Гипноз

Гректің «Ұйқы құдайы» деген сөзінен шыққан. Ол ағзаның ерекше психикалық жағдайы. Гипнозды сөзбен шландыру арқылы, не дәрі – дәрмекпен тудыруға болады. Гипноздалған кезде адамның миы, толық тежелмейді. Мидағы сол тежелмей қалған орталық арқылы гипноздаушы мен гипноздалушының арасында байланыс сақталады. Осыны пайдаланып, гипноздаушы адам өзінің әмірін жүргізе алады. Бірақ гипноздаушы адамның әмірі гипноздалушы адамның өмірлік принциптеріне кереғар келетін болса, ол әмір аяғына дейін орындалмайды.

Гипноздың 3 кезеңі бар:

1. 
   Сомноленция – маужырағанымен ұйықтағысы келмейді, көзін ашқанымен жакжағына қарай алмайды.
   
2. 
   Гипнотация – ұйқысырау. Көзі жабық, гипноз жасаушының әміріне бағынышты икемделе бастайды.
   
3. 
   Сомнабулизм – жартылай ұйқы. Әміршінің айтқанының көбін орындайды. Сомнабулизм немесе лунатизм жай өмірде де байқалады.
   

Естің нейрофизиологиялық негізі

1. 
   Нейроглияда естің жіктелуі.
   
2. 
   Естің түрлері және оның деңгейі.
   
3. 
   Есте сақтаудың физиологиялық және биохимиялық негізі.
   

І. Нейроглияда естің генотиптік, фенотиптік ес деп аталатын түрлерін ажыратады. Генотиптік ес шартсыз рефлекстің, инстинктердің, импритингтің көрініс беруін қамтамасыз ететін туабіткен ес түрін айтады. Фенотиптік ес ағзаның жеке дамуында қабылданған ақпаратты өңдеуді және сақтауды қамтамасың ететін ес түрі. Жалпы ес деген ұғынның өзі белгілі бір ақпаратты есте қалдыру, сақтау, еске түсіру үрдістерінің жиынтығы түрінде көрініс береді. Бұл үрдістер ми нейрондарында ерікті немесе еріксіз «ізжазбасы» (энграммасы) түрінде қалуы мүмкін. Фенотиптік ес есте сақтау қабілеті бойынша бейнелік, эмоциялық, шартты рефлекстік, ерікті және еріксіз деп бөлінеді. Адамның есте сақтау қабілеті қисынды – мағыналық және сезімді – бейнелік деп бөлінеді. Бірінші естің түрі адамның екінші сигналдық жүйесімен өте тығыз байланыста болады. Ол ойлауға, сөйлеуге, қшелдауға қатысы бар ес, ал екінші түрі анализаторлардың рецепторларынан келген мәліметті сақтауға қатысы бар ес. Жалпы көптеген ғалымдардың көзқарастыра бойынша адамның ес үрдісі кем дегенде 4 деңгейден өтеді:

1) сенсорлық ес. Сенсорлық ақпараттың милисекунд аралығында сақталуына және де ол ақпараттың біріншілік талдануымен, жүйеленуімен байланысты. Сексорлық есте ақпарат ізінің сақталуы 0,1-0,5 секундты құрайды, яғни бұл деңгей ақпаратты қысқа мерзімге сақтағанымен, оның сыйымдылығы салыстырмала түрде шексіз, бұл сенсорлық естің негізгі ерекшелігі болып табылады. Оның сыйымдылығының жоғары болуы естің басқа деңгейлерінің сенсорлы естен ақпаратты таңдап алуға, келешекте маңыздысын ғана теріп сақтауға мүмкіндік береді. Сақтауға арналған материалдың тағдыры оның сипатымен анықталады. Сөзге байланыссыз ақпарат (вербальды емес) сенсорлы естен бірден аралық ес деңгейіне түседі. Ол түскен ақпарат сол жерде бірнеше минуттан бірнеше жылға дейін сақталады, ал вербальды (сөзге байланысты) ақпарат аралық еске түспестен бұрын қысқа мерзімді еске өтеді. Қысқа мерзімдік ес сыйымдылығы шекті 7±2 бірліктегі ақпаратты сақтайтын ес болып табылады. Вербальды ақпараттың бірінші қысқа мерзімдік еске өтуі, оның есте жазылуы үшін бірнеше рет сол ақпаратты қайталаумен түсіндіріледі. Аралық естің ерекшеліктерінің бірі ол есте жеке тұлға үшін маңызды ақпараттың жазылуында. Ақпараттың жақсы сақталуын төртінші деңгей, ұзақ мерзімдік ес қамтамасыз етеді. Бұл есте жеке тұлғаның белгілі бір өзіне ғана тән ерекшеліктері (оқу, жазу, профессионалдық дағдылары) сақталады. Бұл ес түрі басқа естермен салыстырғанда ми ұлпасының зақымдалуына тұрақты келеді, яғни амнезия туындаған жағдайда да ұзақ мерзімдік есте жазылған көптеген ақпараттар жазылып қолда. Мида сақталған керексіз ақпарттардың жайылып, естен шығарылуы ұйқы кезінде жүреді деген болжам бар, сонымен қатар ақпараттың логикалық оңделуі бояу ұйқыда өңделген ақпараттың ұзақ мерзімдік еске өтуі жылдам ұйқы кезінде жүреді деп болжанады.

Естің физиологиялық негізі өте күрделі. Ғалымдардың көзқарасы бойынша ақпараттың ізі ми қыртыстарында пайда болып, сақталады, ал оларды қабылдап консолидациялауға (бекіту, нығайту, нықтау) ретикулырлық формация мен лимбиялық жүйе қатысады. Есте сақтаудың молекулалық гипотезасы бойынша мидағы нейрондардың уақытша байланыс тізбектері химиялық жолдармен қалыптасады. Қазіргі түсініктер бойынша естің негізгі элементі синапстар болып табылады. Жалпы ес механизмін түсіндіруге тырысқан бірнеше теориялар бар. Солардың ішінде кең тарағандарының бірі реверберация гипотезасы. Бұл гипотеза Лоренто Де Ноның мида тұйықталған Нейрондар тізбегінің бар екендігін дәлелдейтін еңбегіне негізделген. Бұл гипотеза бойынша нейрон тізбегіне түскен ақпарат тізбекте айналып жүріп, өзінің ізін қалдырады, бірақ кейінгі кезде көптеген ғалымдар бұл гипотезаны қолдамайды. Соңғы кезеңде Шнейдер мен Шерманның 1968 ж. жұмыстарының негізінде есті бір кезеңде жүретін гипотезасы өрбіді,. 1984 ж. Корсаков және Корсакова мынадай гипотезаны ұсынды: ес ізінің жазылуы немесе меңгерілуі импритинг типі бойынша бірден жүреді.

Есте сақтау қабілетінің физиологиялық жағын зерттеген академик Ливанов мынадай қорытындыға келді: ес синапстық құрылымдардың дәрежесіне байланысты. Естің механизмін түсіндіруде ортақ бір көзқарас қалыптаспаған, сонымен қатар есте сақтаудың жеке бір орталығы мидың арнайы, бөлігі ми аймағы бар деуге де болмайды, себебі ақпаратты есте сақтауда мидың барлық құрылымдары қатысатын болу керек. Бұнда негізгі рольді үлкен ми сыңарлар қыртысы атқарады.

Мидың зақымдалуына байланысты еске түсіру қабілетінің бұзылуы немесе толық жойылуы толық немесе жартылай амнезия деп атайды.

Мотивация және эмоция

1. 
   Мотивация және қажеттілік.
   
2. 
   Эмоция
   

а) Түсінігі және классификациясы.

б) Эмоцияның маңызы, қызметтері.

в) Эмоцияның нейроанатомиясы мен нейрохимиясы.

г) Эмоцияның туындау себептері.

Қажеттілік – адам мен жануар белсенділігін тудырушы фактор.

Қажеттіліктің өзі бірнеше түрге бөліді:

1. 
   түрдің немесе индивидтің өмірін сақтаумен байланысты туындаған биологиялық қажеттіліктер;
   
2. 
   әлеуметтік қажеттіліктер; белгілі бір әлеуметтік ортада өмір сүру, белгілі бір мамандық иесі болу қажеттілігі. Қоғамдағы белгілі бір адамгершілік критерийлерін ұстану қажеттілігі, белгілі бір салада жетістікке жету қажеттілігі;
   
3. 
   идеалды қажеттілік. Бұл қажеттілік қоршаған ортаны танумен, өмір сүріп отырған қоғамды танумен, онда өз орнын таба білумен, өзінің не үшін, кім үшін өмір сүру мәнін тану қажеттілігімен байланысты. Бұл қажеттілік жеке тұлғаның өздігінен даму негізін қалайды. Қажеттіліктің маңызы – олар мотивацияны қалыптастырады. Мотивация немесе мотив белгілі бір қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты әрекетке итермелеуші фактор. Белгілі бір қажеттілік қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекет мотивті іс-әрекет деп аталады. Айта кететін жағдай қазіргі таңда мотивацияға берілген ортақ анықтама жоқ. Егер мотивация сөзін тұра аударатын болсақ «қозғалысқа келтіретін іс-әрекет» деген мағынаны береді. М: Судаков К.В. мотивацияны қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қозу комплексі ретінде қарастырады, ал Симонов П.В. мотивацияны мақсатты қалыптастыру негізінде түсінеді, яғни мотивация – мақсатты бағытталған іс-әрекет немесе мінез – құлық.
   

Мотивация туралы айтқан кезде көп ғалымдар оның 2 фазасын ажыратады:

1. 
   Организмнің ішкі ортасында белгілі бір жетіспеушіліктің өрбуіне байланысты туындайтын организмдегі өзгеріс.
   
2. 
   Сол жетіспеушілікті қанағаттандыру бағытында жүзеге асатын мақсатты іс-әрекет.
   

Ағазада туындайтын мотивацияларға ортақ қасиеттер:

1. 
   Кез келген мотивация кезінде қимыл-қозғалыстың белсендірілуі жүргізіледі;
   
2. 
   вегетативтік реакцияда көрініс беретін симпатикалық жүйенің тонусының жоғарылауы;
   
3. 
   сенсорлы жүйелердің белсенділігінің артуының байқалуы, бағдарлау реакциясының күшеюі, іздестіру, іздену белсенділігінің жоғарылауы;
   
4. 
   өткен тәжірибені еске түсіру;
   
5. 
   эмоцияның туындауы.
   

Жалпы мотивациялық қозу доминантаға ұқсас туындайды және доминантты қозу ошағына тән қасиеттер мотивациялық қозу анағына да тән.

Мотивация, атап өткендей, адамның эмоционалдық күйімен байланысты.

Эмоция лат. тілінен енген, ұуану, ренжу, мұңаю деген мағыналарды береді.

Эмоцияға көптеген авторлар әртүрлі анықтама береді және әртүрлі түсіндіреді. М: Коробков А.В. (1980 ж.), эмоция – сыртқы ортаның жағдайының өзгеруіне қарай, оның көрінісін қабылдауына орай жеке адамның әсерленген көрінісінің сыртқы белгісі. Анохин П.К. (1964 ж.), эмоция – адамның ішкі дүниесінің жайы; ол сезімнің барлық түрін қамтиды, қуаныш пен реніштің арасын алып жатыр.

П. Фресс, эмоция ретінде күшті уайым-қайғыны түсінеді, яғни ол тек күшті сезімдерді ғана эмоция деп атай аламыз дейді.

Эмоцияның бірнеше түрін ажыратады:

ІІ. Жағымды және жағымсыз эмоциялар:

1. 
   Жағымды эмоция кезінде көңіл-күй көтеріледі, адам жігерленіп, мақсатты тілек пайда болады;
   
2. 
   Жағысмсыз эмоция кезінде адамның көңіл-күйі төмендеп, еңсесі түсіп, тығырықтан шығатын жол іздегенде біресе тұрып, біресе отырады.
   
3. 
   Жағымды да, жағымсыз да эмоциялар вегетативтік реакциялардың өзгерістерімен бірге жүреді. Тыныс алу жілігі, жүректамыр қызметінің өзгерістерімен бірге жүреді.
   

ІІ. Физиологиялық механизміне қарай эмоцияны төменгі және жоғарғы деп 2-ге бөледі:

1. 
   Төменгі эмоциялар. Шөлдну, ашығу, жыныстық эмоциялар. Олардың орталығы мидың төменгі бөлімдерінде орналасқан, сандықтан оларды төменгі дәрежелі эмоциялар дейді. Бұл эмоциялар жануарларуы да болады;
   
2. 
   Жоғарғы эмоциялар тек адамға ғана тән. Бұған: интеллектік, эстетикалық, моральдық, әлекметтік эмоциялар жатады. Олар сананың, білім мен тәрбиенің негізінде қалыптасқан. Жоғарғы эмоция төменгі эмоцияны реттеп, түзеп отырады.
   

Бұ эмоция түрлерінен басқа да эмоция түрлері болуы мүмкін. М: Дарвин (1872 ж.) эмоцияның 3 түрін ажыратқан:

1. 
   ашу, қуаныш, долдану және т.б.
   
2. 
   немқұрайлылық және т.б.
   
3. 
   қимылсыздық, ісккерсіздік, белсенуі болмау.
   

Қазіргі таңда эмоцияның мынадай негізгі түрлерін ажыратады:

1. 
   қуаныш; 2) таң қалу; 3) қайғыру; 4) жеккөру; 5) ашу-ыза; 6) жиіркену; 7) қорқыныш; 8) кінә; 9) ұят; 10) қызығушылық,
   

Эмоцияның келесідей маңызы бар (ағза үшін):

1. 
   Физикалық және интеллектуалдық қорды шоғырландырады. Эмоция зейіннің жоғары болуына жағдай жасайды, ойлау қабілетін есте сақтауды жеңілдетеді, анализаторлардың сезімталдығын күшейтеді. Бірақ жағымсыз эмоция кезінде бұндай жинақталу жүршеуі де мүмкін.
   
2. 
   Эмоция коммуникативтік роль атқарады. Бұл жерде эмоция арқылы (мимика, понтамимикалық қимыл қозғалыстар) бір адам екінші адамға өзінің сезімін, уайымын белгілі бір объектіге деген қарым-қатынасын білдіре, көрсете алады.
   
3. 
   Эмоция адамның денсаулығына әсер етеді. Жағымды эмоциялар адамның денінің сау болуына ақпал жасайды.
   

Пирогов Н.И. бақылауы бойынша жеңіске жеткен армияның солдаттары жарақаттан тез айығады.

Эмоцияның нейроанатомиясы

Эмоционалдық реакциялардың көрініс беруіне жауап беретін негізгі құрылымдарға лимбия жүйесі және үлкен ми сыңарларының маңдай, самай бөліктері жатады. Лимбия жүйесінің қыртысты құрылымына гиппокамп, парогиппокампты иірім, белдеулік иірім жатады. Ал қыртысты құрылымдарына миндаль тәрізді дене, септальды ядро, алдыңға толамус ядросы жатады. Экспериментальды жануарларды лимбиялық жүйенің белгілі бір құрылымдарын алып тастаған кезде сол жануарлардың мінез-құлықтарының, әсіресе мінез-құлықта көрініс беретін эмоционалдық реакциялар өзгеріске ұшыраған.

Маймылдың миндаль тәрізді ми құрылымын бұзған кезде ол маймыл өз ортасындағы топтық іс-әрекеттен айырылған. Бұндай маймыл өзінің тобының басқа жануарларынан қашып, күйзеліске ұшыраған жануардың кейпін берген. Смирнов В.М. зерттеулері бойынша ауру адамдардың миндаль тәрізді денесін электрлік стимуляция жасаған кезде оларда қорқу, ашу, сирек жағдайда қанағаттану эмоциялары туындаған. Бұл құрылымды жануарлардан толығымен алып тастаған кезде ол жануар ашу – ызадан арылып, өз тобының зооәлеуметтік иерархиясының ең төменгі сатысына түсіп қапған. Лимбиялық жүйе жаңа қыртыспен үлкен ми сыңарларының маңдай, самай, бөліктері арқылы байланысады. Самай бөлік миндальды дене мен гиппокампқа көру, есту, дене сезімі ақпаратын беруге жауап береді, ал маңдай қыртысы лимбиялық жүйенің белсенділігін өзгерте алады. Үлкен ми сыңарларының маңдай бөлігінің зақымдануы эмоционалдық қараңғылыққа және биологиялық реакциялардың тежелуіне әкелді. Мидың самай бөлігін гиппокамп пен миндальды дене бөлігін маймылдарды алып тастау Клювер-Бюси синдромының дамуына әкелген. Мұндай маймылдарда қалыпты тамақтану іс-әрекеті бұзылған. Бұндай жануарлар алдарына қойылған заттардың барлығын зерттеп, яғни жиі-жиі ауыздарына салып, тіпті жеуге келмейтіндерінің өзін жеп қойған, яғни бұндай жануарларда тамақтың тітіркендіргіштердің мәнін бағалау жоғалған.

Ми қыртысының маңдай бөлігі зақымданғанда әлеуметтік қарым-қатынас шығармашылыққа байланысты туындайтын эмоциялар бұзылады. Самай бөлігін алып тастау қорқыныш пен агрессияның жоғарылауына әкеледі. Қазіргі таңда кейбір ғалымдар эмоцияға ми ассиметриясы концепциясының негізінде қарайды. «Оң жартышарлы» адамдарда кері эмоциялар, ал «сол жартышарлы» адамда оң эмоциялар басымдылық көрсетеді деп есептейді. Оң жақ жартышар эмоцияның сапасына байланыссыз адамның бет жүзіне қарап, оның эмоциялық күйіне тех таниды, яғни мимиканы тану негізінен оң жақ жартышардың қызметі деп саналды. Оң жақ жартышарлардың самай бөлігі зақымдалған кезде сөздің эмоционалдық интонациясының танылуы қиындайды. Оң жақ жартышары доминантты болып келетін адамдарға жоғары күйзеліс, тез арада неврозға шалдығу болады, ал сол жақ жартышарда керісінше қуаныш, оптимистік мінез-құлықтың көрініс беруіне ықпал жасайды. Эмоция мидың белгілі бір құрылымдарына байланысты көрініс берумен бірге ол мидағы белгілі бір медиаторлар мен пептидтердің ара қатынасына да тәуелді болады. М: мида сератониннің концентрациясы артқан кезде адамның көңіл-күйі жақсарады, ал оның концентрациясы кеміген жағдайда мазасыздану, депрессиялық туындайды. 80% ауру адамдарды депрессиялық күйден электрошокты терапия жүргізу арқылы шығарады, себебі электрошокты терапия кезінде мида норадреналиннің мөлшері жоғарылайды. Норадреналиннің жетіспеушілігі қайғыру, депрессияны туындатады.

Адамдарда кездесетін эмоционалдық сфераның бұзылулары

1. 
   Эмоционалды лабильділік.
   

Эмоционалдық күйдің тұрақсыздығымен, яғни тез өзгеруімен сипатталады. Көбіне бұл невроздық жағдайларда көрініс береді.

2. 
   Эмоциялық қараңғылық.
   

Шизафренияның алғашқы белгілерінің бірі.

3. 
   Эйфория.
   

Көңіл-күйдің, қуаныштың жоғары болуы, қанағаттану. Себепсіз туындаған эйфория потологияға жатады. Кейбір психоз аурулары, ақылдың кемістігі кезінде көрініс береді.

4. 
   Депрессия – көңіл-күйдің төмендігі, қайғы. Көп жағдайда шизофрения, невроз, кейбір психоз түрлері кезінде туындайды.
   

Психикалық әрекет

1. 
   Психикалық әрекет және оның формалары.
   
2. 
   Ойлау. Ойлау түрлері және олардың бұзылуы.
   

Психикалық әрекет – бұл нейрофизиологиялық үрдістер арқылы жүзеге асатын ағзаның идеалды, субъективті, саналы – іс-әрекеті.

Психикалық әрекет жоғары дәрежелі нерв қызметі арқылы жүзеге асады, бірақ бұл әрекет сергек кезеңде саналы. Жүреді. Ал жоғары дәрежелі нерв әрекеті ұйқы кезінде де, сонымен қатар сергек күйде де жүзеге асады.

Психикалық әрекеттің келесідей формаларын ажыратады: түйсік, қабылдау, ойлау, елес, зейін, сезім, ерік-жігер.

1. 
   Түйсік – бұл сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін қоршаған шынайылылықтың жеке қарапайым қасиеттерінің психикалық бейнелену процесі.
   

Түйсік – психикалық әрекеттің басқа формаларының негізі.

2. 
   Қабылдау – саналы үрдіс.
   
3. 
   Елес – сыртқы дүние заттары мен құбылыстары сезім мүшелеріне әсер ету арқылы жасалған нақты бейнелердің қайта жаңғыру процесі.
   
4. 
   Ойлау – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнелеу.
   

Ойлауда негізгі рольді субстрат ретіндегі үлкен ми сыңарларының ассоциативті аймақтары атқарады.

Ойлау қабілетінің бұзылуына келесідей ауытқулар жатады:

1. 
   Ақылдың аздығы (слабоумие) – ойлау қабілеті нақтылы образды, себебі оларда екінші сигналдық жүйе толық жетілмеген. Ақылдың аздығы туы пайда болауды мүмкін, дүниеге келу барысында (туу кезінде оттегінің жетіспеушілігі – асфексия, жарақат алу), ерте балалық мақта пайда болауы мүмкін (церебральды параличь немесе нейроинфекция), кәмелеттік жасқа толғаннан кейінгі кезеңде (нейроинфекция, алкоголизм, мерез, сифилис), таксикомания, нерв жүйесінің аурулары, эндокриндік бұзылулар және т.б.).
   
2. 
   Паранойа – мәні жоқ кәрсенің барлығына белгілі – бір жоғары деңгейде мән беріліп, ойқарытындыны туындату.
   
3. 
   Паранойд (М: ер адамның қызғаншақтығы), себепсіз жақын адамға деген қызғаншақтық.
   

Стресс және эмоция

1. 
   Эмоция, оның түрлері және физиологиялық механизмі.
   
2. 
   Адамның жасына байланысты эмоцияның өзгеруі.
   
3. 
   Стресс деген не? Оның түрлері.
   
4. 
   Физиологиялық механизмі және кезеңдері.
   

І. Эмоция (эмовер деген латын сөзінен шыққан: әсерлену, қуану, желпіну немесе керісінше жабырқану, ренжу; мұңаю деген мағына береді).

Адамның қажеттілігі мен мотивін анықтайтын, оның жеке басының қаршаған болмысқа және өзіне деген ерекше қатынастарын эмоция деп түсіндіруге болады, яғни тез эмоцияланады және баяу эмоцияланады деп те айтады.

Эмоцияның 2 түрі бар: жағымды және жағынсыз эмоциялар. Жағымды эмоция жағдайында көңіл-күй көтеріледі, еркіндік қаулайды, адам жігерленіп, мақсатты тілек пайда болады, көзі жарқырап, беті шырайланып, сөйлеу шешендігі артады, мінезі маңайындағыларға жағымды болып көрінеді, адамдармен сөйлескенде ретін тауып, айтатын ойын оңай, әрі нанымды тілмен жеткізеді, жадырап, қасындағыларды күлкі мен өзінің әңгімесіне тартып, иландырады, жағымды эмоция адамды мақсатқа жетуге жетелейді, көңілі көтерілген сайын сапасы да жоғарылайды, істеген ісі де нәтижелі болады.

Жағымсыз эмоциялар: адамның көңіл-күйі төмен, еңсесі түсіп, шығы мен 2 қолы салбырап кетеді, көзі төмен қарап, демін ішке тартып алады. Адам тығырықтан шығатын жол іздегендей біресе тұрып, біресе отырады. Жағымсыз эмоцияның ықпалымен тез ашуланады; өзінің сөзін тоқтаусыз айтып, басқаның сөзін ылтипатқа алмайды. Кейде себепсіз ұрсып, маңайындағыларға тілін тигізеді. Ойлаған ойын, не істеген ісі дұрыс шықпаса дағдарысқа түседі. Өзіне-өзі ренжіп, берекесі кетеді.

Физиологиялық механизміне қарай эмоцияны төменгі және жоғарғы деп 2-ге бөледі.

Стеностық және астеностық эмоциялар.

Стеностық (стенос – күш, ал астенос – күшсіз).

Эмоция сергектікті, қуаттылықты және белсенділікті көрсетеді, яғни оған қауаныш, ренім, ызалану және көңіл-күйдің түрлері жатады, ал астеностық эмоцияға күш-қуаттың азаюы, іскерсіздік және басқа нәтижесіз қылықтар жатады. Оларға қосымша: өкініш, тосыну, көнгіштік, қорқу және т.б. жатады. Өткен ғасырдың басында ағылшын физиологы Кеннон эмоцияны мұқият зерттеген. Эмоциялы ашу, қорқу кезінде қандағы адреналиннің мөлшері көбейіп кетеді, сөйтіп ағзаны төзімділікке, жағымсыз факторлардың әсеріне қарсы тұруға дайындайды. Вашингтондағы ғалым Д. Берди зерттелудің осы әдәсәмен кейбір психикалық орталықтарды тапқан. Эмоциялық орталықтардың көбі гипотоламуста, толамуста және мидың торлы құрылымында орналасқан, ал ең жоғары орталығы ми қыртысының маңдай аймағында болады.

А.И. Николаев 1978 ж. жаңа пікір ұсынған. Маңдай аймағында эмоция мен сана қабысады, өйткені ол артқы және самай аймақтарымен байланысады, оны электрохимиялық құбылыс жалғастырады.

А.В. Вальдман (1970 ж.) эмоцияның үш құрамын көрсетті:

1) ішкі сезім;

2) эмоцияның сыртқы көрініс;

3) оның соңғы нәтижесі.

Эмоцияның тууын серотонин катехал аминдер және олардың бөлшектері қатынасатындығы нейрохимиялық зерттеу нәтижелерімен дәлелденеді.

Стресс (ағылшынның қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтқанда адамның ерекше күйі).

Адамның жеке ерекшелігіне, мінезіне, жоғары жүйке әрекетінің типтеріне орай стресстің әртүрі байқалады; стресс 3 кезеңнен тұрады:

1. 
   Үрейлену, жағымсыз фактор әсер еткенде туатын жауаптың алғашқы кезеңі;
   
2. 
   Төзімділік кезеңі. Жағымсыз фактордың әсеріне бірігіп кетпей төзімділік реакциясы иуады. Гипотоламус, гипофиз жүйесінің ықпалымен бүйрекүсті безінің гормондарының мөлшері қанда тез көбейіп кетеді. Бұлшықеттердің жиырылу қабілеті күшейеді.
   
3. 
   Әлсіреу кезеңі. Бейімделу қорының мүмкіншілігі азайып, таусылады, сондықтан психологияда дезадаптация, яғни бейімделудің нашарлап, жойылуы деген мағынаны береді.
   

Стресстің көптеген созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға батырады. Мұндай адамдар психологқа, ие дәрігерге барып емделгені жөн. Дұрыс емделсе стресске шалдыққан адам көп ұзамай қалпына келеді.

ЖОҒАРҒЫ НЕРВ ӘРЕКЕТІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

ШАРТТЫ РЕФЛЕКСТЕРДІҢ ШАРТСЫЗ РЕФЛЕКСТЕРДЕН АЙЫРМАЛАРЫ

1. Шартсыз рефлекстер туа пайда болған, тұқым қуалайды және тұрақты болады. Ал шартты рефлекстер жеке организмнің тіршілік етуі барысында пайда болады, тұқым қуаламайды және онша тұрақты емес.

2. 
   Кез келген шартсыз рефлекс, егер орталық нерв жүйесі тиісті даму дәрежесіне жетсе, белгілі тітіркендіргішті 1-рет және бір-ақ рет қолданғанның өзінде-ақ пайда болады. Жаңа туған баланың аузына тамақ түссе, рефлекторлық жолмен сілекей ағады. Ал шартты рефлекстер бірден пайда болмайды, олар белгілі жағдайларға байланысты, біртіндеп жасалады.
   
3. 
   Шартсыз рефлекстің дайын рефлекторлық доғасы бар, ал шартты рефлекстер болу үшін шартты байланыс деп аталатын, ми қыртысында жаңа байланыс орнауы қажет. Сөйтіп, бұрын болмаған жаңа рефлекторлық доға тұйықталуы қажет.
   
4. 
   Шартсыз рефлекс доғасын рецептор, кондуктор (қозу өткізетін — сезгіш, қозғағыш, аралық нейрондар жүйесі) және эффектор құрайды. Ал шартты рефлекстердің доғасының 1-звеносы — анализатор (тітіркендіру әсерін қабылдап, одан сапалы түйсік тудырады); 2-сі-тұйықтағыш (замыкатель)—өзгергіш келеді, анализатор клеткаларын эффекторды жабдықтайтын қозғағыш нерв клеткаларымен байланыстыратын нерв жолы; 3-сі-эффектор.
   

5. Шартсыз рефлекстерді түрлік деп, яғни бір түрдің барлық өкілдеріне тән деп қарау керек. Ал шартты рефлекстер жануардың жеке басының тіршілік ету барысында пайда болған. Дегенмен, сыртқы ортаның ұзақ уақыт өзгермейтін факторлары бар жағдайда, кейбір жеке тұрақты шартты рефлекстер (көбінесе атадан атаға қайталайтын, особьтың тірішлік етуінің жас кезінде пайда болатын рефлекстер), біртіндеп тұқым қуалауға да, яғни шарттыдан шартсызға айналуы да мүмкін. Бұған мысал етіп құстардың жаңа ғана жұмыртқадан шыққан балапандарының олардың ұясының дірілдеп қозғалуының әсерінен ауыздарын ашуын ала аламыз.

6. Шартты рефлекс мидың жоғарғы бөлімдерімен байланысты, ал шартсыз рефлекстердің доғасы мидың түрлі төменгі бөлімдері арқылы да өте алады. Жоғары сатыда ұйымдасқан, үлкен жарты шарлар қыртысы бар жануарларда шартты рефлекстер жасалу үшін мидың осы бөлімінің болуы міндетті. Мысалы: иттердің ми қыртысын алып тастаса, оның шартты рефлекстік әрекеті толығымен тоқтайды.

ШАРТТЫ РЕФЛЕКСТЕРДІҢ ЖАСАЛУЫ

1. Шартты рефлекстерді жасау үшін қажетті ең негізгі жағдай — индифференттік тітіркендіру мен шартсыз, сол реакцияны міндетті түрде тудыратын тітіркендірудің әсер ететін уақытының бір-біріне дәл келуі (ұштасуы).

2. Бөтен тітіркендіргіш шартсыз тітіркендіргіштің әсері басталар алдында әсер етуі керек. Екі тітіркендіргіш әсері бір уақытта берілсе шартты рефлекстің жасалуы едәуір қиындайды. Ал алдымен шартсыз, кейін индифференттік тітіркендіргіш әсер етсе, шартсыз рефлекс алынғанмен, ол өте тұрақсыз болады.

3. Ми қыртысы клеткаларының жеткілікті жоғары қозғыштығы болуы керек. Ол үшін ми қыртысы түрліше басқа әсерлерден бос болу керек. Сонда ғана белгілі тітіркендіруге нерв клеткалары жоғары қозумен жауап бере алады.

4. Шартты рефлекс жасалу қолданылатын тітіркендіргіштердің қасиеті мен күшіне де байланысты. Бөтен тітіркендіргіштің күші қыртыста қозу ошағын тудыруға жететін болуы керек. Бірақ шамадан тыс артық та болмауы керек. Ондай жағдайда шартты рефлекс жасалмайды. Себебі, 1-ден теріс индукция заңы бойынша шамадан жоғары қозу шартсыз тітіркендіруге қозу тууына кедергі жасауы мүмкін. 2-ден, өте күшті тітіркендіру әсерінен нерв клеткаларында парабиоздың тежелу сатысының тууы мүмкін.

Шартты рефлекстің жасалу жылдамдығы басқа да көптеген жағдайларға байланысты: қозу мен тежелу процестерінің бір-біріне қатынасы, бөтен және шартсыз тітіркендіргіштердің күштерінің қатынасы, қоршаған орта, ондағы өзгерістер т.б.

Организмге әсер ететін кез келген тітіркендіргіш шарттыға айнала алады — көру, есту, дәм сезу, тактильдық, температуралық, ауыртқыш т.б. Шартты рефлекстер осы тітіркендіргіштің әсер етуіне, әсерінің тоқтауына, әлсіреуіне, күшеюіне т.б. жасала алады.

Шартты рефлекс болып өткен тітіркендірудің ізіне де жасала алады. Мұндай рефлекстерді Павлов із (сүрлеу) рефлекстері деп атады.

Шартты рефлексті уақытқа да жасауға болады. Павловтың лабораториясында итке әрбір 30 минуттан кейін тамақ беріліп отырған. Осындай бірнеше тәжірибеден соң, итке тамақ берілмесе де әрбір жарты сағаттан соң сілекей бөліну байқалып отырған.

ЖОҒАРЫ НЕРВ ӘРЕКЕТІНІҢ ТИПТЕРІ

Мінез-құлықты анықтайтын нерв процестерінің негізгі қасиеттері. Павлов жануарлардың мінез-құлқын. темпераменттерін анықтайтын нерв процестерінің 3 негізгі қасиеттерін айырады.

1. Қыртыс клеткаларының жұмыс қабілетінің шегін сипаттайтын қозу және тежелу процестерінің күші. Бұл қасиет оң және теріс шартты рефлекстер жасауға болатын тітіркендірудің ең жоғарғы күшімен анықталады. Кейбір жануарларда шартты рефлекстер әлсіз тітіркендіргіштерге де, күшті тітіркендіргіштерге де оңай жасалады, ал 2-ші біреулерде күшті тітіркендіргіштер әсерінен, керісінше, шектен тыс тежелу дамиды. Оларда шартты рефлекстер тек әлсіз және орта куші бар тітіркендіргіштерге ғана жасалады.

2. Қозу және тежелу процестерінің бір-біріне қатнасы, не болмаса олардың теңдігі. Егер қозу процесі тежелуден басым болса, онда оң шартты рефлекстерді алу оңай болады да, ал дифференцировқа жасау қиындайды. Егер қозу тежелуге қарағанда әлсіздеу болса, ондай жануарларда күшті тітіркендіргіштер жалпы қыртыс тежелуін тудырады.

3. Қозу және тежелу процестерінің жылжығыштығы, яғни олардың бірін-бірі ауыстыру жылдамдығы. Кей жануарларда туған қозу не тежелу тұрақты болады, олар қарама-қарсы процеске жәй ауысады. Оң рефлексті теріс рефлекске және керісінше, теріс рефлексті оңға айналдыру қиындықпен болады. Басқа нттерде керісінше, мұндай ауыстыру, қайта жасау процестері оңай жүреді.

Типтер жіктелуі. Жоғарғы нерв әрекетінің индивидуальдық ерекшеліктері түрліше болады, себебі олардың нерв процестерінің күші, балансы және жылжығыштығы әр түрлі болып келеді. Павлов осылардың ішінен ең негізгі 4 типті бөледі — бірі әлсіз, қалған үшеуі күшті. Қыртыс клеткаларындағы қозу және тежелу процестерінін күші жеткілікті Павлов ұстамсыз және байсалды (ұстамды) деп, ал байсалдылардың өзін ширақ және инертті деп бөледі. Павлов, ең соңында жоғары нерв әрекетінің мынадай типтерін айырады: 1. әлсіз; 2. ұстамсыз; 3. ширақ; 4. салмақты немесе инертті.

Әлсіз типке жататындардың үлкен жарты шарлар қыртысы нерв клеткаларының физиологиялық лабильдығы төмен болады, осыған байланысты миға келетін импульстер әсерінен ол клеткалар оңай тежелу қалпына келеді. Соңғы жағдай нерв клеткаларының- жұмыс жасау мүмкіндігінің төмендігін алдын-ала көрсетеді. Ұстамсыз типке жататындарда қозу мен тежелу процестерінің күші жеткілікті болады және қозу тежелуден басым келеді. Қыртыс клеткаларының қозуының күші жоғары болып, ол қыртыста оңай иррадиациялана алады, бұл қозу және тежелу процестерінің қалыпты қатынасын бұзады. Ширақ типке жататындарда да қозу мен тежелудің күші жеткілікті әрі шамалас және бұл екі процесс бір-біріне оңай ауысады. Бұл типке жататын жануарлар жаңа ортаға тез бейімделіп кетеді және әрбір жаңа тітіркендіргіштерге тез назар аударады, тез танысады. Біркелкі өзгермеген жағдайда оңай ұйқтап қалады. Инертті (салмақты) тип өкілдерінде де нерв процестерінің жеткілікті күші бар, бірақ олардың бір-біріне ауысуы жай жүреді яғни нерв процесінде тоқырарыштық сипат байқалады. Қыртыс клеткасында туған қозу не тежелу біраз уақытқа дейін иррадиацияланбай, сол туған орнында қалып қоюы мүмкін. Мұндай типке жататын жануарлар сыртқы тітіркендіргіштерге әлсіз жауап береді, тұйық келеді.

Өз уақытында Гиппократ сурттеген адам темпераменттері мен жануарлар типтерінің арасында ұқсастық бар. Әлсіз типке — меланхолик, ұстамсыз типке — холерик, ширақ (жылжығыш) типке —сангвиник, салмақты, инертті типке — флегматик темпераменті сай келеді.
<предыдущая страница