V-viii кластар өсњн башќорт теленљн интернет-олимпиада һорауЎары

V-VIII кластар өсњн башќорт теленљн

интернет-олимпиада һорауЎары

1. Тњп башќорт ўЈЎЎљрен табыћыЎ: књршљк, бЈрљнљ, сљйнЈк, љсљй,

китап, йЈкљ, љхлљќ, олатай, елљн, сљҐгелдљк, нљфис, мљќљл, эскљмйљ,

ябалаќ, яу, ябай, мљЎрљсљ, мљћариф, ўыу, юл, самауыр, ќорот, љйбер.

Яуап: књршљк, љсљй, олатай, елљн, сљҐгелдљк, ябалаќ, ябай, яу, ўыу, юл, ќорот, љйбер.

2. Башќорт теле тамырЎары менљн боронћо тњрки теленљ барып

тоташа. ХљЎерге башќорт телендљ ќулланылышта булћан ќайўы ўЈЎЎљр

боронћо тњрки телендљ икенсе тњрлњ љйтелгљн. Мљџљлљн, сућ→ўыу.

ЋеЎгљ боронћо тњрки теленљн ўЈЎЎљр бирелгљн. УларЎы таныйўыћыЎмы?

Ђлеге књндљ улар нисек яЎыла? Элекке [б] њнњ [м] њнљнљ љйлљнгљн,

[т]→[д]→[з]→[Ў]→[й], [ћ]→[й⁄?], [с]→[ў], [ч]→[т, с].

атаќ, атыћ, таћ, iч, бaн, буҐ, aр.

Яуап: атай, атыу, тау.

3. Дњрњџ яЎылћан ўЈЎЎљрЎе билдљлљгеЎ:

ѓул яулыќ, Байьегет, књньяќ, Гњлйемеш, ИльмырЎа, дуџ-иш, ќара-ћош,ќатынќыЎ, аќтамыр.

Яуап: књньяќ, Гњлйемеш, дуџ-иш, аќтамыр

4. Ћљр аҐлатмаћа берљр ўЈЎ менљн яуаптар яЎыћыЎ.

Кем ул?

Яуап:

ДошмандарЎыҐ тылында ЈЎ аллы књрљш алып барћан ќораллы отрядтыҐ аћзаўы – партизан.

Халќына, тыућан иленљ тоћро кеше – патриот.

Ниндљй Ўљ булўа эште башлап йњрњЈсе – активист.

Театр њсњн сљхнљ љџљрЎљрен яЎыусы – драматург.

Юћары уќыу йорто етљксеўе – ректор.

Генерал дљрљжљўенљн юћарыраќ хљрби дљрљжљлљ йњрњЈсе – маршал.

5 . ТЈбљндљге таблицаны дњрњџ итеп тоташтырыћыЎ. ѓара менљн

билдљлљнгљн ўЈЎЎљр ниндљй кЈренешкљ тура килљ.

Наполеон армияўы ўњжЈме

орудиеларЎыҐ књслњ атышы менљн

башланды. Уларћа ќаршы йљЎрљлљр

ямћыры ўирпелде, ерЎљ лљ, ўауала ла

снарядтар, гранаталар ярылды. ------ Профессионализмдар
Љљсќљр башлыћы янына аяћына шпорлы

итек, њџтњнљ ќазаќ сљкмљне, башына

тЈҐљрљк башлыћын кейгљн ѓаўым тЈрљ

инде. -------- Омонимдар
Улар бер-береўен ныќлап белергљ, ауыр

уй-хыялдарын аҐларћа тырышып, аулаќ

саќта серлљшеп ќалыуЎы кљрљкле

ўананылар.

Шундай Ўур йњрљкле булыуыћыЎћа

рљхмљт, Ваше величество. БеЎ бЈлљк

њсњн тЈгел, љ Рљсљй иле азатлыћы њсњн

ўућыштыќ. ----------- КЈсмљ мљћљнљле ўЈЎЎљр
Француздар ўњҐгњлљр ўљм уќ-ўаЎаќтар

менљн ќоралланћан баўадир, тљЈљккљл,

арыџлан башќорт яугирЎарын “Тњньяќ

амурЎары” тип атаћандар. ----------- Синонимдар
Љљсќљр љЎерлеге тикшерелгљндљҐ ўуҐ

ике књн ваќыт уЎћас, смотрЎа

ќатнашасаќ уќсы дивизиялар, ќазаќтар

ўљм казачий башќорт полктары, иртљнге

таҐ беленер-беленмљџтљн, Париж

урамдары буйлап аћылды. ------------ ЏЎлљштерелгљн ўЈЎЎљр
Матур-матур бик кЈп алдырларћа

кљртЈк, табикмљк, књлсљ, ўалма њйњлгљн

табынћа ул ѓаўымды саќырЎы. ------------ Диалект ўЈЎЎљр
ЯҐы баш командующий Кутузов – беЎЎеҐ

__________генерал-губернаторыбыЎЎыҐ иҐ яќын

дуџы! – тип маќтанып баш ќалќты

ћљсќљр старшинаўы. --------- КЈп мљћљнљле ўЈЎЎљр
Аустерлиц эргљўендљге ўымаќ еҐел

еҐеЈгљ ышаныс тотоусы Наполеон, рус

ћљсќљрЎљренеҐ удар књсњнљ ќаќлыћып

еҐелеЈгљ дусар булды. ------------ Антонимдар
ЏЎенљ тљћљйенлљнгљн шљхси бЈлљктљн

баш тартып, башќорттарћа ер-ўыу ўљм

азатлыќ ўорауы полковнигыныҐ яман уй

менљн йњрњЈен раџлай... Белемле

башќорт егете, ўис шиќўеЎ,

ќурќыныслы, унан нисек тљ булћа

ќотолоу мњўим!.. -------------- Дњйњм ќулланышлы ўЈЎЎљр
Ћыбайлы башќорт полктары яугирЎары

тантаналы байрам њсњн сљрмљлљрендљ

ўаќлап ќына йњрњткљн иҐ яќшы

ќалпаќтарын, кљзљкљйЎљрен, ќаталарын

кейеп, елкљлљренљ уќ-ўаЎаќтарын аџќан

књйњ, эйљр њџтњндљ ћорур ќиљфљттљ

баралар. --------------- Иџкергљн ўЈЎЎљр
6. МљќљлдљрЎе дауам итегеЎ:

Яуап:

Батыр яуЎа беленер, сљсљн дауЎа беленер.

Батыр ЈЎе Јлўљ лљ, ...

Байлыќ кЈрке мал менљн, батыр ..

КЈЎ ќурќаќ, кул эшлљр.

Батыр бер Јлер, ќурќаќ меҐ Јлер.

Егет булўа, батыр булўын, ... ... , ... ... .

Батыр алдында арыџлан да ... .

Батыр ут булыр, ... ... ... .

7.ФразеологизмдарЎыҐ синонимдарын яЎыћыЎ:

Яуап:

ѓуш йњрљкле –батыр

Тишек кљмљгљ ултыртыу –алдау

Балтаўы ўыућа тњшњЈ –ќайћырыу

Айыу майы ўњртњЈ –алдау

Телдљн ќалыу –ќурќыу.

8. ТЈбљндљге ўњйлљмдљ тыныш билдљлљрен ќуйыћыЎ:

Яуап:

“БашќорттоҐ хатта аты ла ЈЎенеҐ яйына ќалыплашќан салт сыЎам ўљм њркњЈўеЎ, шуныҐ њџтљЈенљ љрўеЎ ўљм арзан,”- тип яЎа генерал Чернов.

9. Бирелгљн текстан сифат ќылымдарЎы кЈсереп яЎыћыЎ.

1 8 1 2 йылћы В атан ў ућышы ћ љЎљттљн т ыш п атриотик р ух

кЈтљренкелеге уята. Тыныс мљлдљ ќаршылашќан рекруттар Ўа

ўуќранмай юлланалар. ЕкатеринбургтыҐ тау заводтары хеЎмљткљрЎљре

ЈЎ ирке менљн йыйылћан аќсаћа йљмљћљтселек исеменљн лафетлы 10

пушка эшлљп бирљ. Шайтан заводы эшсеўе Егор Плохов снарядты

шымартыусы машина уйлап сыћара. ТЈбљнге Исљт заводы эшсеўе

Зотин суйынћа ќараћанда арзан булћан тимерЎљн 3 ќаЎаќ (409,5 грамм)

калибрлы пушка уйлап таба.

(КалендарЎан)

Яуап: ќаршылашќан, йыйылћан, шымартыусы, булћан.

10. МљскљЈгљ лљ керЎек беЎ,

Парижды ла кЈрЎек беЎ.

Был юлдар ниндљй йырЎан алынћан? ЋњйлљмдеҐ тњрњн билдљлљгеЎ.

Яуап: “Любизар” йыры. ѓушма ўњйлљм.

11. Бирелгљн ўЈЎЎљрЎеҐ барыўын да ќулланып текст тњЎњгњЎ. Шул

текст эсендљ “башќорттар” ўЈЎен бњтљ килештљрЎљ лљ ќулланырћа ўљм

њџтњнљ билдљлљп сыћырћа кљрљк.

Ћућыш, Наполеон, ир-егеттљр, ат, яу, уяу, француздар, ўњҐгњ, йљЎрљ,

дљўшљтле, еҐдек, ћљсќљр, ўњжЈм иттелљр, алћа, ўыбайлы, књсљйЎе,

Ватан, батырлыќ, хљрљкљт итте, ќаћылды.

Яуап: 1812 йылда дљўшљтле Ватан ўућышы башланћан. Француздарћа ќаршы башќорттар?(Тњп килеш) Ўа Ўур батырлыќ кЈрўљткљн. Атќа атланћан, ўыбайлы башќорттарЎан (сыћанаќ килеш) торћан ћљскљр тњЎњлгљн.

12. Аџтына ўыЎылћан ўЈЎЎљр ниндљй ўЈЎ тњркњмњнљн килгљн?

ЭйљртеЈсе ўЈЎе менљн кЈсереп яЎыћыЎ, ўЈЎ тњркњмњн кЈрўљтегеЎ.

ТљЈ ќараућа кескљй, љкрен ул,

Юќ ЈЎендљ артыќ матурлыќ.

Нисљ быуындарЎы таҐ ќалдырЎы

Башќорт атындаћы батырлыќ... (љкрен-сифат, ул-алмаш)

... Џткљн саќта Дондан Дунайћаса

Йљўљннљмдљн яман уттарЎы,

ЕгеттљрЎе яЎмыш ўаќланымы,

Ђллљ ир ќанаты – ат та мы?

(“Башќорт аты” Љ.Рамазанов) (яман-сифат, уттарЎы-исем)

Турысай ћына атым љкрен юрта,

Ђкрен генљ юртып, тиЎ етљ.

Ашаћандар бњтљ, кейгљн туЎа,

ТатыулыќќайЎарћа ни етљ?

(Халыќ ижадынан) (тиЎ-рљЈеш, етљ-ќылым)

Эсеп бњтњЈгљ, аждаўа бик яман Јкереп, ќапќаларЎы, тимер ишектљрЎе

асып, кереп килгљн була.

(“Алпамыша” љкиљтенљн) (яман-рљЈеш, Јкереп-ќылым)

13. ЂџљрЎљр исемдљрен ќулланып текст тњЎњгњЎ. ЋЈЎЎљрЎе

килештљ, ўанда, заманда ЈЎгљртергљ мњмкин.

“Тњнъяќ амурЎары”, “Любизар”, “ѓаўым тЈрљ”, “Ђхмљт Байыќ”, “Ћай,

илкљйем”, “Француз књйњ”, “ЙљнтЈрљ”, “Кутузов”, “Абдрахман”, “Ћары ла сљс”, “Икенсе љрме”.

Яуап: 1812 йылћы Ватан ўућышы темаўына арнап бик кЈп љџљрЎљр ижад ителгљн. Мљџљлљн, Я.Хамматов “Тњньяќ амурЎары” романын яЎћан. Был тема башќорт халыќ йырЎарында ла Ўур урын алып тора. ШундайЎарћа миџал итеп “Любизар”, “ѓаўым тЈрљ”, “Кутузов”, “Ћай,

илкљйем”, “Француз књйњ”, “Икенсе љрме” йырЎарын килтерергљ була.

Башќорт халќыныҐ риЈљйттљрендљ, легендаларында ла был тарихи тема саћылыш тапќан.

14. ТЈбљндљге талаптарћа таянып, ўњйлљмдљр тњЎњгњЎ.

O Ябай, ике составлы, тарќау, тулы, ќатмарландырылћан хљбљр ўњйлљмтњЎњгњЎ.

Яуап: Мин кисљ “Тњньяќ амурЎары” романын уќып бњтњрЎњм.

O Ябай, ике составлы, тулы, тарќау, тиҐ аныќлаусылары булћан њндљЈўњйлљм.

Яуап: БаќсабыЎ ал, ќыЎыл, зљҐгљр сљскљлљргљ кЈмелгљн!

O Ябай, бер составлы, кљм, тарќау, ќатмарландырылћан, ўорау ўњйлљм.

Яуап: Унда бњгњн бараўыҐмы?

O Ябай, бер составлы, кљм, йыйнаќ, хљбљр ўњйлљм.

Яуап: Барам.

O Ябай, бер составлы билдљле эйљле, кљм, тарќау, тиҐ тултырыусылы

хљбљр ўњйлљм

Яуап: Сљскљлљр тотоп барЎыќ.

15. КЈп нњктљлљр урынына тейешле ўЈЎЎљрЎе яЎыћыЎ.

Яуап:

1. ЂЎљби телдљге ўЈЎЎљр урынына ерле ўњйлљштљрЎљ ќулланылћан ўЈЎЎљр диалект ўЈЎЎљр була.

2. Башќорт теленеҐ ўЈЎлек составына башќа телдљрЎљн ингљн ўЈЎЎљр ЈЎлљштерелгљн ўЈЎЎљр була.

3. Лексик яќтан њлњштљргљ бЈленмљгљн, бер нисљ ўЈЎЎљн тороп, бер генљ мљћљнљ аҐлатќан ўЈЎ ќушылмалары фразеологик берљмек тип атала.

4. Теге йљки был белгестеҐ эш ЈЎенсљлегенљ бљйле ќулланылћан махсус ўЈЎЎљр профессионализмдар була.

5. Телдљ барлыќќа килгљн яҐы ўЈЎЎљр неологизмдар була.

6. Телдљ ќасандыр ќулланылып, ваќыт ЈтеЈ менљн, актив ќулланыуЎан

бњтњнлљй сыќќан ўЈЎЎљр архаизмдар була.

7. Бер нисљ тел њсњн уртаќ булћан ўЈЎЎљр калькалар була.