ӘОЖ 636.933.2

.

Ғылыми жетекшісі в.ғ.к И.А. Тұтқышбай, а.ш.ғ.к. А. Ильясов, Н. Ибраемов студент, М.О. Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қаласы, Қазақстан

СҰР ТҮСТІ ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ТИІМДІЛІГІ
Қаракөл қой тұқымымен жұмыс жүргізу үшін тек білімдарлық жеткілікті емес, оған қаракөл қой тұқымына байланысты ерекше селекциалық терең білім қажет. Себебі қаракөл шаруашылығы селекциялық жұмысты кейбір жағдайлар-да зергерлік жұмыспен салыстырлады. Себебі қаракөл қойының селекциалық жұмысы маманнан бұйраның әртүрлі пішінде қалыптасуын, жүн жайының түр-түстерінің шабынының ұқыптылықты, ізденіс, байқағыштықты талап етеді.

Қаракөл қойын елтірі, ет, жүн тағы басқа түрлерін өндіру мақсатында өсі-реді. Алайда бұл түліктен алынатын негізгі өнім 2 – 3 күн шамасындағы жаңа туған қаракөл қозының терісі - елтірі. Қаракөл елтірісінің өзіне тән алуан түрлі бұйраларымен, жүн шабынының түрі – түсімен, әсем биязы және жылтырақ-тығымен ерекшеленеді. Кез – келген қозының жүні жылтыра бермейді. Қозылар жабынының жылтырақтағы тек қаракөл қозысына тән қасиет. Біз бұл қасиетті құдайдың қаракөл тұқымдасына берген сыйы деп түсінуімізге болады.

Қаракөл елтірісі сапасының жоғары болып, көзге әсем көрінуі оның туылу мерзімімен де байланысты. Егер қойдың ішін жарып алса жылтырақтығы күшті әрі жеңіл, әрі мықты болады. Жылтырағы күшті, әрі мықты қозыларды алу үшін кез – келген қойды емес, кәрі тісі жоқ қойларды, сапасы жоғары қошқарлармен әдейі шағылыстырып, ұрықтандыруымыз керек. Туылу мерзіміне 10 – 15 күн жетпей тұрып ішін жарып немесе сойып алады. Ішін жарып алған қозының салмағы 2,5 – 3,5 болса, қалыптысы 3,5 – 5 кг болады. Неғұрлым ерте туылса соғұрлым оның жүні өскелең, елтірісінің сапасы жоғары болады.

Қаракөл қойының популяциясы әркелкі түске бай. Топағы әркелкіліктің сақталуы осы қой тұқымының сыртқы ортаның тұрақсыз климатына биімделу қабілетін арттырады. Негізінен қаракөл қойы өзінің атына сай көбнесе қара түсті болып келеді. Бірақ алтын, күміс түсті, сұр, ала көк, ашық сары, қоңыр қызғылт тағы басқа түрлері де бар.

Бұл жерде сұр деп отырғанымыз, күнделікті көріп жүрген сұрларымыз емес. Ғылыми тілдегі қаракөл сұрының бір талшығын алатын болсақ, төменгі жағы қара, не болмаса қоңыр жоғары жағы ақ немесе сары болып келеді . Соны қаракөлі дейміз.

Қаракөл шаруашылығында малды бағалағанда дене бөлік терінің маңызы бар. Басқа барлық сапасы бірдей болғанда, ірі тері орташа жеке кішкене теріден гөрі қымбаттырақ бағаланады. Елтірінің сапасы бойынша іріктей отырып, сонымен бірге малдың ірілігін экстерьері бойынша да іріктегенде қаракөл қой тұқымы шөл және шөлейт аймақтың аптап ыстығына төзімділігімен, алыс жайылымдардан азық тауып жеуге бейімделігімен төлдеген кезде қозылардың түрлі - түсті елтірісі құбылмалы әсем бұйрасымен ерекшеленеді. Елтірісіне қосымша ет жүн және тонға лайықты тері де береді. Нарықтық жағдайда аса жоғары сұранысқа сұр түсті елтірі ие болғантықтан біздің жүргізген ғылыми зеріктеу жұмыстарымыздың мақсаты осы Сұрхандария сұры мен негізгі қара түкті қой тұқымдастығының салыстырмалы көрсетулерін табу болып табылады. Зерттеу барысындағы : қозылардың түсі жынысы, дене бөліктері туылған кездегі салмағы, сонымен бірге төрт елтірілік типі жакеттік қалам бұйра қабырға жаны, бұйра және кавказды өскелең жүнді бұйра болып бүлінген жіктемелі есепке алынған. Қозылардың туған кездегі тірідей салмағы мен елтрі көлемі бір біріне байланысты қозының салмағы ауыр болған сайын ол ірі елтірі көлемі үлкен болады. Дене бөліктерінің барлық өлшемі бойынша ең көбі бұйрасы жазық типті қара қозы, одан кейін кавказдық қалам бұйра мен қабырға типті қозылар болады, ал дене бөліктері өлшемі мен тірідей салмағы бойынша көрсеткіштері шамамен бірдей болады.

Талшық ұзындығы қаракөл шикізатының сапасы жеке тауарлық құнды-лығын бағалауда айрықша маңызы бар. Жеңіл өнеркәсіпте жүннің сапасын және бағасын анықтайтын көрсеткіштерінің бірі оның ұзындығы. Осы көрсеткішке байланысты шикізаттың технологиясы анықталады. Себебі жіп орамның нөмірі мен мықтылығы жүннің ұзындығына байланысты екені белгілі. Ұзын жүннен дайындалған жіп ормы мықтыда ұзын болғандықтан, одан өндіріске қажеті сапалы түтілген маталар мен кілем тоқымалары қолданылады .

Ең ұзын талшықтары 15,1 см 1 топ малдарының үлесінде ал, 2 – топта бұл көрсеткіш 14,4 см болса, 3 – топта 14,3 см болды.

Түбі ұзындығы бойынша бұл көрсеткіш кері бағытта екені байқалады. Дәл осындай көрініс аралық талшықтардан байқауға болады. Жүннің сапасын бағалау кезінде оның ең маңызды көрсеткіштерінің бірі жүн талшығының жіңішкелігі, сондықтан шикізатың писихологиялық, физиологиялық, технологиялық сипаты осы көрсеткішке байланысты болады. Жүн талшығының жіңішкелігі бұйра сапасында, демек елтірінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Талшығының жіңішкелігі не ғұрлым бір келкі болса, бұйра соғұрлым әдемі, көрікті бола түседі. Қаракөл елтірісінде талшықтың екі түрі бар: талшықты және түкті. Сонғысының арақатынасы көбейген сайын, бұйра сапасы нашарлайды.

Бұйрада жоғарыда айтылғандай жүн талшығының екі түрі болады: жабатын және енетін талшықтау. Осы топтарға жіңішкелігі бойынша неғұрлым бір келкі болса, бұйра сапасы да соғұрлым сапалы.

Әр топтарға қошқарлардың алынған ұрпақтан жүннің толу сипаттамасын анықтау үшін олардың жүннің талшықтарын шикілей жіңішкелігін анықтап нәтижесінде, ең жіңішке талшықпен өтпелі талшықтарды 1 - топ малы 53,5 және 35,9 мкм жуандықпен өтпелі талшықтарды 3 - топ малы 56,1 және 38,2мкм болып именденеді. Ал 2 - топ малы қылшықпен өтпелі талшықтардың жіңішкелігі 54,2 және 36,3 мкм бойынша 1 және 2 топ аралығында болады .

Пайдаланылған әдебиеттер

1. М. Пірманшаев, Қ. Аманжолов. Қаратау өңірідегі қаракөл қойлары, қозылардың жатырда даму ерекшеліктері . № 2 2007 ж . Жаршы Б 9-12.

2. Ж. Күзенбайұлы Қаракөл қозыларын өсіру технологиясы № 1 Жаршы 2006 ж. –Б 15-17 .

3. Қ.Т. Қасымов, Өтесінов Ж. Технология воспроизизводства овец. Алматы. Қайнар, 1983 ж . - Б. 211.

Таблица регистрации

Страна	ФИО авторов (полностью)	место работы/учебы	Телефон / факс	e-mail	Адрес для отправки сборника (на несколько авторов - один)
Республика Казахстан	Туткышбай Ибрагим Аскарович, Ильясов Абдуайт, Ибраемов Нурбек,	ЮКГУ им. М.Ауезова	55-01-10, 21-19-84, 8 705 433 80 50	[email protected]	Ул. Наурыз 4, п.Кайнар-Кус, Ордабасинский р-н, ЮКО

Название доклада (предварительное)	Секция конференции	Подсекция конференции (№ и название)	Объем доклада, страниц А4	Количество необходимых сборников, всего
Сұр түсті қаракөл қойларының ерекшелігі мен тиімділігі	Сельское хозяйство	№ 10 животноводство и ветеринария	2 стр. А4	1 – 2 сборника