ИМАМامام – Жамағатқа намаз оқыту үшін көпшіліктің алдына шығатын кісі. «Көсем, бастық, сөз иесі» деген сияқты мағыналары бар. Бұл міндеттің маңызды қызмет екенін біліп, жамағатты басқарудың көптеген тәсілдеріне ие болу керек.

Осы себеппен имам болатын кісі:

1) кәміл мұсылман болуы;

2) кәмелетке толған еркек болуы;

3) намаз дұрыс болу үшін Құран аяттарын жатқа білуі;

4) науқас (үзірлі) болмауы керек;

Имам болудың бұл шарттарынан басқа, мынандай ерекшелігі де болуы қажет:

1) намаз үкімдерін толық білуі;

2) Құран қирағатының (намаз оқылуының) парыз екенін және сол сияқты уәжіп пен сүннеттің орындалуын білуі;

3) хазірет Пайғамбардың сүннетін жақсы біліп, сол сүннет жолымен жүруі;

4) дін үкімдеріне, шариғатқа мән беруі;

5) сөзімен, іс-әрекетімен, өмір сүру мақсатымен халыққа үлгі болуы қажет;

Біртуар ақын Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің діни лирикасының қолданылысында осы «Иман» сөзі жиі кездескен. Соның бірін мысал ретінде келтірсек:

Ибраһим – пайғамардың жалғыз ұлы (ұғлы),

Сахаба жеті мәшһүр кәтте тұғлы.

Басында дұға қылып тұрғаныңыз-

Имамға имам Мәлік болып тұғыры.

- дейді.

Әдеб.: Х.Жанарыс Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері. –Павлодар, 2006. –Б. 174. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 3 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 244.

ИМАН امان – сену, ж‰ректіњ бір мєселеге µзініњ ќалауымен к‰діксіз байлануы жєне ќабылдауы. Діни маѓынасы: Алланыњ бар екеніне жєне оныњ жалѓыз екеніне, хазірет М±хаммед оныњ Пайѓамбары екеніне жєне адамдарѓа жіберген дінініњ шындыѓына ж‰рекпен сеніп, тілмен айту. Иман екі т‰рде болады: 1) Ижмали иман: Иман ететін мєселелердіњ б‰кіліне сену. Б±л «кєлимє шаћадат немесе кєлима таухидте» мазм±ндалѓан, Алладан басќа Ќ±дай болмаѓанына, Пайѓамбарымыз да оныњ ќ±лы єрі елшісі болѓанына сену, иман ету. 2) Тафсили иман: Єр нєрсеге жеке сену, иман ету. Б±л «Ємєнтуде – толыќ иманда айтылатын;» Аллаѓа, Періштелеріне, Кітаптарына, Пайѓамбарларына, Аќирет к‰ніне, Таѓдырѓа (хайыр жєне жаманшылыќтыњ Алладан келгеніне) µлгеннен кейін тірілуге сену. Кітап жєне С‰ннетпен наќты білдірілген, д±рыстыѓы тауатур (жалѓан сµйлемейтін адамдардыњ бір ауыздан айтќан хабарлары) жолымен біздіњ заманымызѓа дейін келген хабарлардыњ жєне ‰кімдердіњ бєріне жеке-жеке сену. Иманныњ алѓашќы дєрежесі жєне м±сылман болудыњ бірінші шарты Ижмали иман. Біраќ м±ндай иман жеткіліксіз болѓандыќтан, басќа иман ететін мєселелерге де жеке-жеке сену ќажет. Б±ѓан мысал келтіретін болсаќ; Ижмали иман, аѓаштыњ ±рыѓына, Тафсили иман сол ±рыќтан кµгеріп шыќќан аѓашќа ±ќсайды. Иманныњ отауы-жүрек. Сонымен бірге, адам жүрегімен иман еткенін тілімен дауыстап айтуы (иқрар) керек. Адам иман етпей, м±сылман болмайды, яғни иман – м±сылмандардың бес парызының алғашқысы әрі негізгісі. Иманның алты шарты бар.

Олар:

1) Алла тағала хақтығына сену;

2) Періштелерге сену;

3) Алла тағала тарапынан түсірілген кітаптарѓа сену;

4) Пайғамбарларѓа сену;

5) Ақыретке, киямет-қайым күніне сену;

6) Тағдырға қалтқысыз сеніп, иман ету.

Б±л алты шарттыњ біріне күмән келтіргеннің сенімі толыќ болмайды. Иман — тєсілім етуді қажет етеді. Ақылдыњ шектеулі өлшемімен шешілмейтін кейбір тылсым, әрі т±њғиық түйінді мәселелерді талқыға салмай, таразыламай тәсілім ету (қалтќысыз сену) керек. Иман — тақлиди иман жєне тахкики иман болып екіге бөлінеді. Тақлиди иман — қоршаған ортаның әсерімен немесе біреулерден естіп, соларға елітіп мақ±лдау. Б±л иманның әлсіз түрі болып саналады. Абай мүндай иманды сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босамас буын керек деген. Тахкики иман — санамен саралап, сезіммен куаттап, зерттеп іздену нәтижесінде толық көз жеткізу. Мызғымас бекем сенім болып табылатын м±ндай иман «яќини иман» деп те аталады.

Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпеев иман мєселесіне байланысты:

Єуелі Адам пайѓамбарды Хаќ жаратты,

Бір осы топыраќтан тєн жаратты.

Жан беріп, иман мірµз етті,

Біздерге Руза т±тпаќ сонан ќапты.

М±хаммед ‰мбетіне иашћ‰р рамазан!

- деп «Ораза туралы» атты өлеңінде айтса, иман ақынның басқа өлеңдерінде де діни лирикасының негізгі арқауы, түп қазығы болды. Мәшһүр-Жүсіптің лирикасының мағынасы да осы Адам баласын иманға тәрбиелеп, Исламға шақыру еді.

Әдеб.: Х.Жанарыс Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері. –Павлодар, 2006. – Б. 32. Әдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия 4 том. Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» 2002. 247 б

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2004. – Б. 306.

ИСРАФИЛ يسرافيل - аќыр заман келгенде с‰р ‰рлейтін періште. Б±л періште ќиямет к‰ні Аллаћ Таѓаланыњ б±йрыѓымен сырнайды алѓаш ‰рлегеннен кейін ¦лы Жаратушыныњ ќалаѓан кейбір жаратылыстарынан тыс кµктегі жєне жердегі барлыќ жаратылыс пєнилікке бас иеді. Сосын екінші рет сырнайѓа ‰рлеген уаќытта бєрі ќайта тіріледі. Бұл періште періштелер арасында мәртебесі жоғары болған төрт періштенің бірі . Мәшһүр – Жүсіп діни өлеңдерінде жиі кездеседі.

Діни сарында жазылған ақын өлеңдерінде Исрафил періште жайлы былайша тоқталған еді:

Исрафил, сорын ‰рер, ѓалайссалам,

Таралѓан с‰йек жылып, шіріген тєн.

Суѓа батып, баѓзысын ќасќыр жесін,

Б±рынѓыдай болады барша адам.

Онан соњ жіберіпті Исрафилды,

Бєрінен тµмен жатќан жер паќыр – ды!

Жердіњ айтќанын естіген соњ,

Тоќтатып, ала алмады, о да аќылды.

Тағы бір шығармасында:

Періште төрт Муқарраб тірі қалар,

Әуелі Мекайлдің жанын алар.

Исрафил, Жебірейіл, Ғазірейіл,-

Нәубет бірлан берген жанын һәм олар

- деп төрт періштенің бірі – Исрафилді де атап өтеді. Қазақ тілінде ысырапыл, сұрапыл, ысырап түрінде фонетикалық өзгерістерге ұшыраған. Ысырапыл - діни.

Әдеб.: Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. . –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2003. – Б. 120, 339, 255. Оңдасынов Н.Д. Арабша – қазақша түсіндірме сөздік. 1 том. –Алматы, Мектеп: 1984. – Б. 31. Ќайрат Жолдыбай±лы Аќиќат шуаѓы. – Алматы, 2004. – Б. 171.

ИХРАМ احرام – мұсылманның қажылыққа немесе умраға (кіші қажылыққа) барғанда киетін киімі. Шариат бойынша, қажының Меккеге жолға шыққанда Ихрам киюі уәжіп саналады. Бірақ, б±л өте қиын болғандықтан Ихрамды көбінесе қасиетті жерге жақындаған кезде киеді. Хижазға кемемен барған қажылар Жиддаға келгенде Ихрам киеді. Шариатта Ихрам кию үшін белгілі бір мекен белгіленген. Бұл жерді «микат» деп атайды. Микат бес жерде орналасқан.

1. Мединеден келетін қажылар үшін - Зул-Хуләйфә;

2. Сирия және Мысырдан келетін қажылар үшін - әл-Жухфа;

3. Нәдждан келетін қажылар үшін - Ќарн єл-Мәнєзил;

4. Йеменнен келетіндер үшін - Иәлєм-ләм;

5. Ирактан келетіндерге - Зат Ирк.

Ихрамды кеш киген кісі қажылықтан кейін құрбан шалуы тиіс. Қажылық пен умраға баратын адам алдын-ала мынадай шарттарды орындауы қажет:

1. Ғұсыл алу;

2. Тырнақтарына қына жағу;

3. Денелеріне әтір жағу;

4. Шаш, тырнақ алу;

5. Сақал түзеу.

Бұл шарттар ер адамдар үшін. Ал әйел адамдар ғұсыл алады, тырнақтарын алып, қына жағады. Осыдан кейін тігіссіз арнайы ақ жамылғы киіледі. Б±л жамылғы екі бөлімнен тұрады:

1) белден тµмен оралатын мата. Б±л "и з а р " деп аталады;

2) иық, көкірек және арқаның оң жағынан байланып, үстін жабатын кең мата. Бұны "рида", байлау тәсілін "у и ш а " деп атайды. Шари­ат бойынша мата ақ болуы тиіс.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Ізбас қажы» атты өлеңінде:

-Ихрам киіп, рида біз байланып,

Жүгірдік Байтулланы жеті айналып.

Зиарат қанша десең табылатын,

Тыныш тауып жата алмадық біз жайланып,

- деп Ізбас қажының Меккеге барып, қажылық қылғанын сипаттағанда, осы қажының үстіне ихрам кигенін айтады.

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 4 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2002. - 352 б.

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. - Б. 20.

ИШАН اشان — халық арасында сауат ашу, ғибадат айту қызметін атқарып жүрген діни сауатты адамға берілетін діни атақ. Ишан қазы, имам тәрізді лауазым болып саналмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында, әдетте, Ишанның дәріс беретін белгілі бір ауылдары болған. Ишанның міндеті — өзінің ќарамағындағы ауыл тұрғындарының діни сауатын ашу, шамасы келгенше діни ғұрыптарды атқару. Еңбек ақысы ретінде ауыл тұрғындары Ишанды мал, азық-түлік және ақшамен қамтамасыз ететін болған. Әрине, Ишан болу молдалардың дүниеге деген мұқтаждығынан туған іс емес. Ишандықтың негізін Алла Тағаланың разылығы үшін халыққа дінді, ақиқатты үйрету мақсатындағы адал ниет құрайды. Ишан болу атадан балаға өтетін мұрагерлік іс десе де болады. Себебі, әкесі дүниеден өткен жағдайда оның қарамағындағы ауыл тұрғындарының діни мұқтажын өтеу баласының міндеті болып есептелген. Қазақ арасындағы атақты Ишандардың көпшілігі өз міндеттеріне дәстүр жалғастығы ретінде қараған. Дүниеден өткен Ишанның ұл баласы болмаған жағдайда ауыл тұрғындары діни сауаты бар, халықтың сенімін ақтайтын басқа бір кісімен Ишан болу мәселесін келіскен. Қазіргі уақытта Ишандық қызметін ауыл имамдары атқарады.

Ақын Мәшһүр-Жүсіп Көпеев те өз өлеңдерінде ишан жайлы жазған еді. Соның бірі «Исабек ишан» атты жоқтау ретінде жазылған көркем туындысы. Исабек ишан Екібастұз қаласының тұрғыны, өз әулиелігімен жұрт назарын аударған адам. Сол кісі дүниеден озған кезінде Мәшһүр-Жүсіп артынан былай деп жоқтап қалған еді:

Бір халфе Төртуылдан жұрт бастады,

Қылған ісін хылап деп жұрт тастады.

Қанша ишан, қанша мүрид шықса-дағы,

Бәрі де Ишекемнен бір аспады!

- десе, өлеңнің басында Исабектің ишандығы жайлы:

«Өзі –ишан жұрт бастаған, заты қожа,

Сейітзада нәсілі сондай таза...»

- деген еді. Осы жерде ақын ишан сөзін қолданысқа түсіріп тұр.

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 4 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2002. - 354 б.

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. – Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. - Б. 236.

КӘПІРكافر (кәфирун) – дінсіз, дінге сенбейтін, яғни м±сылман емес. Алла тағаланың ныѓметін мойындамаушы, Жаратушысына раќметі жоќ, имансыз адам дегенді білдіреді. Толыққанды мазм±ны күпірлік ұғымымен айқындалады. 19 ғ-дың соңына дейін Солт.-Шыѓыс Ауғанстанның таулы аймағындағы Н±рстан тайпаларын көрші мұсылман халықтары кәпір деп атап, елін Кєпірстан деген. «Кәпір» сөзінен, сондай-ақ, сол мағынадаѓы кєуір сөзімен қазақ ќауымы да діні бөтен халықты атаған. Зайырлы ортада ''Кәпір" сµзі рақымсыз, қатыгез, кісәпір, жақсылық істеуді білмейтін адам мағынасында қолданылады.

Мәшһүр – Жүсіп Көпеев кәпір сөзін былайша қолданған:

Күжілдеп үрген иттей кәпір...

Бұ жөйттің алғаны шын мың лағынет.

Түкіріп екі қолға жалақтады:

- Кел, кел, дәмең болса, - деп- Мұхаммед!

Ақынның діни лирикасын қарастырғанда кәпір сөзі мұсылман мағынасына қарама-қарсы болғандықтан сөз мағынасын ашпақ үшін басқа да өлеңдерінде қолданыс тапқан.

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 4 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2002. 451 б. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б 43.

ЌАДІР Т‡НІ ليلة القدر – ењ ќасиетті жєне сауабы мол т‰н. Аллаћ Таѓала қасиетті Құранның «Қадыр» сүресінде: «Біз Ќ±ран Кєрімді Ќадір т‰нінде т‰сірдік. Ќадір т‰ні мыњ айдан хайырлы. Періштелер жєне Жєбрейіл (а.с.) ол кеште Раббыларыныњ р±ќсаты бойынша барлыќ іс ‰шін т‰седі» деген. Пайѓамбарымыз (с.ѓ.с.): «Кім ќадір т‰нініњ сауабына сеніп, шын кµњілімен ќ±лшылыќ істейтін болса, Аллаћ б±рынѓы к‰нєларын кешіреді» - деген. Қадір түнінде Алланың еркіндік құдіреті бүкіл нәрсені қадірлейді. М±сылман кісі осы ќасиетті кеште алдымен намаз оќуы керек. Намаз оќуды білмегенніњ µзінде, зікір айтып, ѓибадат жасаѓанѓа сауап болады. Пайѓамбарымыз (с.ѓ.с.): «Бір зікір бар, оны кім бір к‰нде 100 рет оќыса, 100 сауап, 100 ќатесі кешіріліп, 10 ќ±лды босатќандай сауап алады», - деген. Ол мынадай д±ѓа: «Ла илаћа иллолоћу», ол д±ѓаны 1000 рет, «Єлћамдуллилаћи» деп 1000 рет, «Аллаћу Акбар» деп 1000 рет айту керек. Намаз оќуды білмегенніњ µзінде, зікір айтып, ѓибадат жасаѓанѓа сауап болады. Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпеев «М±ќыш Ж±пар±лы» атты µлењінде ќадір т‰ніне тоќталады:

‡ндерде не жаќсы: - Ќ±ран ‰ні!

Т‰ндерде не жаќсы: - Ќадір т‰ні!

Жањаша октярьдіњ сегізінде

Шарапатты, дањќы зор – ж±ма к‰ні.

Әдеб.: Х.Жанарыс Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері. –Павлодар, 2006. –Б. 273. Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы. Шыѓармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» Ѓ¤Ф, 2003. –Б. 62.

ЌАЖЫ حاج - м±сылманныњ бес парызын орындаѓан кісі. ҚАЖЫЛЫҚ - исламдағы бес парыздың ең соңғысы. Барлық күші жеткен мұсылмандарға қажыға бару парыз екендігі туралы Алла Тағала Құран кәрімдегі Бақара сүресінің 196-шы аятында былай деді: «Хаж және умраны Алла үшін толық орындаңдар». Бұл аят Пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.ғ.с.) хижраның 6-шы жылында Мәдинада түскен. Осы күннен бастап қажылық ету күллі мұсылманға парыз болды.

Қажылық - өте сауапты да маңызды құлшылық.

Сүйікті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадисі бар: «Қажылық жасаған адам анасынан жаңа туғандай болады, барлық күнәсі кшіріледі».

Қажылық парызын өтеуді ниет еткен адам төмендегі 5 шартты толық орындауы міндетті әрі өте-мөте қажет.

1. Ислам дінінде болуы керек. Яғни Алла Тағала тыйған істерінен сақтанушы және бұйырған нәрселерін орындаушы – салауатты мұсылман болмағы ләзім.

2. Балиғат жасына жетуі керек.

3. Ақыл-есі дұрыс болуы керек.

4. Еркіндікте бас бостандығы болуы керек.

5. Қажылыққа баруға күші келетін, қажылыққа барып келгенше жетерлік қаржысы және ол ақшасы адал кәсібімен табылған болуы керек.

Егер осы шарттың біреуі орындалмаса, онда ол адамға қажылық ету – парыз болмайды.

Мүмкіндігі толық келетін адамға қажылық парыз екендігін Алла Тағала Құран кәрімде «Әл-Ғимран» сүресінің 96-шы аятында: «Шамасы келген кісілер Алла үшін Қағбаны зиярат етіп, хаж ету керек» - деп атап көрсетті.

Ақын Мәшһүр - Жүсіп Көпеев өз шығармаларының бірінде:

Басқаны қажы ісінен қылдың харам,

Шарттарын кітап айтқан айлап тамам.

Қарата Байтоллаға бет қойғанда,

Жөнелдің ұшқан құстай көкке таман.

- деген.

Әдеб.: Әбдіхалық Аманкелді Еренғайыпұлы «Қажылық» - Алматы, 2004. –Б. 13 . Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 3 том. Павлодар «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. 246.

АХМЕД ИАССАУИ حوج أحمد يسوي - Ахмет Иассауи (1904 ж. туған, қазіргі Шымкент облысы, Сайрам маңы, - 1166 ж., Түркістан қаласы) – ортағасырлық ақын, софылық-мистикалық әдебиеттің көрнекті өкілі. Жас кезінен шығыс поэзиясын, әдебиетін, философиясын жетік меңгереді. 17 жасынан бастап өзі де өлең жаза бастайды. Өлеңдерін өзінің ана тілі – түркі тілінде жазған. Софылық поэзияның ықпалында болып, Бұхара қаласындағы парсы жұртынан келген оқымысты Иусуф әл-Хамаданиден тағылым алып, білімін молықтырады. Кейін Ясыға (Түркістанға) оралып өмірінің соңына дейін сопылықты, ислам дінін уағыздайды. 1157 жылы 63 жасқа толғаннан кейін «пайғамбар жасына жеттім, бұдан әрі өмір сүруім күпірлік» деген оймен осы күнгі өзінің мавзолейі маңынан жер асты мешітін- хилует салдырып, сонда ғұмыр кешеді. Хилуетте өткізген 10 жылдың ішінде Ахмет Иассауи өзінің атақты «Диуани хикмет» («Даналық сөздердің жинағы») деп аталатын циклды өлеңдерін жазады. Ақын бәйіттерінде хикметтерінің 400 шумақ екенін ескертеді. Онда діни нанымдармен бірге халықты әділдікке, адалдыққа мейірімділікке шақырған гуманистік идея да арқау етілген. Бірақ бұл идея діни уағыз түрінде айтылады. Шығарманың түп нұсқасы сақталмаған. Бізге жеткен варианттардың 15 және 16 - ғасырларда көшірілген нұсқалары ғана. «Диуани хикмет» Қазан (1887, 1901), Стамбул (1901), Ташкент (1902) баспаларында бірнеше рет басылды. Бірқатар өлеңдері орыс тілінде аударылып, «Библиотека всемирной литереатуры» сериясымен жарық көрді. Ахмет Иассауи шығармашылығы жайлы түрік ғалымы М.Ф. Копрюлюзаде, орыс шығыстанушылары А.Н. Самойлович, А.К. Боровков, Е.Э. Бертельс, өзбек, қазақ ғалымдары Е. Рустанов, Х.Сүйіншалиев, Ә. Дербісілиев, Е. Келімбетовтың зерттеу еңбектері бар. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев пен Қожа Ахмет Иассауи шығармалары көбінесе шығыстық үлгіде сарындас болып келеді.

Мысалы:

Бес жаста ауызға алдым: «Бисмилланы!»,

Һаптиек құран оқып, білдім мә-ні!

Иассауи Қожа Ахмет хикметінен,

Көңіліме төгілді нұр хош кәләми

- деген. Екі данышпан ақынның жырлары діни лирикада болса, тәрбиелік мағынасы да исламды насихаттап, адалдық пен шындықтың, бейбітшілік пен бауырластықтың, сондай-ақ адам өзінің рухани болмысын тәрбиелеуге үндеу жасайды.

Әдеб. : Мәшһүр – Жүсіп. Шығармалары. –Павлодар, «ЭКО». ҒӨФ. 2т. 2003. – Б. 97.

ҚОРҚЫТقرقط - Кейбір зерттеушілер Қорқыт сөзінің түп төркіні «көр» және «құт» деген екі сөзден тұратындығы. Осы орайда «көр» сөзінің гор, гөр, гур сияқты фонетикалық нұсқалары болғанындай, «құт» сөзінің де гут, ғұт, хут дейтін варианттары кездесе береді. Сондықтан да әуелгіде Ғұрғұт, Гөргут, Горгуд, Көрхут, Көрғұт сияқты тұлғаларда айтылуы әбден ықтимал. Әзірбайжанша қазір де Горгут, түркіменше Горкут болып айтылады. Құт адамға желеп - жебеуші киелі күштердің, рухтардың, басқа дүние иесінің арқасында қонады. Оны кері қайтарып алатындар да сол күштер. Қатты қорыққанда «құты қашты» дейді қазақтар. Дж. тат. قوت кутъ, жизнь, счастье; сердце, храбрость, въ алт. душа, присутсвіе духа: قودي جقتي душа вышла, т.е. растерялся отъ страха. Қазақтар «құт» келді деп әр нәрсені ырым – жора ретінде тұтынған. «Құт» кетсе ырысым бірге кетеді деп түсінген. Табиғаттың құбылыстарын да: жаңбыр, қар молынан жауса соған байланысты адам өміріндегі өзгерісті «құтты» құбылыс деп ұққан. Ќ.Халид: Тарихшылар «Ќұдатғу білік» туралы осы кітап атына аса ќаныќ болмаѓаны ‰шін біраз т‰сінік жазу керек болды. «Ќұдатғу білік–ќ±тадғу білік» боп жазыла береді, екеуі бірдей білік–білу, «ќ±д»-к‰т (екеуі–ќ±т) дегені б±л арабтыњ «к‰тіб» сµзінен алынѓан, тіл–сµз. «Ќ±тыб»-єр нєрсеніњ баянды боп байыздап т±руына айтылады, сол ‰шін «ќ±тыб ж±лдызы» атауы бар (Темірќазыќ ж±лдызын айтып отыр). «Ќ±т – баќыт маѓынасында, «оѓан пєлен жерге ќ±т болды» дейді, яѓни «сонымен ол баќытты болды» демекші, ќ±ттықтаѓанда «ќ±тты болсын» деу осыдан». Осы кітапта берілген т‰сінікте: «Ќ±т» атауы арабтыњ «ќ±тыб» сµзінен алынды деу шындыќќа келмейді. «Ќ±т» - µз алдына ±ѓым беретін ертедегі т‰ркі сµзі, маѓынасы – «баќыт», «жан», «баќытты болу» - дейді. Ќ±т а. [ќ±т: пища, пропитание] – изобилие; счастье; благодать. Ќ±т зат. Баќыт, береке; ЌУТ–ќ±т, баќ, дєулет; Ќ±т>дєулет. Мәшһүр-Жүсіп Қорқыт жайлы былай деген: «Қорқыт ең алғаш бақсы болған кісі, түбі-қалмақ».

Әдеб.: Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. – Б. 104. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 8 том. Павлодар. «ЭКО», ҒӨФ, - 2006. –Б. 59.

Ќ¦РАН قرأن – Аллаһ Тағаланың тарапынан Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарға дүние жүзіне Ислам мәдениетін орнату мақсатымен Жәбрейіл (ғ.с.) періште арқылы жіберілген Аллаһтың өз сөздері. Құран Кәрiм Пайғамбарымыз хазiрет Мұхаммед (с.а.с.) Алла тарапынан уахи жолымен, Миладидiң 610-632 жылдары арасында, шамамен 23 жылда аят-аят, сүре-сүре болып түскен. Құранның сөзi мен мағынасы Алланың кәламы. Пайғамбарымызға араб тiлiнде түскен. Ешқандай ауыстырылмай, өзгертiлмей қазiрге дейiн сақталған, бұдан кейiн де өзгертiлмейдi.

Құранды қабылдамаған кiсi кәпiр болады!

Құранның түсу себебi:

Құранның аяттары немесе сүрелерi хазiрет Пайғамбарға сұрақ сұралғанда немесе сол дәуiрдегi қандай бiр оқиғаға байланысты, Алла Тағаладан жiберiлуi «түсу себебi» деп аталады. Бiрақ әрбiр аяттың және сүренiң келу себебi болмаса да, көбiнiң түсуiне себепшi болған бiр оқиға болған. Түсу себебiнiң бiлiнуi, аяттармен сүрелердiң мағынасын түсiнуге пайдалы болған. Бұл тақырып бойынша, мысал ретiнде, Пайғамбарымыздан сұраған сұраққа былай деген: Хазiрет Пайғамбар топтасып, отырған бiрнеше еврейдiң жанынан өтiп бара жатқанда: «Рух деген не?» деп сұрайды. Бұл сұраққа жауап ретiнде төмендегi аят түседi.

«(Мұхаммед ғ.с) Олар сенен рух (жан) туралы сұрайды. Оларға: «Раббымның әмiрiнен, сендерге өте аз мәлiмет берiлдi» деп айт». (Исра сүресi, 85-аят). Қандай бiр оқиғаға байланысты түсу себебiне мысал берейiк:

Пайғамбарымыз Меккеден Мәдинеге һижра еткен кезiнде Мәдине саудагерлерiнiң таразыда қулық жасағандарын көредi. Осыған байланысты «Мұтаффифин» сүресiндегi: «Адамдар, өздерiне бiр нәрсе өлшеп алған кезiнде кемiтпей тура алып; бiрақ, өлшеп берген кезiнде кемiткендерге нендей өкiнiш!». (Мұтаффифин сүресi, 1-3-аят) деп басталған аяттар жалғасы түскен.

Құран Кәрiмнiң алғашқы түсiрiлу оқиғасы:

Құран Кәрiм Миладидiң 610 жылы Пайғамбарымыздың қырық жасында Меккенiң оңтүстiгiндегi Хира үңгiрiнде түсiрiле бастаған. Рамазан айының дүйсенбi күнi екенiне ғалымдардың пiкiрi бiрлескенiмен, қай дүйсенбi болғанына пiкiр айырмашылығы бар. Бiрақ Рамазанның он жетiсi, жиырма төртi, Қадыр түнi немесе қасиеттi түнде түсе бастағанына байланысты белгiлер бар.

Пайғамбарымызға ең алғашқы түскен аят Ғалақ сүресiнiң алғашқы аяттары: «(Ей Мұхаммед! Жаратқан Раббының атымен оқы! Ол, адам баласын ұйыған қаннан жаратқан. Оқы! Ол қаламмен үйреткен Раббының аса ардақты. Ол, адамзатқа бiлмеген нәрсесiн үйреткен». (Ғалақ сүресi, 1-5-аят). Осы аятардың түсуiмен Пайғамбарымыздың пайғамбарлығы бiлiнгенiмен, уағыз ету әмiрi берiлмеген. Бұл аяттардан кейiн бiраз уақыт уахи кешiккен, кейiннен Мүддәсiр сүресi түскен: «Әй жамылушы! (Мұхаммед (ғ.с) алғаш Жабрайл ғалаиһиссаламды көргенде қобалжып: «Жабыңдар, менi жабыңдар» деп жамылып жатады.) Тұр ендi! Адамдарға ескерт! Раббыңды ұлықта! Киiмiңдi тазала! Әртүрлi лас iстерден аулақ бол! (Жасаған iсiңдi) көп мiндет қылма. Раббың үшiн сабыр ет». (Мүддәссiр сүресi, 1-7-аят).

Құранның жаттау арқылы сақталуы:

Пайғамбарымыз түскен аяттарды алдымен өзi жаттап, кейiннен уахи жазушыларына жаздырған. Өйткенi, Пайғамбарымыз сауатсыз болған едi. Хазiрет Пайғамбарымыз жаттаған аяттарын Жабрайл (с.а.с.) бiрге жыл сайын бiр рет, қайтыс болатын жылы екi рет қайталап оқыған. Бiлiм адамдарының көзқарасы бойынша, Пайғамбарымыз Сахабаларын Құранды жаттауға үгiттегендiктен санының көбеюiне себеп болған.

Құранның жазба түрiнде сақталуы:

Пайғамбарымыз уахи жазушыларына дұрыстап, жаттаған аяттарды тиiстi жерiне орналастыруын әмiр еткен. Ол дәуiрде қағаздың орнына құрма бұтақтары, жамбас сүйектер, иленген терi, жұқа және ақ тастардың үстiне жаздырған. Жазылған аяттар Пайғамбарымыздың үйiнде сақталуымен бiрге, уахи жазушылары өздерiне де бiр дана жазып үйлерiне апаратын болған. Бұндай ұқыптылық Құранды басқа кiтаптар сияқты жоғалу және ауыстырылу қаупiнен құтқарған

Құранның аты және басқадай есiмдерi:

Кiтабымыз Құранның бiрнеше есiмдерi болса да ең көп қолданылған аты Құран. Құран сөзiнiң түбiрi жайында әр түрлi пiкiрлердiң iшiнен ең таңдаулысы «оқу» және «жинау» мағынасындағы сөздер. Араб тiлi грамматикасы бойынша осы «оқу» және «жинау» мағынасындағы сөздiң арабшасы قَراَ (Қараә) етiстiгi. Етiстiктi орындаған сөз түбiрi мағынасында болған قُران (Құран) түрiнде атау есiмдiгi болған.

Құран есiмiн қойған Алла жәллә жәләлүһү: “Күдiксiз бұл Құран (адамдарды) ең тура жолға салады.”, (Исра сүресi, 9-аят). “Шын мәнiнде бұл Кiтап, (лаухы Махфузда) сақтаулы. Оны тап-таза болғандар ғана ұстайды. (Дәретсiз кiсi ұстамайды). Ол ардақты Құран әлемнiң Раббынан түсiрiлген.” (Уақиға сүресi, 77-80-аят).

Құранның осы есiмi хазiрет Пайғамбарға түскен аяттармен сүрелердiң барлығын қамтитын беттер жинағына қойылған ең даңқты есiм. Бұл сияқты Құранда жазылған басқадай бiрнеше есiмдерi бар. Құранның тоқсан немес елу бес аты, сипаты кiтабымызда болғаны белгiлi. Бұл есiм немесе сипаттарының ең мәшһүрлерi мынадай:

Китаб, Фурқан, Тәнзил, Зикр, Мәуғиза, Хақ, Мәсани, Қасас, Бурхан, Нур, Рух, Уруәтүл-Уүсқа, Ахсанүл-Хадис, Кәламуллаһ, Уахи, Фасл, Хүда, Рахмет, Шифа, Хикмет, Халиуллаһ, Баян, Қаййум, Тәзкир, Адл, Сидқ, Бәлағ, Бушра, Мәжид, Азиз, Бәшир…

<предыдущая страница | следующая страница>