Мобу оош с. Кунакулово мр бижбулякский район рб шайхетдинов Тимур, 8 класс

МОБУ ООШ с. Кунакулово МР Бижбулякский район РБ

Шайхетдинов Тимур, 8 класс

5-8 кластар өсөн башҡорт әҙәбиәтенән интернет-олимпиада һорауҙарына яуаптар

Я. Хамматовтың “Төньяҡ амурҙары” романы, “Рус-француз һуғышы бәйете”, “Ҡаһым түрә”, “Абдрахман Аҡйегет”, “Икенсе әрме”, “Йәнһары батыр” риүәйәттәре, “Любезники, любизар”, “Кутузов” йырҙары
“Ҡаһым түрә фарман биргән саҡта,

Уң ҡулында булыр ҡурыйы”. Уң ҡул – күп эште башҡарыусы ярҙамсыбыҙ. Йыш ҡына беҙ иң яҡшы, шәп эшсебеҙҙе, ярҙамсыбыҙҙы уң ҡулым тип әйтәбеҙ. Был әҫәрҙә Ҡаһым бер ҡасан да ҡурай менән хушлашмаған тигән мәғәнә бирелә: шатланғанда ҡурайҙа уйнап шатланған, ҡайғы килгәндә – ҡурайҙа уйнап күңелен йыуатҡан. Тимәк “уң ҡулында булыр ҡурайы” тигән һүҙҙәр халыҡтың көй яратыуҙары, ҡурай менән һис ҡасан айырылмаясаҡ тигән һүҙ.

Һуғышҡа китеүсе башҡорт ғәскәрҙәрен Байыҡ сәсән ҡурай тартып оҙатып ҡалған. Байыҡ Айҙар сәсән 1710 йылдың 1 декабрендә Башҡортостандың хәҙерге Салауат районында Байназар тархан ғаиләһендә тыуған. Бик үткер телле һүҙ оҫтаһы булған. Йәштән үк үҙһүҙлелеге, уҫаллығы менән айырылып торған. Атаһынан да иртә айырылып, үҙ алдына көн иткән.
“Төньяҡ амурҙары” романын Яныбай Хамматов яҙған
Ҡаһым Мырҙашев 1778 йылда Ырымбур губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Айыусы ауылында тыуған. Атаһы - Мырҙаш, әсәһе Емеш исемле. Ҡайһы берәүҙәр уны Айыусы ауылында түгел, ә Мырҙаш ауылында тыуған тип тә иҫәпләй.
Йәнтүрә
Ватан һуғышының 100 йыллығына арнап яҙылған драма – “Беҙ уларҙың вариҫтары” тигән Фазыл Туйкиндың драма әҫәре.
“Любезники, любизар!” башҡорт халыҡ йырында Мәскәүҙе азат итеү өсөн барған һуғыш тасуирлана. “Француздар килеп ингән Мәскәү тигән ҡалаға. Беҙҙең ғәскәр ҡыҫып алғас, сығып ҡасты далаға”.
Ата-бабаларҙың ҡанын һулап

Үҫкән сауҡаларҙан уҡ юндыҡ, -

Был милли гимныбыҙ – башҡорт халыҡ йырын “Урал”ды хәтерләтә, сөнки уларҙа оҡшаш юлдар бар. “Ай, Уралым, һинән ҡырҡып алһам, Ат ҡыуарҙай яңғыҙ ҙа талдарың, Тамып та ғына ҡала ҡырҡҡан саҡта Яуҙа үлгән батыр ҙа ҡандары”. Был йырҙарҙа халыҡтың ҡайғы – хәсрәттәре, илау – һыҡтауҙары киң сағылған; халыҡтың ҡайғылы үткән тормошо сағылыш тапҡан.

1812 йылғы Ватан һуғышы осоронда ил башында император Александр I торған.
“Ҡаһым түрә”, “Абдрахман Аҡйегет”, “Икенсе әрме”, “Йәнһары батыр” риүәйәттәре 1812 йылғы ватан һуғышы темаһын сағылдыралар.
“Ҡаһым түрә” риүәйәтендә батша, легенда буйынса, Ҡаһымға генерал-майор дәрәжәһен бирә.
Башҡорттар Париж ҡалаһында булғанда, билдәле инглиз яҙыусыһы Вальтер Скотт улар тураһында иҫе китеп былай тип яҙған: “Кипел бульвар в Париже так,

Народа праздными толпами,

Когда на нем летал с нагайкою казак

Иль северный амур

С колчаном и стрелами.

Н.К. Батюшков тәржемәһе

Башҡорт яугирҙары һуғыштан еңеп ҡайтҡанда, Байыҡ сәсән 104 йәшендә була. Сәсән улдарын ҡурай тартып ҡаршы ала.

МОБУ ООШ с. Кунакулово МР Бижбулякский район РБ

Шайхетдинов Тимур, 8 класс

5-8 кластар өсөн башҡорт теленән интернет-олимпиада һорауҙарына яуаптар

Төп башҡорт һүҙҙәре: әсәй, китап, олатай, елән, сәңгелдәк, ҡорот.
Атаҡ – аҙаҡ, атығ – атыу, тағ – тау, эс, мин, мең, ир
Көньяҡ, Гөлйемеш, дуҫ-иш, аҡтамыр.
Дошмандарҙың тылында үҙ аллы көрәш алып барған ҡораллы отрядтың ағзаһы – шпион. Халҡына, тыуған иленә тоғро кеше – патриот. Ниндәй ҙә булһа эште башлап йөрөүсе – етәксе. Театр өсөн сәхнә әҫәрҙәрен яҙыусы – драматург. Юғары уҡыу йорто етәксеһе – ректор. Генерал дәрәжәһенән юғарыраҡ хәрби дәрәжәлә йөрөүсе – маршал.

Наполеон армияһы һөжүме орудиеларҙың көслө атышы менән башланды. Уларға ҡаршы йәҙрәләр ямғыры һирпелде, ерҙә лә, һауала ла снарядтар, гранаталар ярылды.	Үҙләштерелгән һүҙҙәр
Ғәсҡәр башлығы янына аяғына шпорлы итек, өҫтөнә ҡазаҡ сәкмәне, башына түңәрәк башлығын кейгән Ҡаһым түрә инде.	Омонимдар
Улар бер-береһен ныҡлап белергә, ауыр уй-хыялдарын аңларға тырышып, аулаҡ саҡта серләшеп ҡалыуҙы кәрәкле һананылар. Шундай ҙур йөрәкле булыуығыҙға рәхмәт, Ваше величество. Беҙ бүләк өсөн түгел, ә Рәсәй иле азатлығы өсөн һуғыштыҡ.	Күсмә мәғәнәле һүҙҙәр
Француздар һөңгөләр һәм уҡ-һаҙаҡтар менән ҡоралланған баһадир, тәүәккәл, арыҫлан башҡорт яугирҙарын “Төньяҡ амурҙары” тип атағандар.	Синонимдар
Ғәсҡәр әҙерлеге тикшерелгәндәң һуң ике көн ваҡыт уҙғас, смотрҙа ҡатнашасаҡ уҡсы дивизиялар, ҡазаҡтар һәм казачий башҡорт полктары, иртәнге таң беленер-беленмәҫтән, Париж урамдары буйлап ағылды.	Профессионализмдар
Матур-матур бик күп алдырларға кәртүк, табикмәк, көлсә, һалма өйөлгән табынға ул Ҡаһымды саҡырҙы.	Диалект һүҙҙәр
Яңы баш командующий Кутузов – беҙҙең генерал-губернаторыбыҙҙың иң яҡын дуҫы! – тип маҡтанып баш ҡалҡты ғәсҡәр старшинаһы.	Күп мәғәнәле һүҙҙәр
Аустерлиц эргәһендәге һымаҡ еңел еңеүгә ышаныс тотоусы Наполеон, рус ғәсҡәрҙәренең удар көсөнә ҡаҡлығып еңелеүгә дусар булды.	Антонимдар
Үҙенә тәғәйенләнгән шәхси бүләктән баш тартып, башҡорттарға ер-һыу һәм азатлыҡ һорауы полковнигының яман уй менән йөрөүен раҫлай... Белемле башҡорт егете, һис шиҡһеҙ, ҡурҡыныслы, унан нисек тә булға Диалект һүҙҙәр ҡотолоу мөһим!..	Дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәр
Һыбайлы башҡорт полктары яугирҙары тантаналы байрам өсөн сәрмәләрендә һаҡлап ҡына йөрөткән иң яҡшы ҡалпаҡтарын, кәзәкәйҙәрен, ҡаталарын кейеп, елкәләренә уҡ-һаҙаҡтарын аҫҡан көйө, эйәр өҫтөндә ғорур ҡиәфәттә баралар.	Иҫкергән һүҙҙәр

Батыр яуҙа беленер, сәсән дауҙа беленер.

Батыр үҙе үлһә лә, даны ҡалыр.

Байлыҡ күрке мал менән, батыр күрке дан менән.

Күҙ ҡурҡаҡ, ҡул батыр.

Батыр бер үлер, ҡурҡаҡ мең үлер.

Егет булһа, батыр булһын, ҡыҙ булһа, матур булһын.

Батыр алдында арыҫлан да ҡурҡыр.

Батыр ут булыр, ҡурҡаҡ юҡ булыр.

Ҡуш йөрәкле – арыҫлан йөрәкле

Тишек кәмәгә ултыртыу – кәкре ҡайынға терәтеү

Балтаһы һыуға төшөү – танау төшөү

Айыу майы һөртөү – йөрәгенә май яғыу

Телдән ҡалыу – телһеҙ ҡалыу.

“Башҡорттоң хатта аты ла үҙенең яйына ҡалыплашҡан: салт, сыҙам һәм өркөүһеҙ, шуның өҫтәүенә әрһеҙ һәм арзан”, - тип яҙа генерал Чернов.
Ҡаршылашҡан, йыйылған, шымартыусы, булған.
Мәскәүгә лә керҙек беҙ,

Парижды ла күрҙек беҙ. Был юлдар “Любезники, любизар” йырынан алынған. Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләм.

Наполеонға ҡаршы һуғышҡа башҡорт^{төп к.} ир-егеттәре атҡа атланып, ҡурай тартып, йырҙар йырлап китте. Яуҙа уяу булған, мылтыҡ һәм пистолет менән ҡоралланған француздар, башҡорттарҙың^эй.к. һөңгө һәм уҡ-һаҙаҡ тотоп алға ынтылғандарын күреп, аптырап ҡалдылар. Улар башҡорттарҙы^{төшөм к.}, “буш” ҡул менән һуғышҡа килгәндәр тигән кеүек, хатта йәлләп тә ҡуйҙылар. Дәһшәтле алыш башланды. Күп тә үтмәне, башҡорттарға^{төбәү к.} ябырылыусы француздар: “Беҙ еңдек!” – тип шатланған ваҡытта, башҡорттарҙан^{сығ. к.} тупланған ғәскәр һөжүм итте, алға ынтылды. Һыбайлы башҡорттарҙа^{ур.-в. к.} көс-ғәйрәт артҡан һымаҡ тойолдо, яугирҙарҙың рухы көсәйҙе. Бөтә Ватанда еңеүселәребеҙҙең батырлығы тураһында хәбәр хәрәкәт итте, был шатлыҡлы һүҙ барыһының да күңеленә ҡағылды.
Әкрен – сифат, яман – сифат, тиҙ – рәүеш, яман – рәүеш.
1812 йылғы Ватан һуғышы тураһында бик күп риүәйәттәр, йырҙар һәм легендалар бөгөнгө көнгәсә килеп еткәндәр: “Любизар”, “Ҡаһым түрә”, Әхмәт Байыҡ”, Һай, илкәйем”, “Француз көйө”, “Йәнтүрә”, “Кутузов”, “Абдрахман”, “Һары ла сәс”, “Икенсе әрме”. Әҙәбиәтебеҙҙең күренекле яҙыусылары ла был темаға битараф ҡалманы - Яныбай Хамматов “Төньяҡ амурҙары” романын ижад итте.
1) Башҡорт атлылары, Наполеон ғәскәренең ҡурҡыуын күреп, тағы ла нығраҡ көс менән һөжүмгә ташландылар. 2) Ҡанға, туҙанға батҡан, улемесле яраланған француздар кире боролоп саптылар. 3) Ҡайҙа ташлап киттегеҙ? 4) Ҡайттым. 5) Уҡ-һаҙаҡтарымды, һөңгөмдө оноттом.
1. Әҙәби телдәге һүҙҙәр урынына ерле һөйләштәрҙә ҡулланылған һүҙҙәр диалект һүҙҙәр була.

2. Башҡорт теленең һүҙлек составына башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәр үҙләштерелгән һүҙҙәр була.

3. Лексик яҡтан өлөштәргә бүленмәгән, бер нисә һүҙҙән тороп, бер генә

мәғәнә аңлатҡан һүҙ ҡушылмалары фразеологик берәмек тип атала.

4. Теге йәки был белгестең эш үҙенсәлегенә бәйле ҡулланылған махсус

һүҙҙәр профессионализм һүҙҙәр була.

5. Телдә барлыҡҡа килгән яңы һүҙҙәр неологизмдар була.

6. Телдә ҡасандыр ҡулланылып, ваҡыт үтеү менән, актив ҡулланыуҙан

бөтөнләй сыҡҡан һүҙҙәр архаизмдар йәки пассив ҡулланылышлы һүҙҙәр була.

7. Бер нисә тел өсөн уртаҡ булған һүҙҙәр интернациональ һүҙҙәр була.