болса, онда қызметкерлер 25 күн демалуына болады.

Жалақысы сақталмаған кездегі алған демалысы стажға кірмейді,

бірақ ол кезде мамандығын көтеруге немесе қайта дайындауға кеткен уақыты жұмыс берушінің келісімімен жасалса және құжаттармен жәлелденсе, мемлекеттік міндеттемені орындаса, онда стажға кіреді.

Сондай-ақ қызмет бабымен іс-сапарға болған кездері, жұмыс

уақытының қысқартылған тәртібі мен жұмыс істеген кездері, яғни жыл сайынғы еңбек демалысына құқық беретін кезеңдері стажға жатады. Енді нақты мысалда еңбек стажын есептеудің тәртібін қарастырып көрейік.

Жыл сайынғы пайцдаланбаған еңбек демалысын есептеу үшін, яғни компенсациясын жасау үшін орташа күндік жалақы, есептік кезеңдегі нақты есептелген сомадан алынады. .[4,369-бет]

3. 
   Қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есеп айрысу есебі.
   

Жалақының жинағы және оны тарату.

Басшылықтағы тұлғалармен есеп айырысудың есебі. Басшылықтағы тұлғалармен есеп айырысу үшін 682 “Басшылықтағы тұлғалардың қаразы” шоты арналған, онда мынадай тұлғалармен есептеседі (басқарма мүшесі мен төрағасы, бақылау кеңесінің (советінің) мүшесі және ревизиондық комиссияның мүшесі және т.б.). Басшылықтағы адамдарға есептелген еңбек төлемінің сомаларына 821- шоты дебеттеліп, 451 шоты кредиттеледі.

Кәсіпорынның қызметкерлеріне есептелген еңбек ақыны тарату. 681 – шотының кредитінен, басқа шоттардың дебетіне (902,922, 942, 126,0821,950 т.б.) жатқызылған сомасы есеп объектілеріне, тапсырыстарына сәйкес баптарына жазылуы керек, яғни талдамалық есеп талап етіледі. Бұл мақсаттар үшін “Жалақыны тарату” деп аталатын әзірлік кестесін пайдаланады, оған жазбаларды бастапқы құжаттардан түсіреді.

Жалақына тарату 681 (682) шотының кредитінен мына шоттардың дебетіне жазылады: 126,811, 821, 902, 922, 932, 942, 952. Сондай – ақ, жалақы “Материалдар” шотына, “Болашақ кезеңінің шығыстарына” жатқызуы мүмкін, яғни аталған шоттар дебеттеледі де, 681 шоты кредиттеледі. .[4,382 бет]

Демалыс ақысын төлеуге құралған резервтер. Қызметкерлердің демалыс ақысы бойынша есеп айырысу есебі 685 “Еңбеккерлерге демалыс бойынша қарыздарын есептеу” шотында жүреді. Бұндай резервтері құру оларды өндіріс шығындарына жатқызудың бірқалыптылығы және дұрыстығын қамтамасыз етудің жолы болып табылады. Резервке аударудың пайызы демалыс төлемдерінің орташа ұзақтылығына байланысты болып келеді. резервті құру кезінде 685 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі. 126,811, 821, 902,922, 932, 942, 952. Ал, демалысты есептеген кезде 685 шот дебеттеліп, 681, 682 шоттары кредиттеледі.

Жылдық түгендеу кезінде демалыстардың төлемдеріне арналған резервтің дұрыс жасалып, пайдаланылуын тексеру қажет.

Жылдық түгендеу кезінде демалысқа төленетін резервтердің пайдалануын және оның дұрыс құрылуын тексеру керек. Түгелдеу барасында заңдарда ескерілген кезекті және қосымша дамалыстары үшін қызметкерлерге берілетін алдағы уақыттағы төлемге деген резерв қалдығы пайдаланылмаған демалыс күндерінің саны күндік сомасынан және әлеуметтік, зейнеткерлік қорға міндетті түрде бөлінетін сомалардан құралады, сондықтан резерв сомасы осы белгіленген төлемнің мөлшеріне сай анықталуы тиіс.

Нақты есептелінген резерв есеп беріп отырған жылғы желтқсандағы есепті түгелдеу арқылы расталған сомадан асып кеткен жағдайда өндіріс шығындарының шоттары бойынша қысқарту жазбалары жазылады, ал жетпей қалған жағдайда өндіріс шығындарына есептелетін қосымша қаражат қосу жөнінде толықтыру жазбалары жасалады.

Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін және бір жылғы жұмыс қорытындысы бойынша жыл сайын берілетін сыйақыларды төлеуге арналған резервтердің қалдықтары қызметкерлердің демалыстарының алдағы уақыттағы төлемдеріне арналған резервтер сияқты түгелденеді. Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін жыл сайын берілетін сыйақылар есепті жыл өткеннен кейін төленсе, онда бұл ақыларды төлеуге арналған резерв туралы деректер есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жасалған баланста болмауы да мүмкін.

Жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша есептелген жәрдемақылардың және әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен берілетін басқа да төлемдердің сомасы 653 “Әлеуметтңк сақтандыру және зейнетақымен қамсыздандыру бойынша есеп айырысу” шоттың дебеті және 681 “Қызметкерлермен еңбек бойынша есеп айырысу”, 682 “Басшылардың еңбек ақасы” шоттарының кредиті бойынша көрініс табады. .[4,385 бет]

ІІІ Бөлім. Еңбек және еңбекке ақы төлеудің аудитін жетілдіру жолдары.

3.1.Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызметі” туралы заңы

Осы Заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметі жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасында туындайтын қатынастарды реттейді.

Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңдары

1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделедщі және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де ногрмативтік құқықтық актілерден тұрады. .[5,115- бет]

2. Егер Қазақстан Респубикасы бекіткен халықаралық шарттарда аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы заңдарындағы өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттардың ережелері қолданылады.

Аудиторлық қызмет

1. Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың аудит жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызмет. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар, аудитке қоса, өз іс - әрекетінің бейнен бойынша өзге де қызметтер көрсете алады.

2. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға лицензиясы бар және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың аудиторлық қызметті жүзеге асыруға құқығы бар.

3. Оқытушылық, ғылыми және өзге де қызметті қоспағанда, аудиторлардың кәсіпкерлік қызметтің басқа түрлерімен айналысуына тыйым салынады.

Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері

1. 
   Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері:
   

1. 
   тәуелсіздік;
   
2. 
   объективтілік;
   
3. 
   кәсіби біліктілік;
   
4. 
   құпиялылық
   

Аудит және оның түрлерлі

1. Аудит дегенміз жүргізілген қаржы және шаруашылық операцияларының дұрыстығын және олардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкестігін бағалау мақсатында заңды және жеке тұлғалардың (бұдан әрі – аудиттелетін субьектілердің) қаржылық есептілігін және өзге де құжаттарын аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексеруге болып табылады.

2. Аудиттің түрлері – міндетті аудит Қазақстан Республикасының заңдарынада белгіленген жағдайларда жүргізіледі.

Міндетті аудит Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларда жүргізіледі.

Бастамшылық аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша аудиттелетін субъекті пен аудитордың, аудиторлық ұйымның арасындағы аудит жүргізуге арналған шартта көзделген нақты міндеттер, аудит мерзімі мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.

Аудитор, аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палатасы

Аудитор

1. Аудитор – Біліктілік комиссиясы аттестаттаған, “аудитор” біліктілігің берілуі туралы куәлік алған жеке тұлға.

2. Аудитор аудиторлық қызметі жеке кәсіпкер ретінде не аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге асыруға құқылы.

Аудиторлық ұйым

1. Аудиторлық ұйым – ашық үлгідегі акционерлік қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекетьтік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін кез келген ұйымдық құқықтық нысанда құрылған коммерциялық ұйым.

2. 
   Шетелдік аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті тиісті аудиторлық ұйымдарды Қазақстан Республикасының резиденттерін құрған жағдайда ғана жүзеге асыра алады. .[5,119 бет]
   

Аудиторлар палаталарының өкілеттігі

1. 
   Аумақтық аудиторлар палаталары:
   

1) аудиттың дамуына, оның тиімділігін арттыруға аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қызметін ұйымдастыруға және үйлестіріп отыруға жәрдемдеседі;

2) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен аудит стандарттары талаптарын сақтауын қамтамасыз етеді;

3) аудиторлардың аудиторлық ұйымдардын және аудиттелетін субъектілердің аудиторлық қызметі жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды;

4) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарды аудиторлық қызметі жүзеге асыруға байланысты Қазақстан Республикапсыныі заң актілерімен және әдістемелік құжаттармен қамтамасыз етеді;

5) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жұмыс тәжірибесіне талдау жасайды, оларды қорытып, таратады;

6) мемлекеттік, қоғамдық, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың мүдделерін білдереді;

7) заңдарға және халықаралық шарттарға қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асырады;

2. 
   Республикалық аудиторлар палатасы:
   

1. 
   аудиторлар палаталарының қызметін жарғы негізінде үйлестіруді жүзеге асырады;
   
2. 
   мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерде, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палаталарының мүдделерін білдіреді;
   
3. 
   халықаралық практика негізінде аудит стандарттарын әзірлейді және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті орган бекіткен стандарттар талаптарын сақтауын қамтамасыз етеді;
   
4. 
   аудиторлардың аудиторлық ұйымдардан және аудиттелетін субъектілердің аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды;
   
5. 
   аудиторлыққа кандидаттарды оқыту мен даярлауды, аудиторлар мен басқа да мамандардың кәсіби оқуын, біліктілігін арттыруды ұйымдастырады;
   
6. 
   заңдарға және халықаралық шарттарға қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асырады.
   

Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау

1. Аттестациялау деп Біліктілік комиссиясының уәкілетті орган бекітетін біліктілік талаптардың негізінде емтихандар өткізу арқылы аудиторлыққа кандидаттардың біліктілік деңгейін айқындауды ұғынылады.

2. Аттестациялауға жоғары білім әрі экономика, қаржы, есеп – талдау, бақылау – ревизия немесе құқық салдарында кемінде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар адамдар жіберіледі.

3. Аттестациялаудан өткен адамдар аудитор біліктілігі берілгені туралы куәлік және біліктілік куәлігінің номері көрсетілген аудитордың жеке мөрін алады.

Біліктілік комиссиясының “аудитор” біліктілігі берілгені туралы шешемі баспасөзде жарияланады.

4. Аттестациялаудан өтпеген адамдар қайта аттестациялаудан өтуге кемінде бір жылдан кейін жіберіледі.

Аудиторларды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы

1. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы оның құрылтайшылары болып табылатын аудиторлар палаталарының Республикалық конференциясында ұйымдық – құқықтық нысанда құрылады.

2. Біліктілік комиссиясының құрамына аудиторлардың әр бір палатасынан бір өкілден кіреді.

3. Біліктілік комиссиясының төрағасы болып оның мүшелерінің ішінен аудитор сайланады.

4. Біліктілік комиссиясы ол туралы аудиторлар палаталарының Республикалық конференциясында бекітілетін Ереже негізінде әрекет жасайды. .[5,121 бет]

5. Біліктілік комиссиясының қызметін қаржыландыруды, материалдық – техникалық қамтамасыз етуді оның құрылтайшылары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 105 – бабына сәйкес жүзеге асырады.

Аудитордың біліктілік куәлігінің күшін жоюы

1. 
   Аудитордың біліктілік куәлігінің:
   

1) біліктілік куәлігін беруге негіз болған мәліметтердің дұрыс еместегі анықталған;

2) сот тәртібімен аудитор әрекетке қабілетісіз деп танылған немесе оның әрекетке қабілеті шектелген;

3) көрінеу жалған аудиторлық қорытынды берген;

4) аудит стандарттарының негізгі талаптарын сақтамаған және заңдарды өзгедей де бұзған жағдайларда күші жойылады.

2. Біліктілік куәлігінің күшін Біліктілік комиссиясы жояды. Біліктілік комиссиясының шешімі аудиторлық қызметі жүзеге асыруға лицензия берген мемлекеттік органға хабарланып, баспасөзге жарияланады.

3. Аудитор Біліктілік комиссиясының шешіміне сот тәртібімен шағымдануға құқылы.

Лицензия беру

1. Аудиторларға және аудиторлық ұйымдарға лицензияларды Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін уәкілетті мемелкеттік орган береді.

Банк қызметінің аудитін жүргізуге лиценцияларды Қазақстан республикасының Ұлттық Банк береді.

2. Аудиторлық ұйымдар құрамына жұмыс істейтін аудиторларға лицензиялар қажет емес.

3. Аудиторлық қызметіті жүзеге асыруға берілетін лицензия тұрақты болып табылады және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылады.

4. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға лицензия тізбесі лицензиялау туралы заңдармен білгіленетін құжаттар негізінде беріледі.

5. Лицензия беру үшін өзге құжаттар табыс етуді талап етуге және қосымша шарттар белгілеуге тыйым салынады.

6. Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар және оларға берілген лицензялар туралы мәліметтер аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тізіліменде көрсетіледі.

7. Лизензиялар беруді, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар тізімін жүргізуді, аудиторлық қызметті жүзеге асыруға лицензиялардың беруліу, кері қайтарып алынуы және күшінің тоқтатыла тұруы туралы мәліметтерді бұқаралық ақпарат құралдарында жариялапуды лицензиар болып табылатын уәкілетті мемлекеттік органдар қамтамасыз етеді.

Лицензияны қайтарып алудың және оныі күшін тоқтата тұрудың негіздері

1. Аудиторлық қызметті жүзеге асыруға берілген лицензияларды лицензиар заңдарда белгіленген тәртіппен кері қайтарып алуы мүмкін.

2. Лицензиар тоқтатыла тұру себебін көрсете отырып, лицензияның күшін заңдарға сәйкес алты айға дейінгі мерзімге тоқтата тұруға құқылы.

3. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар лицензия беруден бас тарту, оның қайтарып алынуы мен күшін тоқтата тұру туралы шешімге сот тәртібімен шағым жасауға құқылы.

Аудит жүргізу шарты

1. Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар мен аудиттелетін субъектілер арасындағы қатынастар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шарт негізінде қалыптасады.

2. Аудит жүргізу және аудиторлық қызмет бейіні бойынша қызмет көрсету шартында: шарттың нысанасы, мерзімі. Тиісті қызметтер көлемі, ақы төлеу мөлшері мен шарттары, тараптардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі көзделеді. Тараптардың келісуімен шартта, сондай – ақ өзге жағдайлдар да көзделуі мүмкін.

Аудиторлық қорытынды

1. Жүргізілген аудит нәтижелері бойынша аудиторлық қортынды жасалады, ол аудиттің стандарттарына сәйкес болуға тиіс.

2. Аудиторлық қорытынды заңдарға сәйкес аудит жүргізуге міндетті аудиттелетін субъектілердің қаржылық есептілігінің ажырамас бөлігі болып табылады.

3. 
   Жеке кәсіпкер болып табылатын аудитор жасаған аудиторлық қорытындысына қол қойып, оны жеке мөрімен куәландырады.
   
4. 
   Аудиторлық ұйымның аудиторлық қортындысына атқарушы – аудитор қол қойып, оны жеке мөрімен куәландырады, аудиторлық ұйымның басшысы бектіп, ұйымның мөрімен куәландырады.
   

Аудиттін стандарттары

1. 
   Аудитке бірыңғай талаптар белгілейтін және халықаралық
   

стандарттарға сәйкес аудитті өткізудің принциптерін, тәртібін және өзге де қызметтерді айқындайтын нормативтік құжаттар аудит стандарттары деп ұғылады. .[5,123 бет]

2. 
   Аудиттің сдандартты Республикалық аудиторлар палатасының
   

конференциясында қадылданып, оны уәкілетті мемлекеттік орган бекітеді.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың мінеттері

1. 
   аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың:
   

1. 
   осы Заңның 20-бабында аталған мән-жайлардың салаларынан
   

аудит жүргізудің мүмкін еместігі туралы хабарлауға.

2. 
   аудиттеленетін субьектіден алынған және аудит процесінде
   

жасалған құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге;

3. 
   аудиттеленетін субьектіге қаржылық есептілік пен өзге де
   

құжаттардың заңдарға сәйкессіздігі анықталғаны туралы хабарлауға;

4. 
   аудит нәтижелерінің, сондай-ақ аудит жүргізу кезінде, алынған
   

және коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпиясының нысанасын құрайтын, мәліметтердің құпиялылығын сақтауға міндетті.

2. 
   аудиторлар мен аудиторлық ұйым үшін аудиттеленетін
   

суьбектінің шарт бойынша міндеттемелерпден туындайтын талаптарын орындау міндетті.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершілігі

Аудиторлық қызмет туралы заңдарды, сондай-ақ шарт талаптарын бұзғаны үшін аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәкес жауапты болады.

Аудит жүргізу құқығын шектеу

Аудиторлық қызметті жүзеге асыру кезінде:

Құрылтайшылары, қаттысушылары, несие берушілер болып табылатын аудит жүргізуге тапсырышылардың, не құрылтайшысы, қатысушысы, несие берушісі аудиторлық ұйым болып табылатын аудит жүргізуге тапсырышылардың аудиторлық ұйымына;

Тапсырыс берушіге соңғы екі жыл ішінде бухалтерлік есепті жолға қою, қалпына келтіру, жүргізу жөнінде, сондай-ақ қаржылық есептілік жасау жөнінде аудит қызметтерін көрсеткен аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға;

Аудиттеленетін субьект басшысының , сондай-ақ аудиттеленетін субьектісінің жарлығын капиталының 10 проценттен астамын иеленген құрылтайшының немесе қатысушының жақын туыстары немесе жекжаттары (ата-аналары, жұбайлары, аға-інілері, апа-сіңлілері, балалары, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың аға-інілері, апа-сіңлілері, ата-аналары және балалары) болып табылатын аудиторларға;

Аудиттенетін субьектінің қызметкерлері, қатысушылары, лауазымды адамдары арасынан шыққан, онда жеке мүліктік мүдделері бар аудиторларға аудит жүргізуге тыйым салынады.

Аудителенетін субьектінің міндеттері

1. 
   Аудиттеленетін субьект:
   

1. 
   аудиторға немесе аудиторлық ұйымға уақытылы және сапалы
   

аудит жүргізу үшін жағдай жасауға, қажетті құжаттамаларды табыс етуге, ауызша немесе жазбаша түрде түсіндірме және түсінік беруге:

2. 
   егер шартта өзгеше көзделмесе, аудитке тиісті мәселелер
   

ауқымды шектеу мақсатында аудиторлық немес аудиторлық ұйымның қызметіне араласпауға;

3. 
   аутордың немесе аудиторлық ұйымның талап етуі бойынша
   

қажетті ақпарат алу үшін үшінші бір тұлғалардың атын өз атынан жазбаша сауал салуға міндетті.

2. 
   Аудитордың немесе аудиторлық ұйымның шарт бойынша
   

міндеттемелерден туындайтын талаптарын орындау аудиттеленетін субьект үшін міндетті.

Аудиттеленетін субьектінің жауапкершілігі

1. 
   аудиттеленетін субьект аудиторға немесе аудиторлық ұйымға
   

аудит жүргізу үшін берген құжаттар мен басқа да ақпараттың толықтығы мен дұрыстығы үшін жауапты болады.

2. 
   Заңды тұлғаның міндетті аудит жүргізуден жалтаратын не оны
   

жүргізуге кедергі жасайтын басшысы Қазақстан Республикасының заңдарында сәйкес жауапты болады.

3. 
   Аудит жүргізу аудиттеленетін субьектіні табыс етілген қаржылық
   

есептіліктің және өзге де құжаттардың ӨҚазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес келмегені үшін жауапкершіліктен басатпайды.

Бауларды қарау

Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар арасында, сондай-ақ олар мен

олардың аудиттеленетін субьектілер арасында туындайтын даулар Қазақстан республикасының заңдарында белгіленген тәтіппен шешіледі.

Өтпелі ережелер

1. 
   Осы Заң күшіне енгенге дейін ьерілген лицензиялар мен біліктілік
   

куәліктері жжжарамды болады.

2. 
   Осы Заңда көзделген Біліктілік комиссиясы құрылғанға дейін
   

біліктілік куәліктері осы Заң күшіне енгенге дейін қолданылған тәртіп пен шарттарда беріледі.
Анықтама

Осы анықтама “____” ______________ 200 ____ жылдың №_______

Келісім-шартына сәйкес “Қазақстанаудит” Акцинерлік Компаниясы қаржылық-шаруашылық қызметке аудит (сараптама, зерттеу) жүргіжілгендігі туралы құрылған, __________________
(кәсіпорынның ұйымның атауы)

“_____” _________200 ____ жылдың “________” _______200____

жылға дейінгі аралықта.

Аудит материалдары бойынша ескертулер мен талаптар жоқ. Аудит материалының 1 данасы мен тізім бойынша ________

________________________________ беттерді алды.

(күні, беттері жазбаша)

Ескертулер мен талаптар болса, белгілі бір мәселелерді бойынша түсіндірмелі енгізіледі.

“Тапсырушы” қабылданған жұмыстан бас тартса, жазбаша түсіндірме ұсынылады.

2. 
   Аудиттің жұмысын жүргізу үшін жасалатын шарт және оның мазмұны.
   

Аудит жұмысы-бір жүйеге келтірілген белгілі құжаттар арқылы сатылып жүргізілетін тиянақты жұмыс.

Аудит теориясында оның жүргізілуі бірнеше сатыға бөлінеді:

Бірінші сатысы: жалпы қарастыру. Тапсырушылармен жұмыс істеу,

аудитор ұйымдары үшін шарт жасау кезеңінен басталады. Олай дейтін себебіміз: аудитор ұйымы өзінің, тапсырушының аудит жүргізерден бұрын оның қаржы-шаруашылығына толық зерттеу жасап, алдын-ала өз пікірін тұжырымдайды. Сонымен қатар нақты материалдарға сүйене отырып, оның маркетинг жұмысын, құрал-жабдықтың жағдайын, өндірістік жағдайын, өнім сату процесін толық зерттейді.

Екінші сатысы: Алдын – ала танысу (зерттеу). Аудитор ұйымы шарт жасасқан шаруашылық субьектісі мен аудит жұмысын бастаудан бұрын оның қаржы-шаруашылық жағдайымен танысу мен зерттеуден басталады. Осы кезде аудитор субьектінің қаржы есебін басылымға шыққан көрсеткіштерін зерттеп қана қоймай, сол субьекті туралы әр түрлі сұрастырулар жүргізіледі. Яғни, субьект шаруашылығы күрделі болса оны зерттеу, танысу процесі не күрделі болады. Аудит жұмысын өте тиянақты, жан-жақты жүргізу қажет. Танысу, зерттеу процесін жүйеге келтіретін болсақ оның өзі де күрделі жұмыс.

Осы айтылған танысу-зерттеу процесінен кейін аудитор тапсырушы субьек басшысымен жүргізілетін аудит жұмысы туралы пікір алысып, нақты аудит обьектісі туралы мақсаттарына келісу қажет. Содан кейін аудит жұмысынң бағдарламасын жасайды.

Үшінші сатысы: Аудит жұмысына бағдарлама.

Қандай жұмыс болмасын оның тиянақтылығы және жүйелі орындауы үшін сол жұмысқа бағдарлама, жоспар жасауы қажет. Қазақстанның аудит стандарты аудит жұмысының жоспарлануы, оның тиісділігін, сапалылығын және белгіленген уақытта орындалатындығын атап көрсеткен. Аудит жұмысынң бағдарламасын жасау дегеніміз оның мағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес, оның шаруашылық процесін түгелдей қарастылып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. аудит бағдарламасында аудит обьектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның түрі мен мазмұны шаруашылық субьектісінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмысының обьектісі байланысты, аудит методологиясы мен аудит қолданатын техникалық әдісінің түріне қарай әр түрлі болады.

Аудит бағдарламасында шаруашылық субьектісінің есеп саясаты

Ерекше орын алады. Біріншіден, есеп саясаты субьектілеріндегі бухалтерлік есепті ұйымдастыру негізін құрайды. Оның ішінде өте есепті ұйымдастыру негізін құрайды. Оның ішінде өте күрделі бухалтерлік есеп жұмысындағы материалдық есебі, еңбек ақы төлеу әдісінің өндіріс процестерінің есебін ұйымдастыру жұмыстарын дан-жақты қарастырады.

Екіншіден, есеп саясаты субьектісінің қаржылық есептерінің мазмұнын анықтайды, сонымен қатар оның бухалтерлік есебін, салықтық есебін жүргізу жолын бір жүзеге келтіріп, салық төлеу жолын, оның мерзімін уақтылы салық мекемелерін есеп-анықтау жолын, әдісін бекітеді.

Үшіншіден, есеп саясаты бухалтерлік есеп процесінің құқылық негіздеріне; жаңа есеп жоспар заңына; есеп стандартына, аудит стандартына; мемлекет есеп заңына; тағы басқа нормативті құжаттарға талдау жасап, сол субьектінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес есеп саясатының мазмұнын анықтайды.

Енді аудит бағдарламасының мазмұнын қарастырамыз:

1. Аудит мақсаты: аудитор тапсырушыларға қандай қызмет көрсететіні, субьекті шаруашылығына қандай экономикалық көмегі тиетінін дәлелдеу үшін біріншіден, өзінің мақсатын анықтау қажет. Сол үшін, аудитор бухалтерлік есептің нақты құжаттарына, есептеріне зертеу, талдау жасау арқылы субьектінің бухалтерлік есебіндегі кемшіліктерді, экономикалық жұмысындағы кемшіліктерін атап көрсетіп, сол кемшіліктерді түзету жолын айтып, тапсырушы алдында сенімділікке ие болуы қажет.

Аудит мақсатында – аудиторлық күдіктің ерекше орын алады. Онда аудитор күдігіне баға беруге міндетті. Негізінде, аудитор күдігі дегеніміз -аудитор жұмысы біткеннен кейін анықталатын қаржы есебінде жіберілген қателер.

Оның өзін аудит теориясында үшке бөледі:

1. 
   есеп құрамындағы күдік ішкі кемшілігіне сәйкес жіберілетін
   

қателерге байланысты аудит күдігі.

2. 
   Ішкі аудит күдігі – бұл күдік бухалтерлік есептерде жіберілген
   

қателерге байланысты кемшіліктер.

3. 
   Анықталмаған күдік шаруашылық операцияларының бухалтерлік
   

есепке дұрыс алынбау себебінен болатын күдік.

Аудитор өз бағңдарламасында тапсырушының шаруашылық жұмыс бөлімдерінің өндірістік немесе жалпы кәсіпкерлік ерекшелігіне байланысты, оның субьектіге, табыстылық деңгейіне байланысты аудит жұмысы белгіленеді. Яғни, субьектінің негізгі бөлімдері тиянақты тексеруге алынады. Содан соң, оынң басқа жұмыс бөлімдерін тексеру бағдарламада өз алдына бөлек көрсетіледі. Әрине ол обьектілер бір-бірімен байланысты тексеріледі. Соның нәтижесінде аудиторлық бір жүйеге келген пікірі қалыптасады. Аудитор өз тарапынан жиналған мәліметті сараппен талдау жасап өзінің аудиторлық қорытындысына негіз етеді.

Аудитор аудиторлық тексеру нәтижесі туралы аудитор есеьін жасайды. Оны тапсырушыға аудит шартында белгіленген мерзімнен кешіктірмей өткізуі қажет. Ол арнайы құжат “қабылдау - өткізу актісі” арқылы орындалады. Негізінде, аудит есебі қорытынды Қазақстанның 5-ші старндартына келтірілген “Қаржы есебін тексерудің аудиторлық қорытысдысы” талабына сәйкес жасалынады.

Осы принциптерге негізделе отырып, Қазақстанның 5-ші стандартына аудит қорытындысының негізгі элементтері келтіріліп, оның мазмұны мен жүйесі анықталады. 5-ші стандартта субьект басшысының қаржы есебі туралы жауапкершілігі және аудитордың аудиторлық қорытындысына жауапкершілігі нақты көрсетілген.

Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде келтірілген мәлімет қаржы есебінде жіберілген қате немесе кемшіліктер болуы мүмкіндігін, аудит күдігі қандай мөлшерде зиянды болатынын қарастырады. Яғни, ол көрсеткіштерге мәлімет тұтынушылардың есіне салады. Одан кейін, аудит технологиясының барысы көрсетіледі:

а) тест арқылы талдау жасау. Қаржы есептерін құжаттар арқылы дәлелдеу, анықтау;

б) бухалтерлік есеп принциптерін, оның қаржы есебін жасаудағы тиімділігі нақты, дәлелді түрде көрсету;

в) жалпы қаржы есебіне баға беру.

Аудит есебінің қорытындылау бөлімінде аудит қорытындысын жасау қажет. Оның негізгі мақсаты субьектінің қаржы есебінің дұрыстығын, оның мемлек заңына, нормативті құжаттар талабына, бухалтерлік және аудиторлық стандарт талабына сәйкес жасалынғанын көрсету.

Шет елдер тәжірибесіне сүйене отырып, қазір Қазақстанда аудит қорытысдысы төрт түрде жазылады:

1. 
   күдіксіз – сенімді аудиторлық қорытынды.
   
2. 
   Күдіксіз – ескерту келтірілген қорытынды.
   
3. 
   Күдікті – сенімсіз аудит қорытындысы.
   
4. 
   Теріс қорытынды.
   

3.3.Аудиттің негізгі міндеттері тұжырымдамаларын түзу жолдары

Қаржы есебінен мәліметіне субьект басшысы жауапты. Біздің міндетіміз сол қаржы есебіне тексеру жасап, аудиторлық қорытынды беру.

Біз аудиторлық тексеруді Қазақстанның аудит стандартының талабына сәйкес жүргіздік. Ондағы анықталған мақсат бойынша, қаржы есебінің дұрыстығын, айтарлықтай кемшілігінің жоқ екенін анықтап бухалтерлік есеп көрсеткіштерін негізге ала отырып аудиторлық қорытынды мазмұнын анықтау. Сол үшін субьектінің шаруашылық барысының тапсырушы шартында көрсетілген обьектілер тексеріледі. Нақты айтқанда, банк операциясы, касса операциясы, өндіріс процесі, дайын өнім сату және қызмет көрсету әрекеттері, еңбек ақы, төлем есебі, бюджет пен әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерімен есеп айырысу, негізгі құрал және материалдық емес активтер, несие алу және оны төлеу операциялары тексеріледі.

Біздің ойымызша, тапсырушының қаржы есебі 31.12.200___ жылға, шаруашылық субьектісінің 01.01.200___ жыл аралығында барлық бөлімдерінің қаржылық жағдайын толық, дұрыс көрсеткен. Бухалтерлік есеп Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жүргізілген.

АУДИТОР Аты-жөні, тегі

Күні жеке мөрі

Адрес
Аудит қорытындысының екінші үлгісі күдіксіз ескерту келтірілген қорытындысын жасауға, аудиттік тексеру барысында әр түрлі себептер кездесуіне байланысты болады. Мысалы, аудит шартының байланысты, тапсырушы субьектісінің бастығының өз тарапынан шектелген талап қоюына байланысты , есеп саясатында келтірілген шешімдер талабына байланысты. Яғни, аудитордың күдіксіз-сенімді қорытынды жасауға өз тарапынан сенімі болмаған. Сондықтан, ол күдіксіз, бірақ ескерту келтірілген аудиторлық қорытынды береді.

Аудит қорытындысының үшінші үлгісі, күдікті- сенімсіз қорытынды аудит тексеру барысында қаржы есебінің, бухалтерлік есеп жұмысының, есеп саясатының орындалмауына байланысты беріледі. Тапсырушының талабы аудит принциптеріне қарсы келгендіктен аудитор өзінің дербес, тәуелсіздігін сақтайды. Оған негіз болатын аудитор этикасының кодексі.

Аудитор өзінің есебінде тапсырушының бухалтерлік есебінде, қаржы есебінде, тағы басқалай экономикалық жұмысындағы кемшіліктерді,қателерді нақты анықтап көрсетеді. Ал, соны түзету немесе бухалтерлік стандарт табына сәйкес етіп эөндеу, ол субьектінің жұмысы. Аудитор ешқандай есеп жұмысын немесе басқалай экономикалық қызмет жасауға міндетті емес.

Аудиторлық қызмет туралы заңда аудит субьектісі – ол, аудиторлық және аудит фирмалары деп көрсетілген.

Аудитор – ол, маман, біліктілік комиссиясының шешімі бойынша аудиторлық қызмет жасауға арнайы куәлік алған жеке адам, куәлік бес жыл мерзімге беріледі.

Аудиторлар-аудит субьектісі ретінде өзінің аудиторлық қызметін жеке немесе аудитор фирмаларында атқарады. Олар мемлекет құрылымына тәуелсіз, тек қана тапсырушылармен жұмыс істейді. Сол себептен олар жеке фирмаларда жұмыс жүргізуге немесе кәсіпорындарда қызметте тұрып қызмет жасауға құқылы. Сол сияқты ғылыми қызметкерлер және мұғалімдер де аудит қызметін ақтқара алады. Ал кәсіпорындарда қызмет атқарған тек қана ішкі аудит тұрғысынан ғана жұмыс атқаруына болады. Шаруашылық субьектілерінде қызмет жасаушылар немесе соларға сыбайлас қоғамдық жеке кәсіпкерлік мекемелер қызметкерлері аудит қызметіне атқаруға құқысы жоқ.

Аудит фирмасы осы анықталған негізгі мақсатын орындау үшін әр түрлі кәсіпорындармен келісім-шарт жасап және нақты төлем арқылы олардың қаржылық-шаруашылық жұмысына аудиторлық тексеру жүргізеді.

Осы орайда аудит фирмасының тағы басқадай да мақсаттарына анықталады. Оған жататындар:

• 
  кәсіпорын шаруашылығы мен оның мүлкінің қалпына, нақты
  

материалдық түріне сараптау жасау;

• 
  шаруашылық субьектілерінің жұмысының даму жолына дәйекті
  

ұсыныс, түсініктемелер беру;

• 
  кәсіпорын шаруашылығыныңғ даму жолдарына бағдарлама
  

жасап, келешігіне баға беру;

• 
  кәсіпорындарға ғылыми-зерттеу жүргізу арқылы бухалтерлік есеп
  

және экономикалық талдау әдістемесінің мәліметтін құжаттау, оны жинау және жүйелі түрде тапсыру, жалпы ғылыми-әдістемелік көмек көрсету;

• 
  бухалтерлік есептің, экономикалық талдаудың, аудиттің
  

автоматтандырылған жүйесін дайындап, іске қосу;

• 
  бухалтерлерді, басқарушылар тобын, экономистерді арнайы
  

оқыту мекемелері арқылы оқытып, семинарлар өткізу, мамандық-біліктілігін көтеруді ұйымдастыру;

• 
  еліміздегі, әдістемелік жазылымдары, нормативтік құжаттары,
  

тапсырушылардың жазбаша өнімдерін арнайы басылымға шығару.

Аудитор фирмасы шаруашылық субьектісі ретінде ол өз жұмысын шаруашылық есеп түрінде жүргізіледі. Аудит жұмысының барысы, көлемі, қызмет көрсету жұмысы, жалпы орындалатын аудит жауапкершілігі келісім-шарт жасау арқылы анықталады. Аудит фирмасы өзінің қорын, ақшалай қаржысын, мүлкін өз еркіне қарай тәуелсіз жұмсайды, пайдаланады. өзінің балансы болады. Дербес шаруашылық субьектісі ретінде өз жұмысының қажетіне қарай жұмысшылар алады, қажет болған жағдайда келісім-шарт жасап уақытша мамандар жалдайды. Мемлекеттіміздегі заң талабына сәйкес аудит фирмалары өзінің қалауынша әр түрлі ассоциацияларға, күрделі бірлестіктерге қосылуға құқығы бар. Өзінің қалауынша негізгі және айналым қорларын, әр түрлі арнайы қорларда қарастыруға құқылы. Аудит фирмасы өз шаруашылығына байланысты материалдық қаржылық жағдайдағы барлық құбылысқа тікелей жауапкершілікке болады. Аудит фирмасының бастығы директор болады, ол өз бұйрығымен жұмыскерлер алады, жұмыстан босатады, фирма жұмысына байланысты барлық заңдылықты сақта отырып басқару жұмысын атқарады.

Жұмыс фирманың құрылымен байланысты болмаса аудитор фирмалары аудиторлар өндіріс барысымен немесе коммерциямен айналыспайды.

Аудитор фирмасы аудиторларды тексеруге келісім – шарт жасап аудит жүргіуге келіскен жағдайда аудит жүргізуге құқысы жоқ жағдайлар:

- аудитор сол шаруашылық субъектісіне құрылтайшы немесе басқару қызметіне қатысты болса, туысқандық қатысы және бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға немесе есеп ақпаратын жасауға қатысты болса;

- шаруашылық субектісінің меншігіне үлестес болса немесе беруден қатысы болса;

- шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебін жүргізсе, ақпаратын және қаржылық ақпаратын жасауға қатысқан болса.

Бұл жағдайлар анықталған кезде келісім – шартты бұзу қажет. Осы жұмыстар туралы тапсырушылар материалдық, қаржылық шығын болған жағдайда, оны аудитор фирмасы немесе аудиторлар түгелдей төлеуге міндетті.

Аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде құқысы

Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет туралы” заңына сәйкес аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқысы анықталған:

• 
  бухгалтерлік есеп кітабын және құжаттарды тексеруге;
  
• 
  нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал – мүлкін тексеруге;
  
• 
  шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерінен аудит жүргізу барасында қажет болған материалдарды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;
  
• 
  аудит барсында қажет болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан) мәлімет, түсініктеме алуға құқылы;
  
• 
  аудит барысында қажет болса әр түрлі мамандарды жалдауға құқылы;
  
• 
  шаруашылық субъектілерінің банк есепшоттарындағы операцияларды тексеру үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.
  

Аудит заңында тікелей көрсетілмесе де олардың:

- өз бетінше аудит жүргізу әдісін, түрін анықтауға құқысы бар;

- аудит жұмысы барысында шаруашылық субъектісі тексеруге қажет құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға құқылы.

Қорытынды.

Қорыта келе қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін мамандар бөлімі жүргізеді. Жұмыс беруші қабылдаған кезде еңбеккерлермен өзара тікелей жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды. Жеке еңбек келісім-шарты-жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орын, келісім шарттың мерзімі, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқада мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады және тараптардың жауапкершілігі міндеті, құқықтары белгіленеді.

Дегенмен де келісім-шартқа “Қазақстан Республикасының еңбек туралы” заңының 7,8 және 9 баптары енгізілуі тиіс.

Жұмыс беруші еңбеккерлердің жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әр түрлі ұсталымдар жасалады: міндетті зейнеткерлер жарнасын жинақ зейнеткерлер жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға; жеке табыс салығын, атқару парақтарын, сондай-ақ еңбеккерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен қоса олардың келісімінсіз: қайтарылмаған аванстар, жұмыстан шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін тағы басқа ұсталымдар ұсталады.

Өндіріс технологиясымен оны ұйымдастыруға, еңбек төлемінің қолданылатын жүйесіне, өнім сапасын бақылауға, есеп пен басқада жайларын компьютерлендіру деңгейінің әр түрлі әдістері қолданылады.

Бухгалтерияға келіп түскен жұмыс уақты мен өндірілген өнімнің есебі жөніндегі құжаттар тексеріледі де, тек содан соң есептік өңдеуге жіберіледі.

Қызметкерлермен еңбек ақысының төлемі бойынша есеп айырысу есебі 68 “ қызметкерлер мен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу үшін 682 “Басшылықтағы тұлғалардың қарызы” шоты арналған.

Кез келген деңгейдегі шаруашылықтарды басқару үшін, оған ғылыми жағынан негізделген жедел талдау жүйесін тұрақты түрде жүргізіп отыру керек. Экономиканы дамыту мен қызымет етудің жетекші категориясы болып жалғыз ағымдағы тапқан пайдасы ғана емес сондай-ақ оның стратегиясы да болған жөн. Бұл экономикаға мемлекеттің ықпалын және қызымет етуі үшін қолайлы жағдайларды туғызудың кезектегі және қажеттілігі келіп жеткендігін көрсетеді.

Сонымен жедел талдаудың талаптарына жауап бере алатын және экономикалық бұрыннан танымал әдістерді пайдаланады, атап айтсақ

• 
  Ауытқуды талдау әдістерді;
  
• 
  “Шығын-көлем –табыстарының ” ара қатынасы;
  
• 
  зиян сыздықты талдау;
  
• 
  жедел басқарушылық талдау - бұл ішкі ресурстардың ситуациялық процесін және жоспарлаудың қисынды өзгерістерін үйлесімін талдлау болып табылады:
  

Кәсіпорын шаруашылық қызметтеріндегі басты экономикалық көрсеткіштердің келесі тобы – шығыстар, сатылған өнімнің көлемі және табыстар болып бөлінеді, осылардың ара қатынасын, яғни оптималды деңгейін сақтап, басқарудың ең тиімді деңгейін қалыптастыру керек.

Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде тексеру жүйелерінің ішінде аудиторлық қызметке өте зор көңіл бөлінеді, себебі олар қаржылық есебін талдау және тәуелсіз түрде экспорт жүргізуді жүзеге асырады. Нарықтық экономика кезеңінде кәсіпкерлік қызметтердің жаңа түрлері пайда болады, акционерлік қоғамдар құрылады, бірлескен ЖШС, комерциялық банктер, тағы сол сияқтылардың көбеюі аудит қызметтерінің кеңеюіне және өсуіне әсер етеді. Аудиттің бағыты – заңдылықтармен анықталған, аудиторлық қызметтің нормативтік жүйесін реттеу, аудиторлармен клиенттердің шарттық міндеттемелерін нақты мақсатпен шешу болып есептелінеді.

Нақты аудиторлық тексеру дегеніміз – натуралдық түрде тексеретін обьектінің көрсеткіштерінің нақты жағдайын зерттей оларды анықтау.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Еңбек рыногы экономикасы С.К. Жұмамбаев Алматы 2003ж
   
2. 
   Мақтарал аудандық аумақтық инспекциясы туралы мәлімет Жетісай 2007ж
   
3. 
   Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы А.Д.Үмбетәлиев, Ғ.Е.Керімбек Алматы 2006ж
   
4. 
   26.12.95ж. № 2732-ші “Бухгалтерлік есеп жайлы” Заңды күші бар. ҚР Президентінің қаулысы- “Нормативтік актілер” №1, 1996ж
   
5. 
   Бас счеттар жоспары
   
6. 
   “Бухгалтерлік есеп стандарттары және оны әдістемелік нұсқаулар” Алматы-1999 ҚР. Қаржы министрлігі- Бух есеп және аудит әдістемесінің Департаменті
   
7. 
   Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 17-18(83-84), 1997 ж қырқүйек
   
8. 
   “Бухгалтерлік есеп және аудит” №2, 2000ж. Ғылыми- практикалық журнал.
   
9. 
   Бухгалтер бюлетені. №1 (106), №2 (107) 2000ж. Қаңтар, №6 (111), №7(112) 2000. ақпан, №24 1997ж
   
10. 
    Дүйсембаев К.Ш. “Анализ финансового положение предприятия” 1998г. уч. пособие, Алматы “Экономика”
    
11. 
    Дүйсембаев К.Ш. “Аудит и анализ финансовый отчетности” Егемен Қазақстан 1998ж. 11 наурыз
    
12. 
    Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2
    
13. 
    ҚР-ның Президентінің “Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдер жайлы” Заңды күші бар Қаулысы
    
14. 
    1С: Предприятия 7.7. ІІ бөлімі –фирма “1С: предприятия
    
15. 
    Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бух учет на предприятиях” Алматы-97 НАК “Центраудит”
    
16. 
    Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
    
17. 
    Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
    
18. 
    “Организация финансового учета” под редакцией В. К. Радостовеца
    
19. 
    Скала В.И. Белкин А.И. “Сборник бухгалтерских проводок” учебное пособие
    
20. 
    Толпаков Ж.С. “Учет основных средств”
    
21. 
    Тасмағанбетов Т.А. “Қаржы есебі” Алматы - 98, ИД “LEM”
    
22. 
    Белкин А.И., Скала Н.В. “Сборник бухгалтерских проводок”, Алматы –1999, ИД “LEM”
    
23. 
    Русакова Е.А., Ибрагимов Н.А. “Учет основных средств”, москва –1990, “Финансы и статистика”
    
24. 
    Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Фининсовый анализ. Москва –1995г
    
25. 
    Баканов М.И. Шеремет А.д. Теория анализа хозяйственной деятельности. Москва –1987г.
    
26. 
    Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
    
27. 
    А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
    
28. 
    М.Байдаулетов С.М. Байдаулетов “Аудит” Алматы “Қазақ университеті”2004ж
    

Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“ Экономика ” кафедрасы

Диплом ж±мысы

Таќырыбы: “Мақтарал аумақтық ауыл шаруашылық басқармасының өндірістік ұйымдарында еңбекті және оның төлемақысының есебі ”

Ќорѓауѓа жіберілсін: “_____” ______2007 ж

Кафедра мењгерушісі: э.ғ.к. доцент. Б.Серіков

(ѓыл. атаѓы, аты-жµні)

Студент : Мамытова Н

(аты-жµні)

Ѓылыми жетекші э.ғ.к. доцен. Б.Серіков

(ѓыл. атаѓы, аты-жµні)

Жетісай 2007ж

<предыдущая страница