6-гы класска ажык кичээл.
Темазы: Салчак Тока «Араттын созу». Тос-чадырда. Ийиги эге «Тас-Баштыг»
Сорулгазы: 1. Номчаан чогаалынга ундезилеп, оореникчилернин билиин быжыглаары болгаш ханыладыры. 2. Ог-булезинге ынакшыл, ие кижинин ажы-толу дээш быжыг туружун унелээринге, эки, чараш чуулдерни унелеп билиринге, быжыг тура-сорукка кижизидер. 3. Оореникчилернин аас чугаазын сайзырадыры.
Дерилгези: слайдыларда чогаалчынын чуруу, кыска допчу-намдары, чогаалдын онзагай сайгарылгалары,; чогаалга хамаарышкан чуруктар, чураан чуруктар.
Кичээлдин чорудуу:
-
Организастыг кезээ. Уруглар-биле мендилежири.
Онаалга хыналдазы. Бис эрткен кичээлде чогаалчынын дугайында ооренип, «Мерген» деп эгени номчаан болгай бис. Ук эгеден узундуну доктаадып алгаш келир болган-на болгай силер. «Араттын созу» уш номдан тургустунган роман чээрби ажыг дылдарже очулдуртунгулаан, уруглар. Оларнын чамдык кезиин коруп корээлинер. (слайдылар-биле ажыл). Ооренип эрткен «Мерген» деп эгевисти киирип кааны онзагай-дыр.
(слайдыда хемниӊ чуруун салыр).
Уругларныӊ аянныг номчулгазын дыннаар.
-
Чаа тема тайылбыры.
Уруглар, бөгүнгү кичээливисте «Тас-Баштыг» деп эгени номчуур бис.
Уругларга илчирбелей парта аайы-биле номчудар. Номчаан соонда чогаалдыӊ кол утказын уругларга чугааладыр.
Чогаалдын сайгарылгазы:
-
Эгениӊ кол утказы.
-
Эгеде темалар – (кол айтырыг) ава темазы болгаш өг-бүле темазы чырыттынган, идея – (кол бодал) ие кижиниӊ кызыгаар чок ынакшылы амыдыралдыӊ кандыг-даа бергелерин ажып эрте бээрин илереткен.
Чогаалда аваныӊ овур-хевирин чурааны.
Тывыкыныӊ чугаазы-биле – «ававыс чараш-даа эвес кижи чүве: сыны чолдак, ооргазы арай бүшкүк. Ооӊ кеткен хевин кижи хеп-даа дээр аргажок. Кыжын-даа, чайын-даа кедип алган чоруур тон дээр чүвези, кажан шагда мүн тон –на турган ыйнаан ол, мен көөрүмге-ле дүгү тазарып калган, ол-бо талазында ойбак-самдар, ында-мында чуруктар азынгылаан чүве болдур ийин. Иезинден төрээн эъдин ававыс ооӊ-биле чажырып чораан.
Бистиӊ ававыс угаанныг, томаанныг-даа, кылбас ажылы-даа чок кижи. Кандыг-даа бергелерден үнер аргаларны тып ап, бистерни холдарынга көдүрүп алгаш, көрбээнин көрүп чорааш, доруктуруп алган». А орус дыл кырында очулгазында аванын дугайында бижээнин база номчуптаалыӊар, уруглар. (бир өөреникчиге номчудар.)
Тас-Баштыгныӊ чугаазындан овур-хевири: «Мен ядыы кижиниӊ уруу мен. Силерниӊ кырган-ачаӊар ядыы арат Доора-Хемге чурттап чораан. Ийи-чаӊгыс ивиден башка, оон чүзү-даа чок. Силерниӊ кырган-ачаӊар болгаш кырган-аваӊар өлгүлеп каарга, оларны ырак эвес черге тура, айызап, саӊ салып, «эмнеп» турган лама каш ивилерин шуптузун сүрүп алгаш барган.
А силер болза бо чогаалда аванын дугайында чуу деп бодап олур силер, уруглар? Тас-Баштыгнын овур-хевиринге характеристикадан берип корунерем.
Силер боттарынарнын аваларынарга хамаарыштыр характеристикадан кылып, бижип корунерем.
Амгы уеде мындыг кээргенчиг, туренги байдалда чурттап турар-дыр бис бе?
- Уругларнын харыылары.
Авалар хунунге тураскааткан тускай хунну чурумчудуп каан, ол дээрге ноябрьнын 27-нин хуну-дур.
Март 8-тин байылалын чуу деп бодаар силер, ол база-ла частын башкы айынын бугу делегейнин херээженнер хуну болгай. Анаа кыс улус шупту кире бээр. Ону «Международный женский день» дээр.
Чогаалда ог-буле темазы.
Ам дараазында чогаалда ог-буле темазы колдаан болгай. Ол дээрге кымнын ог-булезинин дугайындал? (Чогаалдан одуругларны тывар)
Оларнын ог-булезинин кежигеннери кажыл? Аванын чугаазындан одуруглар: «мындыг имилээн уруг-дарыглыг ядыы кижи ол шагда кымга херек боор?»
Амгы бистин чурттап турар уевисте ог-буле кежигуннери хой болурга хундуткелдиг болур ышкажыл. 5 уруглуг иелерге маадыр ие деп атты тыпсып, орден-хавыяалар-биле шаннап турар. Кижи торуттунуп кээрге-ле ог-буленин бичии делегейнге озуп-мандып, кижизидилгени алыр.
Ог-буленин чурттап турган оран-савазы.
Кандыг-даа ог-буленин бичии делегейи ог-ораны, бажын-балгадындан эгелээр болгай. Чогаалда каяа чурттап турганын кончуг тодаргай бижээн, уруглар. Шак ол одуругларны тып номчуулунар. (арын 89, адаанда абзацтар)
Тос чадырны (слайдыда чурук) канчаар кылып ап, чурттап турганынын дугайында билип алдывыс. Силернин бодалынарга кандыг бодалдар кирип кээр-дир, чугаалап корунерем.
Амгы уеде тос чадырда чурттап чоруур улус бар бе? (Тожунун ивижилеринде ам-даа бар.)
Чогаалда удурланышкак талалар.
Антоним состер: бай-ядыы (Тас-Баштыгнын, Даш-Чаланнын), ак-кара (кезээде ускулежип турар оннер), тодуг-аш (), эки-багай. Чогаалга хамаарыштыр бо удурланышкак уткалыг состерни тайыбырлап корээлинер. Уругларнын харыылары…
Кандыг-даа ажылын кылып бээрге байлар чугле эттеп-эриидээр.
Албанчы угбазынын амыдыралы.
Орус чон-биле харылзаазы. Данила Потылицын – орус тараачын. Угбазынын танышкаш, уруглуг апаары. Мында база бир аванын овуру (чурук-биле ажыл) уруунга кавайны кылып, белеткеп турарын номчудар. (арын 91, 1-ги абзацтан тура)
Кавайнын ужур-утказынын дугайында тайылбыр – «Тыва чанчыл» М.Б.Кенин-Лопсан.
Бичии оолдун кузелдери
Чылыг кидис ог, хунде чиптер чем, бутка ыяш шарып чунгулаар, шаналаар, хар-биле шивээлер, кижилер, инектер, хойлар тудуп ойнаан болза, койгун, торлаа дузактаан болза… Даш-Чаланнын уруглары шак ынчалдыр чурттап турганнар – негей тоннуг, тодуг-догаа.
3. Словарь-биле ажыл.
Чуруктар ызырынгылаан – чамашкылыг хеп.
Суге – балды.
Шарлан алажылыг – узун орген ыяштар.
шана – шанактаар,
Торлаа, кушкул – куштар аттары.
Шивээ – бажын, орду
Чогаалда таваржып турар халаптар.
Ол-чаъс – чадыр ишти суг апаар.
Хат-шуурган – кыш-соок болурга хос одуп кээр.
Кыштын соогу – Албанчынын чаш уруу соокка холун донурар часкан.
От халавы – бичии оглунун коске холун чиртип алганы.
Бо халаптар ог-булеге бергелерни таварыштырып турган.
4.Физминутка. Сула шимчээшкиннер.
Эртен эрте тура халааш, Башкывыс кээр, тура халааш,
Эргим авам «Экии!» дээр мен. Баштай уткуп «Экии!» дээр мен.
Мендээ, мендээ, мендээ. Мендээ, мендээ, мендээ.
Ооренип чедип келгеш, Улуг кижи кудумчуга,
Оорлерим «Экии!» дээр мен. Ужурашса «Экии!» дээр мен.
Мендээ, мендээ, мендээ. Мендээ, мендээ, мендээ.
5.Быжыглаашкын.
Чогаалга хамаарышкан айтырыгларлыг «Тас-Баштыг» деп
кроссвордтан тып корээлинер.
-
|
|
т
|
ы
|
в
|
ы
|
к
|
ы
|
|
|
|
А
|
л
|
б
|
а
|
н
|
ч
|
ы
|
|
|
С
|
у
|
р
|
у
|
н
|
м
|
а
|
а
|
|
Д
|
а
|
ш
|
-
|
Ч
|
а
|
л
|
а
|
н
|
|
|
|
|
|
Б
|
е
|
ж
|
е
|
н
|
д
|
е
|
й
|
|
Д
|
А
|
н
|
и
|
л
|
а
|
|
|
|
|
|
|
Ш
|
о
|
м
|
у
|
к
|
т
|
а
|
й
|
|
Т
|
о
|
С
|
|
|
|
|
|
|
ч
|
а
|
д
|
Ы
|
р
|
|
|
|
|
|
|
|
к
|
а
|
н
|
Г
|
ы
|
й
|
|
|
|
|
|
Доора дургаар:1.Чогаалчынын бичиизинде шола ады.
2.Улуг угбазынын адын кым деп адаарыл?
3.Албанчынын уруун кым деп адаарыл?
4.Чогаалда байнын ады кымыл?
5.Биче акызынын ады кымыл?
6.Чогаалда орус тараачын эр кижи кымыл?
7.Байларга чалчалай берген акызы кымыл?
8.Хадын картын чуу деп адаарыл?
9. Чогаалда маадырлар каяа чурттап турганыл?
10.Биче угбазынын ады кымыл?
Чогаалга туннел.
Номчаанывыс эгеден хойну билип ап, сонуургап номчудувус, уруглар. Чогаалда маадырлар дег амыдыралга быжыг туруштуг, бергелерге торулбас болурунарны кузедим. Кичээлге шупту эр-хейлер болдунар. Кичээлге эки киришкен, харыылаан уруглар, оолдарга демдектерни салдым. (аттарын адаар). Кичээливисте кол-ла тема ава дугайында болганда, ава дугайында ырыдан ырлаптаалынар. (Мээн авам, Энерелдиг аваларга)
Онаалга бээри: номчаан эгевиске хамаарыштыр чуруктар чуруп эккээр.
Чогаадыг «Мээн авам»
Унелел.
Тыва дыл, чогаал башкызы Дамбый Алефтина Александровнанын 6-гы класска эрттирген Салчак Токанын «Араттын созу» деп романындан «Тас-Баштыг» эгеден аванын овур-хевиринге эрттирген ажык кичээли бедик деннелге эрткен. Башкы кичээлин ой-шаанда эгелээн. Кичээлге хамаарыштыр презентациянын уруглар кончуг сонуургааннар. Аванын овур-хевирин орус чогаалдарда аваларга деннеп, чогаалда Тас-Баштыгнын овурунга деннеп коргени уругларнын сонуургалын оттурган.
Ук эгенин уран-чеченин, онзагайын тып сайгарып, чогаалда маадырларнын амыдыралын, овур-хевирлерин чедимчелиг, билдилии-биле сайгарып корген. Кичээл уезинде уруглар идекпейлиг, тус-тузунда ажылдааннар. Словарь-биле ажылдап, быжыглаашкын кезээнде чогаалга хамаарыштыр кроссвордту ажыглааны кичээлди улам онзагай болдурган. Уругларнын дыштанып алырынга сула шимчээшкиннерни кылдырган, утка-шынары эки болган. Информация-коммунникациялыг, кадыкшылга камгалалдыг технологияларны кичээлге ажыглаан.
Дамбый А.А.-нын бо эрттирген кичээли бедик, шынарлыг эрткен, сорулгазы чедип алдынган.
Унелелди берген:
кожууннун тыва дыл, чогаал башкылары:
____________ /Болат Е. М./
_____________ /Иргит Р.Д./
_____________ /Салчак К-К.Д./
_____________ /Хертек А.О./
____________ /Төре А.С./
____________/Доос С.М./
____________/Иргит Ш.Б./
2010-2011 өөредилге чылы.
Унелел.
Тыва дыл, чогаал башкызы Доос Сайлыкмаа Малчын-ооловнаныӊ 6-гы класска эрттирген Салчак Токанын «Араттыӊ сөзү» деп романындан «Тас-Баштыг» эгеден аванын овур-хевиринге эрттирген ажык кичээли бедик деннелге эрткен. Башкы кичээлин ой-шаанда эгелээн. Кичээлге хамаарыштыр презентациянын уруглар кончуг сонуургааннар. Аванын овур-хевирин орус чогаалдарда аваларга деннеп, чогаалда Тас-Баштыгнын овурунга деннеп коргени уругларнын сонуургалын оттурган.
Ук эгенин уран-чеченин, онзагайын тып сайгарып, чогаалда маадырларнын амыдыралын, овур-хевирлерин чедимчелиг, билдилии-биле сайгарып корген. Кичээл уезинде уруглар идекпейлиг, тус-тузунда ажылдааннар. Словарь-биле ажылдап, быжыглаашкын кезээнде чогаалга хамаарыштыр кроссвордту ажыглааны кичээлди улам онзагай болдурган. Уругларнын дыштанып алырынга сула шимчээшкиннерни кылдырган, утка-шынары эки болган. Информация-коммунникациялыг, кадыкшылга камгалалдыг технологияларны кичээлге ажыглаан.
Дамбый А.А.-нын бо эрттирген кичээли бедик, шынарлыг эрткен, сорулгазы чедип алдынган.
Унелелди берген:
кожууннун тыва дыл, чогаал башкылары:
____________ /Болат Е. М./
_____________ /Иргит Р.Д./
_____________ /Салчак К-К.Д./
_____________ /Хертек А.О./
____________ /Торе А.С./
____________/Доос С.М./
____________/Иргит Ш.Б./
2011-2012 өөредилге чылы.