Ұйқысын Малшы оңды баспай тұрып,

Өлтірді шағып тұрған бақаны ұрып.

Бақырды Қарашекпен Қойды сотқа,

Күймей ме біреу үшін біреу босқа.

Жүргізуші: Келесі ойын «Жұмбақ жануарлар» деп аталады.

Тақтада:

л м ы й а м н я ш а і л к ү т т р н а с ы а ш қ о ш а ы қ м с ы а с м а

- Мына сөздердегі әріптердің орындары ауысып кеткен. Оларды орындарына дұрыс қойсаң, мысалдардағы жануарлардың аттары шығады.

Балалар тапсырмаларды орындайды.

Жүргізуші: - Қандай сөздер шықты?

Балалар: Маймыл, шаян, түлкі, арыстан, шошқа, мысық, маса.

Жүргізуші: - Бұл жануарлар қай мысалдарда кездеседі?

Балалар:

«Аққу, Шортан һәм Шаян»

«Қарға мен түлкі»

«Қартайған арыстан»

«Еменнің түбіндегі шошқа»

«Қасқыр мен мысық»

«Қаптесер мен көртышқан»
Жүргізуші: Келесі ойын «Лото» деп аталады.

Тақтада екі ойын алаңы бар.

1 ойын алаңына: мысалдардан үзінділер жазылған қағаздар ілінеді.

Асылы, жүк орнынан қозғалмады.

Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай.

Бөрі жоқ десең- шығар бөрік астынан…

Тіс түсіп, тырнақ мұқап, әл кеткен соң…

Тауықтан біразырақ ән үйренсең…

«Теңізді өртеймін!» деп лақап шашты.

Залалдан басқа нәрсе істедің бе?

Таспенен пәрменінше қойып қалды.

«Қураса, қурайды деп қиналман көп…»

2 ойын алаңында: төменде берілген мысалдардың аттары бойынша дайындалған суреттер бірнеше бөліктерге бөлініп /орны ауыстырылып / берілген.
«Аққу, Шортан һәм Шаян»

«Қарға мен түлкі»

«Қасқыр мен қозы»

«Қартайған арыстан»

«Бұлбұл мен есек»

«Сары шымшық»

«Қасқыр мен мысық»

«Кісі мен аю»

«Емен мен шошқа»
Жүргізуші: Мына үзінділер қай шығармалардан алынған?

1 ойын алаңындағы үзінділерді 2 ойын алаңындағы суреттермен жабу керек. Егер оларды дұрыс орналастырсаң, А. Байтұрсынов мысалдарындағы кейіпкерлердің суреті шығады.

Балалар тақтаға шығып, тапсырмаларды орындайды.
Жүргізуші: Сонымен, балалар, сендер барлық тапсырмаларды орындау барысында Ахмет аталарыңның мысалдарын жақсы білетіндеріңді көрсеттіңдер.

Қазақ санасының шамшырағы

Әдеби –тарихи конференция.
Қатысушылар: Жүргізуші, А. Байтұрсынов мұрасын зерттеу ісімен айналысып жүрген үш баяндамашы, көркемсөз оқушы.
Жүргізуші: А. Байтұрсыновтың туған заманында өскен, әліпбиі мен оқу құралдарын оқып, сол ғылыми еңбектерінің арқасында көздерін ашқан кісілердің бәрі Ахаңның атын, халқы үшін сіңірген еңбегін ұмытқан жоқ. Торғай өлкесінің төтенше комиссары Әліби Тоғжанұлы Жангелдинмен, Торғай уезінің әскери комиссары Амангелді Имановпен бірге қызмет атқарып, Ленинге бірінші рет барып, көзбе-көз отырып сөйлескен, қазақтың автономиялы республика болуы туралы көп еңбек сіңіргені бүгінгі күндері енді-енді ауызға алына бастады. Ахаңды неге кеш таныдық? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін Ахаң туралы ақиқаттарды, оның өскен ортасын, елін- Торғай уезін, Тосын болысын, Сарытүбек ауылын еске түсіріп, хх ғасырдың бас кезіне оралайық...

Баяндамашы (1): 1873 жылы 18 қаңтар айында Торғай уезіне қарасты Тосын болысының 5 ауылында, Сарытүбек деген жерде Байтұрсын Шошақұлының шаңырағында Ахмет Байтұрсынұлы дүниеге келді. Арғы атасы Үмбетай батырдың ұрпағы Ахмет бір мүшелге толмастан тірі жетім боп ерте есейді. Әкесі Байтұрсын турашыл, әрі осы мінезімен жергілікті әкімдерге ғана емес, сұлтан, ояздарға да «жақпайды». Анасы Күңше - өжет, ел сыртынан «Сары уезд» деп атайтын. Әкесінің інісі Ерғазының көмегімен Ахмет 1886 жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс - қазақ училищесіне түседі. Бертін келе Ерғазы қайтыс болған соң да Ахмет қинала жүріп оқуын тәмамдайды. Өз бетімен білімін жетілдіру жолында көптеген қиындықтарды көре жүріп Орынбордағы 1891-1895 жылдары қырғыз- қазақ мұғалімдер мектебін бітіріп шығады. Шығыс пен Батыстың рухани мәдениетін жетік игеріп, соның арқасында «Мәдениет тарихы» атты кітап жазды.

Ағартушылық жолында Ахмет Ақтөбе уезінің Батпақты болысында, Қарқаралы уезімен Қостанай қалаларында, ауылдық, облыстық мектептерде, екі сыныптық орыс-қазақ училищелерінде қызмет етеді.

Көркемсөз оқушы: Әкесінен ерте айырылып, көп қиындық көрген Ахмет:

Оқ тиіп он үшімде ой түсірген,

Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.

Алданып тамағыма оны ұмытсам,

Болғандай жегеніме бәрі харам,-
десе де, талаптанып, еңбек жолын жалғастырады. Халық мұңын мұңдаған бір топ күрескерлер шоғырын топтастыра отырып:

Жөн көрсеттім қазақ деген намысқа,

Жөн сілтедім жақын емес алысқа.

Өзге жұрттар өрге қадам басқанда,

Дедім «Сен де қатарыңнан қалыспа»- дейді.
Баяндамашы /1/:

Ахмет Байтұрсынұлының ел ішіндегі өмірінің айтулы бір кезеңі 1896 жылы Омбыға барып, Ақмола, Семейдегі қазақ-орыс мектептерінің үстінен қарайтын А. Алекторовпен жақсы танысып білісуі болды. Өз басы қиыншылықтың сан түрін өткерген Ахмет Алекторов, Ильминский секілді миссионерлермен жақындаса түседі. Жақындасқан сайын өзінің азаматтық күрескерлік бет-бейнесі айқындала түседі. Осы жол оны саясатпен айналысуға, ғылым жолына түсуге, жиған - терген, білгенін халқына қайтару жолына алып келеді.

Жүргізуші: Ахмет Крыловтың «Қырық мысалын» аударып, кітап етіп шығарды. 1913 жылдың наурызынан бастап «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1913 жылдың қыркүйек-қазанына дейін оның редакторы болды. Ондағы жарияланған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты материалдар ресми орындардың наразылығын туындатып, үнемі бақылау, тінту жүргізіп, Ақаңды түрмеге отырғызып тыныштық бермеген.

Қинамайды абақтыға жапқаны,

Қиын емес дарға асқаны, атқаны

Маған ауыр осылардың бәрінен

Өз ауылымның иттері үріп, қапқаны,-
деп күйінеді. Ахаңды газет оқушылары қаражат жинап, ұйымдасып абақтыдан босатып алып, газетті жаптырмай аса ізгі іс жасайды. Сондай-ақ Ахмет Байтұрсынұлы таза саяси үн, заман тынысы халық мұңын ғана айтып қоймай, өз өмірбаянына қатысты деректер, дүниеге көзқарас, арман мақсаты да айқын көрінеді.

Мен өлсем де өлемін жөнімменен,

Тәннен басқа не алар өлім менен

Өлген күні апарып тығары көр,

Мен жоқ болсам көміліп тәнімменен.
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін

Жұрт ұқпаса ұқпасын жабықпаймын

Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін,-

деп толғайды. Осы іспеттес ақынның ішкі толқыныстарын лықсытып сыртқа шығаратын, түйіп-түйіп айтып тастайтын тұстары аз емес.

Баяндамашы /2/:

Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ алфавитінің тұңғыш реформаторы, осы жетілген жазу үлгісімен еліне тұңғыш «Әліппесін», «Тіл құралын», «Әдебиет танытқышын» сыйлаған, қазақ филологиясы мен өнертануының негізін салушы, ғылыми, таза қазақ емлесімен шыққан тұңғыш газет «Қазақтың»(1913-1918) тұрақты редакторы, Абайдан кейінгі саяси-әлеуметтік тақырыпты жалау еткен көрнекті ақын, аудармашы, публицист журналист, ірі қоғам қайраткері, ағартушы ұстаз. КазПИ-дің профессоры, этнограф, фольклорист, композитор әрі орындаушы...

Ол ең алдымен қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашып, әрі қарай қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер. Осы мақсатты орындау үстінде ол қазақ тілін, оның дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылысын баяндап, талдап танытқан зерттеуші әрі сол зерттеулерінің негізінде «Әліппе» мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған автор. Сонымен қатар А. Байтұрсынов - өз халқының саяси, мәдени, рухани және әлеуметтік өмірінің сан саласына көз тіккен.
Баяндамашы /3/:

А.Байтұрсынов өмірі мен қызметінің тағы бір салмақты саласы- оның ақындық, аудармашылық еңбегі. Ол бала кезінен қазақ ішінде көркем сөз құдіреті жоғары саналатынын көріп, естіп, сезініп, ойланып өскенге ұқсайды. Саналы өмірге аяқ басқан кезде халық поэзиясы мен А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин шығармаларын, орыс әдебиетін оқиды. А.Байтұрсынов айналаны тану, білу, сезіну қалпын поэзия тілімен, өлеңмен жеткізуге ден қояды. Өлеңді өзінің ағартушылық идеясына пайдалануды көздейді.

Көркемсөз оқушы:

- Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар,

Құлағын біреу салмас ,біреу салар.

Теп- тегіс көпке ұнау оңай емес,

Кейіне жарамаса, кейін жарар.

Қайсысы ықыласын салып тыңдап,

Жаратпай қайсыбірі теріс қарар.

Дүниеде сүйгенім бар, күйгенім бар,

Солардан аз да болса белгі қалар.
Баяндамашы /2/:

А.Байтұрсыновтың «Тіл құрал» атты еңбегі бүгінгі түркі тұқымдас халықтардың сөйлеу, жазу, тіл ұстарту білімінің бастау бұлағы саналады. Осы заманда қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, шылау, үстеу, ілік, жатыс, бастауыш, баяндауыш, септеу, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз, қыстырма сөз деген атауларды ойлап тауып, ғылыми бір ізге салған Байтұрсынов болды.

Сырт сыны да көреген көсемдікпен көп сыр аңғартқандай, жүзінен сұлу сыпайылық пен игі адамгершілік иман нұры шалқыған осы бір инабатты кісінің “тәртіпті мектептен алған білімі” (Әуезов) алты- ақ жыл оқумен аяқталған Ахаңның,- өркениетті ғылымият игіліктерін өз бетінше түгел игерген түпсіз ғұламалығына ғана емес, ұл өспірім шағында ұстанған Адамдық диқаншысы болу мақсатына жету жолындағы айнымас табандылығы мен соншама қайсарлығына таңдай қағасың! “батырлардың басы қайда қалмаған, ал ерлігі тбемізден тұр қарап”,- деп ақын Дүйсенбек Қанатбаев айтқандай, ел намысы ерді қай қиынға салмаған! Ахаң бастаған алаш зиялыларының қазақ төңкерісінен кейінгі сонау бір қауырт кезеңде мамандық- кәсіптеріне маңайлай бермейтін ғылым салаларынан отыра қалып оқулықтар жазу мүддесі “асып- тасқандық амалынан” емес, “Халқыма керекті қалай табамғ қайдан табам деп қам жеп жүру” (Елбасы) талабынан шықпай ма?! Бауыр жұрты үшін “жоқ іздеген қуғыншы” болып жүріп, басқа өңірлердегі бар білімнің басын қосқан Байтұрсынұлы осыдан кейін қалайша “күлден кебін жамылып” (Мағжан) , қайта тірілген қазақ рухының фениксі санамасқа! Көп уақыт бұрын халық қамын жеп айтқан көсем сөздерінде тек көкейтесті қоғамдық пікір ме екен

Баяндамашы /3/:

А. Байтұрсынов - қазақ музыкасы мен ән-күй өнеріне де терең ой жіберген ғалым. А.В. Затаевичтің айтуынша ол шебер домбырашы, әрі әнші болған. «Қазақ халқының жүз әні» атты еңбегінде А.В.Затаевич былай деп жазды: «А.Байтұрсынов өз халқының әндерін жақсы біледі және оларды тамаша орындайды, ол - жақсы домбырашы»-деген.

Өмірбаяншы:( 1)

Алаш қозғалысы тұсында (1918-1919) А. Байтұрсынов өзі айтқандай, адасады, қателікке ұрынады, санын соғады, түңіледі, сары уайымға салынады. Жаңа жол іздейді.1919 жылы наурызда бұрынғы ұлт интеллигенциясының көптеген өкілдерін өзімен бірге алып, совет өкіметі жағына өтеді. Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери- революциялық комитеттің мүшесі ретінде оның жұмысына белсене араласады. Республика халық ағарту комиссары, Бүкіл Одақ Орталық Ағарту Комитетінің мүшесі,Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болады.

Советтердің Бүкілодақтық 7 және 8 съезіне дейінгі аралықта ВЦИК- тің мүшесі және Советтердің Бүкілқазақстандық 1 және 2 съезіне дейінгі аралықта Кирвоенкомның мүшесі болып және Қазақ АССР- ның Оқу- ағарту наркомы және ҚазММК- тің мүшесі, сонымен қатар Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы Академиялық Орталықтың төрағасы болды.

Халқының азаттығы, елінің тәуелсіздігі мен ұлттық мемлекеттігі жөнінде жан аямаған күрескер Ахмет - өз арманы жолында арыстанның аузына, зымыстанның түбіне бара жүріп, халқына қалтқысыз еңбек сіңіре білді. Ол қазақты бай, кедей деп алалап бөлмей, бәрінің мүддесін бірдей қорғады, қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуын көздеді.

«…Өз алдына ел болуға өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиістіміз. Өзіміздің елімізді сақтап қалу үшін бізге мәдениетке, оқуға ұмтылу керек»,- дейді Ахмет Байтұрсынұлы. Алайда, оның осы ізгі істерін астарлап, терең ұққысы келмегендер оған ұлтшыл деп жала жапты. Қазақ интеллигенциясының бір өкілі - Ахмет Байтұрсынұлына шүйлігіп голощекиндер 1929 жылдың 2 маусымында ұстап, Архангельск облысына, жұбайы мен қызы Томск қаласына жер аударады. Халықаралық Қызыл Крест арқылы М. Горькийдің әйелі Е. П. Пешкованың жәрдемімен кесімді мерзімі бітпей 1934 жылы босанып, әуелі Батыс Сібір өлкесіне, кейінірек Алматыға оралады. Бірақ бостандықтағы уақыты да көпке ұзамай НКВД органдары оны 1937 ж. қазанда қайта ұстап, көзін жояды. Елу жылдан соң ғана әділдікпен 1988 ж. 4 қарашада Қазақ ССР Жоғарғы Соты жазықсыз айыпталған Ахмет Байтұрсынұлын ақтады.

Ардақты азамат, халқымыздың саяси әрі рухани көсемі Ахмет Байтұрсыновтың елі үшін еткен еңбегі, саяси - әлеуметтік ой- арманы бүгінгі Егеменді Қазақстанда іс жүзінде жүзеге асып отыр.

БАЙТҰРСЫНОВ ӘЛЕМІНДЕ

Әдеби ойын
Ойынға 6 адамнан тұратын екі топ қатысады; әр топ өзіне ат қояды, эмблемасын жасап, топ жетекшісін сайлайды.
Жүргізуші: Қайырлы күн, құрметті топ мүшелері, жанкүйерлер, оқырмандар мен әдебиет білгірлері. Біздің бүгінгі ойынымыз отыз жетінші жылдың қанды қырғынына ұшыраған, есіл ердің бірі- ірі ғалым- лингвист, әдебиет зерттеушісі, түркітанушы, дарынды ақын- аудармашы Ахмет Байтұрсынұлына арналады.

Осыдан 80 жыл бұрын Мұхтар, Сәкен, Міржақып тәрізді тау тұлғалы замандастары, ізбасарлары елуге толған Ахмет Бйтұрсынұлының көзі тірісінде- ақ лайықты баға беріп кеткен екен. Одан бергі жылдар ішінде Ахаң қиянат құрбаны болып, артында қалған баға жетпес мұрасы аяусыз тұншықтырылса да, оны жою ағысы қатты тау бұлағын бөгеумен тең еді. Осыдан он бес жылдай бұрын Ахмет есімі қазаққа қайтып оралғанда ғұлама ғалымның зор еңбегі бөгетті бұзған дариядай екпінмен келіп, ұлттық білім мен мәдениетімізді, саяси өмірімізді ғажап байлыққа кенелтті. Ол айтқан ақыл- кеңес, қозғаған мәселелер, жазып кеткен сан алуан салиқалы туындылары бүгінгі күн талабымен оп- оңай үндесіп, бір арнаға тоғыса қалды.

Ендеше, ел боламыз десек А. Байтұрсынов қалдырған рухани мұраны толық игеріп, ол шыққан ұлттық идея биігінен көрінуіміз керек, “Байтұрсыновшыл” болу- бүгінгі қазақ зиялысы алдында тұрған басты міндет екенін естен шығармағанымыз жөн.

Бүгінгі ойын Ахмет Байтұрсыновтың артында қалған мол мұрасына зор құрметпен қарап, бағалай білген әдебиет білгірлеріне рухани азық, көңілдеріне қуаныш сыйлайды деп сенеміз.

(Топ мүшелері өздерін және өз топтарын таныстырады).
Бірінші тур

ЖҰЛДЫЗДЫ СӘТ
Бұл турда екі топ кезекпен төрт сұраққа жауап беруі керек. Белгілі бір сұрақты таңдау үшін оларға түрлі- түсті текше (кубик) беріледі. Топ жетекшілері текшені белгілі бір қашықтыққа лақтырады. Текшенің қай түсі жоғары қараса, ойыншылар сол түстегі сұрақтарға жауап береді. Әр бөлімде барлығы сегіз сұрақ болады.
қызыл түс- Ахметтің ақындығы

көк түс- Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны

жасыл түс- Аудармалары

ақ түс- Асыл мұралары

қара түс- Түрлі тақырыптар
Текшенің әр түсіне сәйкес гүл дайындау керек. Әр бөлімдегі сұрақтардың нөмірі сол гүлдің жапырақшаларында жазылады.

Топ жетекшісі төрт жапырақшаны бірінен соң бірін жұлып алады да, сұрақтардың нөмірін айтады. Ойынды жүргізуші сұрақты оқиды.

Топ мүшелерінің дайындалуына 1-2 минут уақыт беріледі. Егер олар дұрыс жауап бере алмаса, сұрақ жанкүйерлерге қойылады. Сөйтіп, олар да ойынға қатыса алады.

Дұрыс жауапқа әділқазылар алқасы 1 ұпай береді.

Егер жұлдызшасы бар жапырақша кез болса (жұлдызды сәт), онда дұрыс жауапқа 5 ұпай беріледі.
Тақырыптық бөлімдерге арналған сұрақтар

 Қызыл түс

Ахметтің ақындығы

1. 
   А. Байтұрсыновтың өлеңдер жинағының “Маса” деп аталуының себебі неде?
   

(Өлеңдерін “Маса” етіп жұмсап, ел құлағына барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға тырысты)

2. 
   Абайдың арман- мұңын аса бір қажет тұста қайталап, қазағына қайта жолдаған “Сегіз аяқтың” жалғасы, жаңа көрінісі болған өлеңі?
   

(“Жиған- терген”)

3. 
   Я құдайым! Аққа жақ!
   

Өзіңе аян- мен нақақ.

Аққа деген жолымның

Абыройын ашпай, жап!
Бұл шумақтар қай өлеңнен алынған?

(“Тілек- батам”)
4. Жас Ахметтің жүрегіне жара түсіріп, “Анама хат”

өлеңінің жарық көруіне себеп болған қандай оқиға?

(Патша чиновниктерімен қақтығысқа келгені үшін әкесі мен ағасының сотталып жер аударылуы, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлық- зомбылығы)
5. Әйгілі орыс ғалымы Григорий Николаевич Потанинге тарту ретінде Москвада жарық көрген кітабы?

(“Ер Сайын” жыры)

6. 
   Ағартушылықпен айналысқан адамдарды Ахмет Байтұрсынов кімге теңеді және ол туралы қай өлеңде айтылады?
   

(“Адамдық диқаншысы”)

6. 
   “Қазақ қалпы” өлеңінде Ахмет Байтұрсынов қазақ елін неге теңейді?
   

(Теңізде жүзіп жүрген еспесіз қалтылдақ қайыққа теңейді)

6. 
   А. Байтұрсыновтың “Ақын ініме” өлеңі кімге арналған?
   

(Міржақып Дулатовқа арналған)

 Көк түс

Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаяны
1. А. Байтұрсынов қай жылы дүниеге келген?

(1873 жылы)
2. Қай қалада мұғалімдік мектепте оқып, білім алған?

(Орынбор)
3. А. Байтұрсынов қай газетке редактор болған?

(“Қазақ” газеті)

4. 
   А. Байтұрсынов ең алғаш сауат ашқан оқу орны?
   

(Торғайдағы екі кластық орыс- қазақ училищесі)

5. 
   Сібірге айдалып кетіп бара жатқан әкесі Ахметке қандай өсиет айтады?
   

(…қандай қиыншылық көрсең де, аш болсаң да, қандай қорлық көрсең де- оқы. Біздің үйде шешеңнің жанында маған хат жазатын балам болсын,- деген)

6. 
   Ахмет Байтұрсыновтың балалары бар ма? (Өз балалары болмаған. Туған інілері- Қали, Кәкіш, Мәкендердің екі ұл, екі қызын бауырларына салады. Олар: Шолпан, Кәтез, Аумат, Қазихан.
   

6. 
   Ахмет Байтұрсыновтың ардақты есімі қай жылы ақталды?
   

(1988 жылы 4 қарашада)

6. 
   1917-1919 ж. А. Байтұрсынов рухани көсемдерінің бірі болған партия қалай аталды?
   

(“Алаш” партиясы)

 Жасыл түс

Аудармалары

1. А. Байтұрсыновтың аудармалар жинағы қалай аталады?

(“Қырық мысал”)
2. А. Байтұрсынов аудармаларының И. А. Крылов аудармаларынан ерекшелігі неде?

(Қазақ оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, ғибрат сөзді ақын өз жанынан қосады)
3. Өкініп өткен іске Ат келеді:

“Мен қате еткем екен ғой, аһ!”- деді …

“Ат пен есек” мысалындағы ат неге сонша өкініп келеді?

( “Біраз жүкті ауыстырып ал” деген есектің сөзіне ат құлақ аспай жүре береді. Ақыры, есек зорығып өледі де, оның бар жүгін атқа салады)
4. Шошқаға сол уақытта сөз айтады

Ағаштың басындағы құзғын көріп:

“Тамырын қазып, аршып тастаған соң,

Қалмай ма … қурап, кеуіп, семіп?”

Бұл мысалда қай ағаш туралы айтылады?

(«Емен»)
5. Бұл сөзге жәбірленіп Бұлбұл қатты,

Сөз тыңдап онан әрі тұра алмапты.

“Есекке сынатпасын құдайым”,- деп,

Пыр етіп ұшыпты да кетіп қапты.

Есек Бұлбұлға қандай сын айтады?

(«…Тауықтан біразырақ ән үйренсең,

Сайрар ең мұнан гөрі де артығырақ»,- дейді)
6. … Аюға жанындағы күліп айтты

Ақырын аяғымен түртіп қалып:

«Бері қара, бұл кім өзі мынау перің?

Білмеймін қайдан шыққан мұндай көрім?

Он екі мүшесінің бірі оңды емес,

Көз салып қарап тұрсам әрбір жерін…»

Айнадан өз тұрпатын көріп таңданған кейіпкер?

(Маймыл)
7. А. Байтұрсыновтың Пушкиннен аударған шығармаларын ата.

(«Қыздыр дейсің мәжілісті, жан дейсің», «Ат», «Данышпан Аликтің аты», «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш»)

8.«Аққу , Шортан һәм Шаян» мысалында А. Байтұрсынов оқырмандарына қандай ғибрат айтады?

(Елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады)
 Ақ түс

Асыл мұралары

1. Қазақтың ұлттық әдебиеттануының негізі болып саналатын еңбегі?

(«Әдебиет танытқыш»)

2. Тіл білімі саласындағы еңбектері?

(«Оқу құрал», «Әліпби», «Тіл құрал», «Тіл танытқыш», «Сауат ашқыш»)
3. А. Байтұрсыновтың қазақ тарихының 400 жылдық мерзімін қамтитын фольлорлық мұрасы қалай аталады?

(“23 жоқтау”)

5. 
   А. Байтұрсыновтың қандай өлеңдер жинағын білесіңдер?
   

(«Маса», «Үзік», «Қырық мысал»)

6. 
   А. Байтұрсыновтың заң, құқық саласы бойынша жазылған еңбектер топтамасы қалай аталады?
   

(“Жаңа низам”)

7. 
   А. Байтұрсыновтың қандай әндерін білесіңдер?
   

(«Қарғаш», «Аққұм», «Жетім бала», «Торғай қыз», «Ақ теңізден сәлем», «Екі- ау жирен»)

8. 
   Қазақ жазуына қандай реформа енгізді?
   

Байтұрсыновтың реформасы араб жазуын қазақ тіліне икемдеп, ғылыми негізде жасалған еді. Қазақ дыбыстарының табиғатын айқындау, ғалымға қазақтың жаңа “Әліпбиін” жасауға мүмкіндік берді. А. Байтұрсыновтың 1912 жылдан бастап ұсынылған жаңа жазуы (“жаңа емле” деп аталады) іс жүзінде қолданыла бастады.
 Қара түс

Түрлі тақырыптар

1. А. Байтұрсыновтың жұбайы Александраның мұсылманша аты?

(Бадрисафа)
2.«…Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұран- «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер- білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын»,- деп баға берген кім?

(Мұхтар Әуезов)
3. «Ахаң туралы ақиқат» кітабының авторы?

(Самырат Кәкішев)
4. «Ахмет оқысын» деп қамысты күйдіріп, қамыстың күйесімен қағазға жаздырған кім?

( анасы Күнші)
5. Ол қандай саз аспаптарында ойнаған?

(домбыра, скрипка, пианино)

5. 
   Алаш қозғалысы тұсында адасып, сары уайымға салынып жүрген А. Байтұрсыновтың Совет өкіметі жағына өтуіне ықпал еткен кім?
   

(Әліби Жанкелдин)

5. 
   Сонау 1960- жылдары- ақ А. Байтұрсыновтай ойлы ғалымдардың жазықсыз жазаланып, атылғанын айта келіп, олардың ерлік істерін ерекше бағалап, әділ пікірлерін жариялаған қай елдің ғалымдары?
   

(Америка ғалымдары)

5. 
   “… Балам деген жұрт болмаса, …
   

А. Байтұрсыновтың осы даналық қағидасының жалғасын тап.

(… жұртым деген бала қайдан шықсын!)

“Ахаңның асыл әндері- ай”

Әдеби қонақжай
1- жүргізуші: Сауаты, саңылауы жоқ қазақтың надан халқын қалың жау еңсесін басып, қара бұлт қаптап, түнше түнеріп тұрғанда, кеудесінің бар күшін аямай, жанын құрбан қылып, жарыққа қарай өрге сүйреген сүйікті ұстазымыз, қажымайтын қаһарманымыз- Ахмет Байтұрсынұлы. Бірінші рет басталған, бұрын ешкім ескермеген жұмыстың барлық ауыртпалығы Ахаңның басына түсті. Ойға- қырға бірдей қуылды, түрмеге түсті. Қуғын- сүргінде жүрген кездерінде қолынан қаламын тастамаған. Маңайындағыларды өлең қуатымен жылытып, рухтандырып отырған. Бірақ Ахаңның қайраты тасымаса, қайтпады, ақылы аспаса, саспады. Өзінің тізесін, түрменің терезесін үстел қылып, Ахаң қаламын тартпай жазумен болды.

Ахмет Байтұрсыновтың халқына қандай қызмет еткенін бүгінгі ұрпаққа түсіндіру - тірілер парызы. Осы игі ниетпен біз ескі материалдар негізінде А. Байтұрсыновтың бейнесінен белгі бере, оның ел арасында, республика алдында, Одақ көлемінде қаншалықты беделді болғанын, нендей еңбегімен зор құрметке бөленгенін аңғаратын кейбір елес, мағлұматтарды «тірілтуді» жөн көрдік.

2- жүргізуші: 1922 жыл. Ташкент қаласы. Сондағы қазақ- қырғыз институтының айналасы халыққа лық толы. Аулаға кірер жолдың екі жағына қаз- қатар тізіліп оқушы балалар тұр. Бүгін мұнда «қазақ халқының қаламға жүйрік, алты алашқа аты жайылған атақты азаматы Ахмет Байтұрсынұлы келмекші... Келген жұмысы- Түркістандағы екі губерния қазақты Қазақстанға қосып, қазақ елін біріктіру. Әрқашан халқының қамын жеп жүрген қамқорын, қажымайтын қаһарманын бұрын сыртынан ғана атына қанық Түркістан жұрты зор қошаметпен қарсы алмақ.

Міне, көптен күтіп тұрған құрметті қонағы да көрінді. Қасында 4-5 жолдасы бар, еңсесі биік, келбеті түзу, көзілдірікті бір адам аяғын ақырын басып келе жатыр…

1. 
   жүргізуші: Ахмет Байтұрсыновтың құрметіне арналған жиында Түркістан азаматтары атынан Иемберген Табынбаев мынадай пікір айтады: «Ахмет ағай, қашан да болса халық үшін айтып жүрген еңбегіңіз, қайнамаса, қайтпайтын қайратыңыз басқаларға үлгі болып, көргенде көңілімізді көтереді. Тура салған бағытыңыз алдағы сенімімізді семіртеді, ықтиярсыз жүрегімізді лүпілдетеді. Бұл сенің жұмысыңның, жолыңның негізділігін, маңыздылығын, өткен дәуір мен басымыздағы дәуір түгіл, болашақ дәуірге де жарайтындығын, мәңгілік, өлшеусіз өмір жасайтындығын көрсетеді. Арттағы жеткіншектеріңіздің де осы бағыттан адаспай қазақ халқы қайткенде алға басатындығын түсінуі бәрімізді де, әсіресе сізді, бір жасатса керек. Аха, ісіңнің өлмейтіндігіне көзің жетті. Бұрын жалғыз болсаң, енді жалғыз емессің. Баяғы түрмеде отырғанда, жанашырың жалғыз анаң болса, енді жалғыз емес, өзің де енді жалғыз емессің…»
   
2. 
   жүргізуші: Мұнан кейін жауап сөзді Ахмет айтты. Бұл сөзінде ол көп жайларды аңғартты. «Алдымен қошаметтеріңізге рақмет айтамын. Мен бұрын өз жайым туралы өмірімде сөйлеген кісі емеспін. Мен - халық мұғалімімін. Оқуым көп емес, аз. Бірақ сол аз білімімді халық мақсаты үшін жұмсағаным рас… Менің істеген аз жұмысым сендердің де қолдарыңнан келеді. Мен де өздеріңдей адаммын». Бұл сөздерімен ол өзінің өте кішіпейіл кісі екенін көрсетті.
   

Көркемсөз оқушы:

Адамдық диқаншысы- қырға шықтым,

Көлі жоқ, көгалы жоқ құрға шықтым.

Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім.

Көңілін көтеруге құл халықтың.
Қор болған босқа кетіп еңбек, бейнет,

Құлдарға құлдықтан жоқ артық зейнет.

Оттай бер, жануарым екі аяқты,

Адамдық хайуанға қанша қажет?!

Жаратқан малды құдай не керекке-

Мінуге, сою, соғу, жүндемекке.

Жорта бер қамыт киіп, қамшыңды жеп,

Бұйрық жоқ ұрасың деп үндемекке.

Таяққа еті үйренген қойшы жайлап,

Көк есек қозғала ма түрткенде айдап?

Есептен алданғандай болғандар көп,

Жасықты асыл ма деп білмей қайрап.

1- жүргізуші: Мұнан кейін неге оқу- ағарту ісіне бой ұрғанын, халқының болашағы үшін неге бас тіккенін былай әңгімеледі: «Мені тудырған заман- патша заманының зұлым саясаты, зорлығы, зомбылығы, қорлығы. Соның бәрін көріп тұрып, мен қарап қала алмадым. Біздің халық- еш нәрсесі жоқ, мәдениетке кедей халық… Біздің қазақ сияқты өгейлік көрген халыққа ағартудан басқа жол қалмады... Жөні дұрыс жастар біздің артымыздан ерді. Олар басқа жол таба алмады”.

2- жүргізуші: Көпшілік бұқараны оятудың барлық амал- тәсілін қолданып байқаған Ахаңдар қалың қазақ арасында ең өтімді үгіт құралы- өлең сөз екенін аңдады. Сол бір жылдарда ел ішінде айтылар ойдың түпқазығы “Оян, қазақ!” деген бір-ақ сөзге тірелген ұран өлеңдер көп тарап еді. Солардың алғашқы қарлығашы- Ахмет Байтұрсынұлы өлеңдері, оның “Қырық мысал” кітабы болатын.

“Қырық мысалды” оқи отырып, таныс сюжеттерге ұшырасқанда, олардың И. А. Крыловтан аударылды дегеніне қол қойсаң да, таза қазақы түсінік, ұлттық ұғыммен түйінделген ғибрат бөліміне келгенде ойналып-ақ қаласың.

1-жүргізуші: А. Байтұрсыновтың өлеңдері өзінің сыртқы қарапайымдылығы, ішкі мазмұны, жеңілдігі және біркелкілігі жағынан қазақ әдебиетінде бірінші орын алады…

А. Байтұрсыновтың арқасында санасыз түрде болмаса да шын мәнінде орыстана және татарлана бастаған қазақ зиялыларының бір тобы дереу есін жиып, … өз ағаттықтарын түсіне бастады,- деген замандасы Міржақып Дулатұлының бағасы бүгінде де құндылығын жоймаған.

Орыстың тәржіма еттім мысалдарын,

Әзірге қолдан келген осы барым.

Қанағат азға деген, жоққа сабыр,

Қоңсынып, қоңырайма, құрбыларым,-

деп “Замандастарына” сөз бастаған Ахмет Байтұрсынұлының “Қырық мысалы” діттеген жерге тиіп жатты. “Ахмет- Абайдан кейінгі саяси- әлеуметтік тақырыпты жалау еткен көрнекті ақын” дегенде, осы “Қырық мысал” мен кейінірек дүниеге келген “Маса” жыр кітаптары тіл ұшына оралып еді. “Аққу, шортан һәм шаян”, “Ат пен есек”, “Егіннің бастары”, “Қасқыр мен тырна” т.с. с. мысалдарының қай- қайсысын алмаңыз, қарапайым тіл, көркем ой- түйінмен замана суретін салады, ел-жұртының теріс мінез- құлқын бетіне басады. Ең жеңіл мысал жанрын таңдап алып, мысқыл отын қыздыра түседі., теріс қылықтардың бәрін аямай қамшылайды.

2-жүргізуші: Ойы оянып, санаға сана қосып, ел тағдыры жайлы ойланғанда, Ахмет, ең алдымен, сол елдің өзімен тілдесуді, олардың жай- күйі жайлы көргендері мен ойларын ортаға салуды, болашақ жөніндегі ұғым- түсініктерін бөлісуді парыз санайды. Оған әдебиетті, өлеңді пайдаланды. Алайда, Ахмет көрген ел әлі ұйқыдан оянып болмаған, ынтымағы жоқ алауыз, сөз тыңдауға салғырт, берекесіздікке ұйыған қауым еді. Сондықтан Ақан өлеңін “Маса” етіп жұмсап, ел құлағына барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға тырысты. Атақты “Маса” жинағы осылай туды.

Көркемсөз оқушы: Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,

Сап-сары аяқтары ұзын маса:

Өзіне біткен түсі өзгерілмес

Дегенмен қара, яки қызыл маса.

Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,

Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша,

Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса?!

1-жүргізуші: Қандай ұлы адамды алсаңыз да, оның ұлылығы, ең алдымен, туған халқына деген көзқарасынан танылады. Ол сол ортадан шығып, халқын ілгері бастауды армандайды, бірақ оны соңынан ерте алмай, күйінеді, оған ашу-ызасын арнайды, айналып кете алмай, орала береді. Бұл тұрғыда оның “Жиған- терген” деген өлеңінің мәні ерекше. Бұл өлең жаңа бір дәуірде туған, ұлы Абайдың арман- мұңын аса бір қажет тұста қайталап қазағына қайта жолдаған “Сегіз аяқтың” жалғасы, жаңа көрінісі сияқты.

Көркемсөз оқушы: Балалық қалып,

Ес біліп анық.

Ер жеткелі жиырма жыл.

Баяғы қалпы

Баяғы салты

Бұ неткен жұрт ұйқышыл.

Болсын кедей, болсын бай

Жатыр бейқам, жым- жырт жай.

Емшегін еміп,

Анаға сеніп

Бала ұйықтайды жастықпен.

Қымызға қанып,

Қызарып жанып,

Бай ұйықтайды мастықпен.

Шалап ішкен кедей мас.

Мына жұрттың бәрі оңбас!

Осыларға күйіне отырса да, Ахмет туған халқынан күдер үзбейді, оларды оятудан үміттенеді.

Қазағым, елім!

Қайқайып белің!

Сынуға тұр таянып,

Талауда малың

Қамауда жаның,

Аш көзіңді оянып,

Қанған жоқ па әлі ұйқың?

Ұйықтайтын бар не сиқың! -
деп тіл қатады.

2-жүргізуші: Ахмет өлеңдерінің күрескер геройы бойына төзімділік, қайсарлық, қиындыққа шыдамдылық сияқты қасиеттер тән.
Ұзақ жолға ниет қып бір шыққан соң

Жарым жолдан қайтпаспын, қарындасым!-

дейді ол “Н. Қ.” ханымға атты өлеңінде. Ең бастысы- ол өзі ұстанған жолына сенімді. Ісінің оң екенін түсінеді. Сондықтан өлімнен қорықпайды.
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес- бір күнгісін.

Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын.

Ел бүгіншіл, менікі- ертеңгі үшін

1-жүргізуші: Күрес жолында кездескен қиындықтар, жазықсыз қамау, түрме жағдайындағы қапас геройды өмір мен оның мәні, күрестің мазмұны мен мақсаты жөнінде ойландырмай қоймайды. Бір мезгіл ол жазықсыз жанды ұстатқан қара ниетті адамдарды есіне түсіреді. Бірақ олардың ісін кек тұтпайды, надандықтан көреді. “Тілек- батам” өлеңінде:
Я құдайым! Аққа жақ!

Өзіңе аян- мен нақақ.

Аққа деген жолымның

Абыройын ашпай, жап!-

деп өз тілегін білдірсе, екінші кезекте:
Мені ұстатып, айдатып

Зығырданды қайнатып.

Масайрасын, мәз болып,

Қуанғанды өзің тап!-

деп олардың жазасын құдайдан күтеді.

2-жүргізуші: Ахмет Байтұрсынов қызметінің бір саласы- Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының құрметті төрағасы бола жүріп туған халқының рухани қазынасы ән- күйдің өнерін насихаттау мен жинау ісіне ерекше ынта қойып кірісті. Осы қоғамның мүшесі, этнограф-композитор А. Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні» кітабында оған мынадай баға берілген:

«Ақиқатын айтсақ, Байтұрсынов өз отандастарының арасында білімі жағынан жоғары бағаланатын жақсы домбырашы және тамаша орындаушы ғана емес, өз ұлтының ән- күйлерінің тарихын жақсы білетін, түсінетін терең ойлы азамат. Мен Ахмет Байтұрсыновпен бірге болған кездерімде, оның музыка саласындағы білімін осылай бағаламасқа шарам қалмады. Ол менің жарияланып отырған осы еңбегіме өлшеусіз үлес қосып, зор көңіл бөлді. Ол үнемі маған Торғай, Қостанай, Ақтөбе, Бөкей, Қарқаралы және Қарақалпақ аймақтарындағы кең танымал халық әндері мен күйлерін қойын кітапшасына жазып алып, маған үнемі хабарлап отырады. Сондай- ақ, ол- домбыраға арналған екі күйдің авторы болумен қатар өз халқының этнографиясын, тұрмыс- салтын жете игерген әрі жан- жақты білім алған үлкен парасат иесі. Мен нені жинап, неге назар аударуым керек екендігіне де ол үнемі нұсқау беріп әрі қолдау көрсетіп отырды. Сондықтан да, мен оған өмір бойы қарыздармын»,- деп жазғаны белгілі.

Осы аталған аймақтардан Ахаң 60- қа жуық халық әндері мен күйлерін жаздырды.

Көркемсөз оқушы: …Көп отырып шаршаған кезде Ахаң домбырасын қолға алып, ән айтқанды жақсы көретін. Күйлерді де көп тартатын. Ұлттық музыканы ғана емес, операны да жақсы көретін. Ахаң мені Падрес апаммен бірге бірнеше рет операға да апарды. Ол кезде опера театры 8 наурыз көшесінде болатын. Ахаңның арқасында сол бала кезімде: «Жалбыр», «Ер Тарғын», «Қыз Жібек» сияқты операларды көріп, тыңдадым. Киноға Ахаңмен бару да қызық еді… ,- дейді Ахаңның қолында тәрбиеленген Самырат Кәкішев естелік кітабында.

1- жүргізуші: Тумысынан ауыз әдебиеті, халық әндері мен күйлерін еміп өскен Ахмет Байтұрсынұлы ұлттық аспаптардың бәрінде бірдей ойнайтын шебер орындаушылығымен қатар, өзі де жанынан ән шығарған айтулы композитор болған.

«Қарғаш» әні орындалады
Қарғаш
Ақ дидарың көргенде тұра алмаймын,

Сенсіз жерде салтанат құра алмаймын.

Сен есіме түскенде, беу, қарағым,

Кемесіндей дарияның бұлаңдаймын.

Жылқым жатыр Ақкөлдің шаңдағында,

Кімдер сері болмайды бойдағында.

Қыз кеткен соң ауылыңнан қызық кетер,

Келіп- кетіп жүрсейші ойнағыңа.

Ақаңның қызы Шолпан апай:

«...Әкем күй сандықпен де, домбырамен де, скрипкамен де көп әндерді айтып берді. Сондағы айтқан әндерінің біразы есімде қалды: «Аққұм», «Екі- ау жирен», «Қарғаш», «Ләйлім», «Қаракөз», «Кәмшат бөрік» және Жаяу Мұсаның әндері. Сонан кейін жастар алтыбақан тепкенде айтатын «Жар- жар», сондай- ақ Жыршы ананың жырлары:

... Ақ дидарың көргенде, тұра алмаймын,

Сенсіз жерде салтанат құра алмаймын.

Сен есіме түскенде, беу, қарағым,

Кемесіндей дарияның бұраңдаймын,-

деген өлең жолдары әуен сазымен өріліп, Ахаңның көмейінен күмбірлеп шығатын. Тыңдарманды тебіренте тербеп жүре берген бұл керімсал ән Исаға да, Әміреге де ұнайтын. Ән айтқанда Ахаңның қойыр күрең жүзі шырайланып, даусы ажарлана түсетін. Бұл қасиеті Александр Викторович Затаевичке де қатты әсер еткен-ді. Ол мынау маңнан бір мөлдір мезетті уыстан шығарып алғысы келмегендей үнсіз ұйып тыңдап қалыпты. Ән қайырмасы көлден дүркірей ұшқан құс қанатының сусылын жеткізе ме, қалай?- деген ой жетегінде отырғанда, Ахаң әнінің екінші шумағын қалықтата жөнелді.
Жылқым жатыр Ақкөлдің шаңдағында,

Кімдер сері болмайды бойдағында.

Қыз кеткен соң ауылдан қызық кетер,

Келіп- кетіп жүргейсің ойнағыңа…

Сағынышты сазын шерткен әсем әнді тыңдаған сайын отырғандардың алпыс екі тамыры иіп, жүйкесі босап, ән аяқталғанымен де әннің сиқырлы әсерінен арыла алмаған олар Ахаңа тіл қатуға мұршалары келмей, үнсіз ұзақ отырып қалған-ды...

2-жүргізуші: 1925 жыл. Қызылорда қаласы. Сол жылдары аттөбеліндей қазақ зиялылары Ахаңды арқа тұтып, ұлттық мәдениетіміздің Ахаң сынды мәуелі бәйтерегінің аясына келіп, бір мезет дамылдап, ой өрбітіп, бір марқайып қайтуды аңсап жүреді екен. Сондай жандардың бір тобы: Әліби Жангелдин, Міржақып Дулатов, Әміре Қашаубаев, Сәкен Сейфулллин, Иса Байзақов, Мұхтар Әуезов бүгін де Ахаңның төрін толтырып отыр.

Қай қонақ келсе де Ахаңның күй сандығын, қызыл қоңырлау скрипкасы мен домбырасын қызықтаудан жалықпайтын. Мұндай музыка аспаптары ол кезде тек қана Ахаң сияқты еуропаша тәлім- тәрбие көріп, білім алған заңғар жандардың ғана үйлерінен табылатын.

Әлкең де, Сәкен де, Мұхаң да бастары қосыла қалғанда, Ахаңа ән салдырып, күй тарттырмай қоймайтын- ды.

“Аққұм” әні орындалады

Аққұмның бір қызы бар Іңкәр атты,

Сөзі бар алуан шекер балдан тәтті.

Адамның өзім көрген абзалы екен,

Айтайын өлең қылып перизатты.

Көзімнің жанарындай сәулем едің,

Көңілімнің қуанышты дәурені едің…

Ойымнан жатсам, тұрсам еш кетпейсің,

Басымды не сиқырмен әуреледің?!

Көркемсөз оқушы: Ән аяқталғанда:

• 
  Аха, Іңкәр деген кім?- деп қиыла сұраған Мұхтарға:
  
• 
  Иә, айтсам айтайын,- деп баяу үнмен сағынышты бір сырдың тиегін ағытып жүре берген- ді.
  
• 
  Семей түрмесінен елге оралғаннан кейін біраз күн аунап- қунап деп алған соң, ағайын- туыстарды бұдан әрі әуре- сарсаңға салмайын деп, дабырасыз таң сыз бере пар ат жеккен пәуескемен Орынборға бет алдым. Таң шапағына малынған Аққұмның қойнауын, ақкөлдің айдынын қимай барамын. Ауылдан онша да ұзай қойғаным жоқ. Кенет, аттар осқырына құлақтарын қайшылап, жол жиегіне көз тікті. Мен де мойнымды созып, жол бойына қарасам, үстіне жамылғы жамылған бір адам жолымды кесіп өтуге асығып келеді екен. Ат айдаушы делбені қағып, аттарды қамшылай түсті. Бірақ, ол бізден бұрын үлгеріп, жолымызды қиып өтті де, арбаның артына жармасты. Ат айдаушы божыны тартып, аттарды тежеді. Бейтаныс жан бетіне жамылған жамылғыны ашып жіберді. Бір әсем сәуле маған жарқ ете түскендей болды. Аңтарылып қалдым. Қос бұрымы тірсегіне төгілген он бес- он алтыдағы үріп ауызға салардай уыздай жап- жас қыз күлімсіреп қарап тұр. Әлден кейін есімді жиып:
  
• 
  Қарағым, жолымды неге қиып өттің?- дедім.
  
• 
  Ахмет аға! “Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа” деген ғой. Оғаш қылығымды кешіре көріңіз. Сізбен қоштаса алмай қалам ба деп асықтым. Бұл сапардан аман- сау тезірек елге оралыңыз, аға”- деді.
  
• 
  Атың кім, айналайын?
  
• 
  Іңкәр,- деді де қыз бұрылып жүре берді… Менің жүрегім бүлк етіп қайта басылғандай болды. Іңкәр… Іңкәр! – деп есімін іштей қайталай беріппін. Осы бір көрініс түрменің шаңы басқан көкірегімді тазартып қана қоймай, жаныма сұлулықтың сәулесін құйғандай болды. Орынборға келгеннен кейін де сол қызды ұмыта алмадым. Бір түрлі көргім келіп, ынтығып жүрдім,- деп, жан сырын отырғандар алдында жайып салды.
  

1-жүргізуші: Шаңырақтарындағы осындай отырыстарды талай рет көзімен көрген Ахаңның қызы Шолпан апай:

- Әкемнің айтқан әндерін есіктің сыртында тұрып тыңдап, жаттап алып, айтып жүретінбіз. Әкем өзі шығарған әннің алдымен бір шумағын күй сандықта ойнап болғаннан кейін оны дереу нотаға түсіретін. Сонан соң барып бірнеше рет қайталап домбырамен айтатын. Ал енді қонақтар келгенде жаңа әнін талқыға салатын. Әндердің көбісін әкем Қызылордада тұрғанда шығарған. Онда мен ересекпін, бәрі де есімде.

Әкем: -Жаңа ән қалай, сіздерге ұнай ма?- деп, әуелі өзі ойнап көрсететін-ді. Сонан соң барып оны Әліби Жанкелдин тез жаттап алып, әлгі жерде қосылып шырқайтын. Сонда бір- біріне мәз болып, әкемді қолпаштап, «Аққұм», «Екі- ау жирен», «Қаракөзайым» әндерін қонақтар бірге шырқайтын. Өздеріңіз, білесіздер, әкем атылғаннан кейін бұл әндердің бәрі халық әні болып кетті. Әкем «Екі- ау жиренді»:
...Ой, екі- ау жирен,

Жалын түйген.

Жалғанда жан жарымсың- ау,

Жаным сүйген,-

деп баяулата қайырғанда, бәріміз қосылып кететін едік.

«Екі жирен» әні орындалады
Екі жирен

Көшкенде жылқы айдаймын аламенен,

Аулыңа барушы едім даламенен.

Түскенде сен есіме, беу, қарағым,

Сағынып сарғаямын санаменен.

Қайырмасы:

Екі жирен, жалын түйген,

Жалғанда ғашығымсың жаным сүйген.
Ей, құрбым, сөз сөйлейін көрген жайдан,

Айтпаймын күдер үз деп ақ сұңқардан.

Көңілімде еш дауалық болмаған соң,

Бойымда толып жатыр ары, арман.

Қайырмасы:

2-жүргізуші: Иә, сол кездері Ахаңның шаңырағы сырт көзге бал арасының ұясындай болатын. Біреу келіп, біреу кетіп жататын. Бәріне де Ахаңның құшағы ашық еді. Бөле- жармай бәрін тең көретін.

Халықтың жан дүниесінің мөп- мөлдір бұлағындай болған өнеріне шөлі қанғанша мол сусындаған, оған өзі де бір тамшы болса да үлес қосқан Ахаң нақақтан атылды. Бірақ, Ахаңның өмірі де, Ахаңның ілімі де өшкен жоқ, өшпейді де. Оның жүрек үні туған жердің самалынан естіліп, ән болып айтылып, күй болып күмбірлей бермек.

Жыр- ескерткіш
Ойшыл ақын, ғибратты ғұлама
Жасынан шырқап шыққан жақсы атағы

Елінің әулиедей ақсақалы.

Қараңғы адамдардың зердесіне,

Тараған таң нұрындай ақ шапағы

Сөзінің ойы терең, оты күшті,

Уақытты озған орап оқымысты.

Ел оқып оның жазған ғибратын,

Жетілді сарайына тоқып ішкі

Ол салған жолға түсіп талаптанып,

Өмірлік сұрағына жауап тауып

Басына жастап жатып әліппесін,

Сан ұрпақ көзін ашты сауаттанып.

… Ажалға оны елі қия алмады,

Жүр деді Колымада қияндағы

Шығарған оның мұңлы әні айтылып,

Шертілді көңілдегі күй- арманы.

Теңізбен, жермен, шөппен байланысып,

Халқының тірлігіне айналысып,

Рухы Ахметтің ел үстінде,

Жүр деді арманындай айнала ұшып.

Осындай ол жайында аңыздар көп,

Ол айтты деген жыр мен уағыздар көп.

Қарыздар болмай кетті ол халқына,

Ал халқы қалды оған қарыздар боп.

Мәуленов Сырбай
Ахмет аға туралы толғаныстар
… Ахмет аға, санасының шамшырағы-

Сахаралық сәби сезім қазақтың

Сені тәңірі мойымастай

Батпанына халқым деген қасиетті азаптың

Мешеу елді құз құлаудан-

Тарихи өрге ауырсынбай көтерер,

Қабырғасы қайыспайтын,-

Қайсар төзім қара нар ғып жаратты!

Ахмет аға, рухани ұлы көсеміміз-

Халқымыздың өнегелі ардағы

Келешекті кеңнен болжар,

Көрегенді кемел ойдың саңлағы.

Ұлтты апаттан алып шығар арманның

Абзал жолды келді дұрыс таңдағың!..

Әбу Сәрсенбаев
Ағажан
… Өкінішім, Аха, сенің көре алмадым жүзіңді,

Білем, білем, келер ұрпақ алады аршып ізіңді.

Қапелімде тамағыма өксік келіп тіреліп,

Сағыныштың ыстық жасы жанарымнан үзілді.

…Жалғыз ауыз жақсы жырды саф алтынға балаған,

Сөзің балдай, өзің таудай жан екенсің, ағажан!

Қасіреттен түсті басым тауқыметті тағдырың,

Қасиетті өз орныңды алдың бүгін арадан…

Шаяхметов Ақылбек


Алаштың Ахметі- ғұламасы
Кезде сол ғасыр беті жаңа ашылған,

Бұл қазақ кемдік көрген жанашырдан.

“Алашым, ұйқыңды аш” деп ұран салды

Бір арыс ел бағы үшін жаратылған.

Жат пиғыл таптамасын, жасқамасын,

Алаштың оқытсам деп жас баласын

Қайрат қып қаруымен, қаламымен

Қайыспай соқты тауға, тасқа басын.

Ахаң боп түн түнегін жара көктеп,

Сөйледі “Қазақ”, “Алқап”, “Жаңа мектеп”:

“Ей, болашақ, қалдырма өз көшіңнен,

Менің момын халқымды ала кет” деп.

Көз жасы бодандықтан жиі ағатын,

Күнді аңсап қазақ есін жыя алатын

Кетті әке ақ патшаның тепкісінде,

Бұл көрді қызыл қоғам қиянатын.

Ауыр сын тағдыры оған қылды несіп,

Мұқалмас өр рухы бірге ілесіп

Қалды алыс қайран Аққұм, ару Ақкөл,

Мұз- қарын Ақ Теңіздің жүрді кешіп.

Осылай өтсе де Ахаң қам көңілмен,

Күн жетті көкжиектен таң көрінген.

Оқ тескен от жүректің бір ғұмыры

Оралды ортамызға мәңгі өмірмен.

Бұғауын сұм заманның үзіп қашып,

Бұл күнмен әні астасып, жыры ұштасып,

Алаштың Ахметі- ғұламасы

Барады ғасырлармен иықтасып.

Шағыр Қайырбек

Ахмет Байтұрсынұлы туралы айшықты ойлар
… өзге оқыған замандастары өз бастарының пайдасын ғана іздеп, ар һәм имандарын сатып жүргенде, Ахмет халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тіккен.

Ахмет Байтұрсынұлы ұлтын шын сүйетін шын ұлтшыл.

Сәкен Сейфуллин
… А. Байтұрсыновтың өлеңдері өзінің сыртқы қарапайымдылығы, ішкі мазмұны, жеңілдігі және біркелкілігі жағынан қазақ әдебиетінде бірінші орын алады…

А. Байтұрсыновтың арқасында санасыз түрде болмаса да шын мәнінде орыстана және татарлана бастаған қазақ зиялыларының бір тобы дереу есін жиып, … өз ағаттықтарын түсіне бастады…

Міржақып Дулатов
Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны- “Қырық мысал” , “Маса”, “Қазақ” газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер- білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын.

Оны жұрттың бәрі біледі. Бұның шындығына ешкім де дауласпайды.

Мұхтар Әуезов
Ломоносовтың бойында екі түрлі қабілет бар- ақындық пен ғалымдық, оның соңғысы алғашқысына қарағанда күштірек”- деген еді В. Белинский. Осыған ұқсас жайды Ахмет бойынан да көреміз. Оның ақындығын ғалымдығы жеңіп кетті.

…Қазақ даласына азаттық идеясы тарай бастаған тұста жаңа поэзияның бастаушысы, алғашқы ту ұстаушысы болып Ахмет қашан да тарих биігінде тұрады.

Серік Қирабаев
Екі жинақ- “Қырық мысал”, “Маса”- қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен, идеялармен, ойлармен, өрнектерімен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейін талантты ақындардың жаңа буыны тарам- тарам жүлгелерді тереңдетіп, жалғастырып әкететін болады.

Рымғали Нұрғалиев
Сан салалы ғалым Ахмет Байтұрсынов туған тілдің, туған мәдениеттің басында тұрды. Туған тілдің әдеби нормасын жасады. Бірде- бір бөгде тілдің сөзін қоспай, бірде- бір цитата келтірмей, таза, мөлдір тілмен өзі тапқан қисынды баламалармен “Әдебиет танытқышты” жазып шықты.

Сырбай Мәуленов
Біз бүгін Ахаңның “Әдебиет танытқышын” Аристотель “Поэтикасымен” слыстырар едік. Мұның мәнісі- екеуі де: бірі грек әдебиетінің, екіншісі қазақ әдебиетінің алғашқы әліп- билері”. Асылы, үздік қасиеттер бір- бірінен неғұрлым ерекше болса, бір-біріне солғұрлым ұқсас болады”.

Зейнолла Қабдолов
Қазақ тілі мен кітабын жазған, қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргетасын қалаған алғашқы адам- Ахмет.

Сәбит Мұқанов
Ұлы ағартушы Алтынсариннің бастамасын ілгері дамытып, нағыз ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген- Ахмет Байтұрсынов.

Қайым Мұхамедханов

… Бір кезде сары маса боп ызыңдап оятқан Ахметті қазақ еңбекшілері де қадірлей біледі, сөзін оқып, сүйсінеді.

Ғаббас Тоқжанов
Ахмет Байтұрсынов- біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы. Соңынан із салған жаңашыл ағартушы. Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсыновтың әліп-биімен ашып, ана тілін Байтұрсыновтың “Тіл құралы” арқылы оқып үйренді.

Рабиға Сыздықова
Пайдаланған әдебиеттер:
Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерттеу.- Алматы: Жалын,1991.- 340 б.

Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: Қазақ тілі мен оқу- ағартуға қатысты еңбектері.- Алматы: Ана тілі, 1992.- 448 б.

Байтұрсынұлы Ахмет. “Жан сөзімді кім түсінер?” - Алматы: А .Байтұрсынұлы атындағы қор, 1994. – 112 б.

Байтұрсынов А. “Шығармалар”: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.

Бес арыс. Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар.- Құраст. Д. Әшімханов.- Алматы: Жалын, 1992.- 544 б.

Досжанов Д. Абақты:- Алматы: Қазақстан, 1992.- 288 б.

Кәкішев С. Ахаң туралы ақиқат.- Алматы: Қазақстан: Шапағат, 1992.- 112 б.

Қазақ әндері. 3 томдық.- Алматы: Жазушы, 1968.- Т. I. Халық әндері.- 144 б.

Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. -Алматы: Білім, 1995.- 288 б.

Ұлттың ұлы ұстазы: Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсыновқа арналады/ Құраст. В. Қ. Күзембаева.- Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001.- 316 б., суретті.- “Ұлы тұлғалар” ғылыми- библиографиялық серия.-

* * * * * * * * * * * *
Ахметов З. Бүкіл қазақ “Ахаң” деген // Абай.- 1998.- №3.-1-4 б.

Бекжанова С. Ахаң салған ізімен… // Қазақстан мектебі.-1998.-№6.-75- 77 б.

Дөңқабақ О. “Ахаңның асыл әндері- ай” // Мәдениет.- 1994.- №2.-6 б.

Көшербаев Қ. , Арын Е., Дүйсенбай Е. Адамның диқаншысы// Қазақ әдебиеті.- 1998.- №18.- 4-5 б.

Кеңес Н. Алаштың күрескер ұлы // Қазақстан мектебі.- 1998.-№6.- 29-37 б.

Құсайынов К. Дәстүр жалғастығы // Қазақстан мектебі.-1998.- №6.- 45-51 б.

Сариева Р. Мұрағат мағлұматтары // Қазақ әдебиеті.-2003.-№4.- 4-5 б.

Тұрғараева Г. Қазаққа “Қазақ” атын қайтарды // Ақиқат.-1998.- №6.- 69-71 б.

Шүкірұлы С. Қазақ тіл ғылымының атасы Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 130 жыл // Қазақ әдебиеті.- 2003.- № 4.-1-4 б.

Ысқақұлы Д. “Ел- бүгіншіл, менікі- ертеңгі үшін” // Егемен Қазақстан.- 2003.-№19.- 3 б.

Мазмұны
Кіріспе 3
Ұлттың ұлы ұстазы 4-9

Суреттеу кеші


<предыдущая страница | следующая страница>