УДК 338.436 На правах рукописи

Несипбаев Данияр Айкинбекович
Совершенствования механизма управления природными ресурсами

(на примере нефтегазовой промышленной отрасли РК)

6М050700 - Менеджмент

Реферат

магистерской диссертации

Республика Казахстан

Караганда, 2012

Работа выполнена в Карагандинском экономическом университете Казпотребсоюза

Научный руководитель		доктор экономических наук, профессор Сихимбаева Д.Р.

РЕФЕРАТ
Объем и структура диссертации, количество рисунков, использованных литературных источников. Структура диссертации определена целью и задачами исследования и служит раскрытию темы исследования. Диссертационная работа состоит из введения трех глав, заключения, списка использованных источников, изложена на 120 страницах машинописного текста, включая 11 рисунков, 15 таблиц, 90 литературных источников, 3 приложения.

Перечень ключевых слов: природные ресурсы, рациональное использование, рентный доход, нефтегазовый комплекс, охрана окружающей среды, механизм налогообложения, государственное регулирование, перерабатывающие мощности, экологический менеджмент.

Актуальность темы исследования. Стратегические задачи развития нефтегазового комплекса страны напрямую связаны с настоятельной потребностью роста внешнеэкономического потенциала Казахстана в целом.

Разработка нефтяных месторождений является одним из приоритетных направлений экономического развития Казахстана, поскольку эта отрасль является главным наполнителем бюджета и основным экспортером.

Республика Казахстан обладает значительными ресурсами углеводородного сырья, большая часть которых связана с казахстанским сектором Каспийского моря. Залогом дальнейшего привлечения инвестиций в нефтегазовый сектор республики остаются тенденции роста мировых нефтяных цен, действующие и планируемые маршруты транспортировки углеводородов на рынки Южной Европы и Азии, а также участие в нефтедобывающих проектах Казахстана крупных иностранных компаний.

Данная ситуация требует разработки и реализации эффективной стратегии рационального недропользования, в том числе ее важнейшей–налоговой составляющей. Формирование института частной собственности, новых экономических отношений определили необходимость научного изучения и четкого обоснования принципов и размеров рентного дохода. В условиях углубления реформирования горнодобывающей промышленности налоговый механизм, реализующий принцип платности природопользования, способен обеспечить рациональное использование минерально-сырьевых ресурсов.

Цель и задачи исследования. Цель магистерской работы заключается в разработке и научно-теоретическом обосновании системы мер, направленных на совершенствование механизма управления нефтегазовыми ресурсами при переходе Республики Казахстан к устойчивому развитию.

Задачи, которые ставятся автором работы для достижения поставленной цели, требуют:

- определить сущность и элементы организационно-экономического механизма охраны окружающей среды;

- изучить теоретические основы экологизации современной экономики;

- определить и классифицировать ведущие факторы формирования и установить основные этапы развития нефтегазового комплекса Республики Казахстан, выявить доминирующие тенденции его развития;

- вскрыть наиболее значимые проблемы и оценить долгосрочные перспективы стратегического развития нефтегазового комплекса;

- критически оценить характер и эффективность производственной деятельности нефтегазовых компаний за последнее десятилетие на внутреннем рынке страны;

- осуществить стратегический анализ приоритетов государственной политики развития нефтяной промышленности Казахстана;

- определить пути совершенствования экономических механизмов охраны окружающей среды в Казахстане.

Объект исследования. Объектом диссертационного исследования является нефтегазовый комплекс Республики Казахстан.

Предмет исследования. Предмет исследования – совокупность организационно-экономических отношений, возникающих в нефтегазовом комплексе по поводу рационального использования минерально-сырьевых ресурсов.

Методологической и теоретической основой исследования выступила теория истощения минерально-сырьевых ресурсов, теория ограниченности ресурсов, теория расширенного воспроизводства, и, следовательно, работы отечественных и зарубежных ученых-экономистов в этом направлении, а также, материалы в научных монографиях и периодических изданиях.

При подготовке диссертационного исследования использованы методы сравнительного, сопоставительного анализа, методы экономико-статистической обработки и анализа, логического анализа и др.

Информационную базу исследования составили отчетные и статистические данные по основным нефтегазодобывающим предприятиям, материалы республиканского и областного управления по статистике и анализу, государственные нормативные материалы Республики Казахстан, отраслевые методические материалы, публикаций в периодической печати, а также материалы из Интернета.

Полученные результаты, их новизна и практическая значимость. В работе предложено решение важной народнохозяйственной проблемы – совершенствования экономического механизма управления нефтегазовыми ресурсами Республики Казахстан, в том числе:

- установлены особенности формирования экономического механизма использования природных ресурсов и отдельных его элементов;

- проанализированы и выявлены проблемы функционирования экономического механизма охраны окружающей среды и налогообложения недропользователей Казахстана;

- обоснована необходимость экологической объективизации оценочных критериев экономического развития, и в частности, инвестиционной привлекательности;

- предложены рекомендации по совершенствованию экономического механизма управления нефтегазовыми ресурсами в Республике Казахстан.

Апробация и внедрение результатов исследования.

Авторская систематизация научной литературы по данной проблематике, основные рекомендации и выводы, научно-теоретические положения диссертации в определенной мере способствуют усовершенствованию действующего механизма управления природными ресурсами, а также могут стать методологической основой при проведении аналогичных исследований. Материалы диссертации могут использоваться при изучении и преподавании курсов «Мировая экономика», «Государственное регулирование экономики», «Экологический менеджмент» в высших учебных заведениях.

Список опубликованных работ по теме диссертации. По теме диссертации были опубликованы статьи: «Проблемы повышения уровня казахстанского содержания в нефтегазовых компаниях Республики Казахстан» \\ Международная научно-практическая конференция «Модель развития экономики страны на пороге 20-летия независимости Республики Казахстан». Караганда, КЭУК, 2011, с. 425-428; «Перспективы структурной трансформации нефтегазового сектора экономики Республики Казахстан»\\ III Международная научно-практическая конференция молодых ученых и студентов, «Стратегия экономического развития стран в условиях глобализации». Днепропетровск, ДНУ, 2012, с. 140-147.


ТҮЙІНДЕМЕ
Диссертация көлемі мен құрылымы, суреттер, пайдаланған әдебиеттік дереккөздер саны. Диссертация құрылымы зерттеудің мақсаты және міндеттерімен анықталған және зерттеудің тақырыбын ашуға қызмет етеді. Диссертациялық жұмыс үш бөлімді кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланған дереккөздер тізімінен тұрады, соның ішінде, 3 қосымша, 11 сурет, 15 кесте, 90 әдебиеттік дереккөз қамтылып, мәшіңкежазбалы мәтіннің 120 бетінде мазмұндалған.

Негізгі сөздердің тізбесі. Табиғи ресурстар, тиімді пайдалану, ренталық кіріс, мұнайгаз кешені, қоршаған ортаны қорғау, салық салу механизмі, мемлекеттік реттеу, өңдеу қуаттары , экологиялық менеджмент.

Зертеудің тақырыптық өзектілігі. Елдің мұнайгаз кешені дамуының стратегиялық міндеттері Қазақстанның тұтастай ішкіэкономикалық қуатының өсіміне тұрақты қажеттілікке тікелей байланысты. Мұнайгаз қазбаларын игеру осы сала бюджетті басты толықтырушы және негізгі экспортерші саналатындықтан Қазақстанның экономикалық дамуының басым бағыты болып табылады.

Қазақстан Республикасы көмірсутегі шикізатының айтарлықтай ресурсына ие, оның үлкен бөлігі Каспий теңізінің қазақстандық секторымен астасады. Республиканың мұнайгаз секторына инвестицияны одан әрі тартудың кепілі әлемдік мұнай бағасының өсу беталысы, Оңтүстік Еуропа мен Азия рыноктарына көмірсутегін тасымалдаудың қолданыстағы және жоспарланудағы бағыттары, сондай-ақ, ірі шетелдік компаниялардың Қазақстанның мұнай өндіру жобаларына қатысуы болып қалып отыр.

Бұл жағдай жер байлығын оңтайлы пайдаланудың, соның ішінде маңыздысы салық салудың тиімді стратегиясын жасауды және іске асыруды талап тетеді. Жекеменшік институтының, жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы ренталық кірістер қағидаттары мен мөлшерін ғылми зерттеуді, нақты негіздеуді қажет ететіндігін анықтады. Тау-кен өнеркәсібі реформалануы тереңдетілуі жағдайында табиғи қазбаларды пайдалануға төлем қағидаттарын іске асыратын салық механизмі минералды-шикізаттық ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамасыз ете алады.

Зертеудің мақсаттары мен міндеттері. Магистерлік жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшуі кезінде мұнайгаз ресурстарын басқару механизмін жетілдіруге бағытталған шаралар жүйесін жасау және ғылми-теориялық негіздеу болып табылады.

Қойылған мақсаттарға жету үшін жұмыс иесі қойған міндеттер талап етеді:

- қоршаған ортаны қорғаудың мәні мен ұйымдастырушылық –экономикалық элементтері механизмін анықтау;

- қазіргі экономиканы экологияландырудың теоретикалық негіздерін зерттеу.

Қазақстан Республикасының мұнайгаз кешенінің даму сатыларын анықтау, қалыптасудың жетекші факторларын жіктеу және белгілеу, оның дамуының үстемдік беталысын анықтау;

- аса маңыздылы проблемаларды ашу және мұнайгаз кешені стратегиялық дамуының ұзақмерзімді келешегін бағалау;

- мұнайгаз компанияларының елдің ішкі рыногындағы соңғы он жылдағы өндірістік қызметінің өрісі мен тиімділігін сыншылдықпен бағалау;

- Қазақстан мұнайгаз өнеркәсібі дамуының мемлекеттік басымдық саясатына стратегиялық талдауды іске асыру;

- Қазақстанда қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизмдерін жетілдірудің жолдарын анықтау.

Зерттеу нысаны. Диссертациялық зерттеудің нысаны Қазақстан Республикасының мұнайгаз кешені саналады.

Зерттеу тақырыбы. Зерттеу тақырыбы - мұнайгаз кешенінде минералды - шикізаттық ресурстарды оңтайлы пайдалануға байланысты ұйымдастырушылық - экономикалық қатынастардың біріктігі.

Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізіне минералды-шикізаттық реурстардың түгесілуі теориясы, ресурстардың шектеулігі теориясы, кеңейтілген қалпына келтіру теориясы, осыған сәйкес отандық және шетелдік ғалым-экономистердің бұл бағыттағы жұмыстары, сонымен бірге мерзімдік басылымдар мен ғылми монографиялардағы материалдар алынды.

Диссертациялық зерттеуді дайындауда салыстырмалы, салғастырулы талдау әдістемелері, экономикалық - статистикалық қорыту және талдау әдістемелері, логигалық талдау т.б. қолданды.

Зертеудің ақпараттық базасын негізгі мұнайгаз өндіруші кәсіпорындар бойынша есеп беру және статистикалық мәліметтер, статистика және талдау жөнінде республикалық, облыстық басқармалардың материалдары, Қазақстан Республикасының мемлекеттік нормативті материалдары, салааралық әдістемілік материалдар, мерзімдік баспасөздегі жарияланымдар, сондай-ақ Интернет материалдары құрды.

Алынған нәтижелер, оның жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Жұмыста маңызды халықшаруашылығы мәселесі-Қазақстан Республикасының мұнайгаз ресурстарын басқарудың экономикалық механизмін жетілдіруді шешу ұсынылған. Соның ішінде:

- табиғи ресурстарды және оның жекелеген элементтерін пайдаланудың экономикалық механизмін қалыптастыру ерекшеліктері белгіленген;

- қоршаған ортаны қорғау және Қазақстан қазба байлықтарын пайдаланушыларға салық салу экономикалық механизмінің жұмыс істеуі талданған және проблемалары ашылған;

- экономикалық дамудың бағалау белгілерін экологиялық нысандау қажеттігі негізделген, соның ішінде, инвестициялық тартымдылық.

- Қазақстан Республикасы мұнайгаз ресурстарын басқарудың экономикалық механизмін жетілдіру бойынша ұсынымдар берілген.

Байкаудан өткізу және зерттеу нәтижелерін енгізу. Аталған проблематика бойынша ғылми әдебиетті авторлық жүйелеу, негізгі ұсынымдар мен тұжырымдар, диссертацияның ғылми-теориялық жағдайы табиғи ресурстарды басқарудың қолданыстағы механизмін белгілі түрде жетілдіруге әсер етеді, сондай-ақ ұқсас зерттеулерді жүргізуде әдістемелік негіз бола алады. Диссертация материалдарын жоғары оқу орындарында «Дүниежүзілік экономика», «Экономиканы мемлекеттік реттеу», «Экологиялық менеджмент» курстарын зерттеуде және оқытуда пайдалануға болады.

Диссертация тақарыбы бойынша жарияланған жұмыстар тізімі. Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар: «Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз компанияларында қазақстандық мазмұн деңгейін көтеру мәселелері» \\ «Қазақстан Республикасының 20 – жылдары қарсанында, ел экономикасының даму моделі» халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференциясы. Қарағанды, ҚҚУЭ, 2011, 425-428 б.; «Қазақстан Республикасы экономикасы мұнайгаз секторын құрылымдық трансформациялау перспективалары» \\ Жас ғалымдар мен студенттердің III халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференциясы материалдары, «Жаһандану жағдайында елдердің экономикалық даму стратегиясы», Днепропетровск, ДҰУ, 2012, 140-147 б.

ABSTRACT
Scope and structure of dissertation, quantity of figures and bibliography cited. Structure of the thesis is defined goal and objectives of the study and serves as a disclosure of the research topic. The thesis consists of an introduction, three chapters, conclusions, list of sources used is set out on 120 pages of typescript, including 11 figures, 15 tables, 90 references, 3 application.

List of key words: natural resources management, rental income, oil and gas industry, environmental protection, the mechanism of taxation, government regulation, processing facilities, environmental management.

Timeliness of the research. Strategic objectives of the country's oil and gas industry is directly related to the urgent need for the growth of external economic potential of Kazakhstan as a whole.

The development of oil fields is a priority for economic development of Kazakhstan, as this industry is mostly filler budget and a major exporter.

The Republic of Kazakhstan has significant hydrocarbon resources, most of which is associated with the Kazakh sector of the Caspian Sea. The key to further attract investment in oil and gas sector of the republic remain trend growth in world oil prices, the existing and planned routes for transportation of hydrocarbons to the markets of Southern Europe and Asia, as well as participation in oil projects in Kazakhstan big foreign companies.

This situation requires the development and implementation of an effective strategy for sustainable mining, including its most important, the tax component. Formation of the institution of private property, the new economic relations identified the need for scientific study and a clear justification of the principles and sizes of rental income. With the deepening reform of the mining industry tax mechanism that implements the principle of payment for environmental management, is able to ensure the rational use of mineral resources.

Goal and ojectives of the research. The purpose of master's work is to develop a scientific and theoretical basis of the system of measures aimed at improving the management mechanism of oil and gas resources in the transition of the Republic of Kazakhstan to sustainable development.

The tasks of the author of the work to achieve this goal, requires:

- Define the essence and elements of organizational-economic mechanism of environmental protection;

- Explore the theoretical foundations of the modern green economy;

- Identify and classify the major factors of the formation and establish the basic stages of development of Kazakh oil and gas industry, to identify the dominant trends of its development;

- To reveal the most significant problems and to evaluate long-term prospects for the strategic development of oil and gas industry;

- Critically evaluate the nature and efficiency of production of oil and gas companies over the last decade on the domestic market;

- Carry out a strategic analysis of public policy priorities of Kazakhstan's oil industry;

- Identify ways to improve the economic mechanisms of environmental protection in Kazakhstan.

Object of the research. The object of the dissertation research is the oil and gas complex of Republic of Kazakhstan.

Subject of the research. Purpose of the study - a set of organizational and economic relations arising in the oil and gas industry on the rational use of mineral resources.

Methodological and theoretical basis for the study came the theory of exhaustion of mineral resources, the theory of limited resources, the theory of expanded reproduction, and thus the work of domestic and foreign scientists and economists in this area, as well as materials in scientific monographs and periodicals.

In preparation for dissertation research used comparative methods, comparative analysis, methods of economic and statistical data processing and analysis, logical analysis, etc.

Data base study were reporting and statistics on major oil and gas companies, national and regional materials management for Statistics and Analysis, the state regulatory materials of the Republic of Kazakhstan, industry training materials and publications in periodicals, as well as materials from the Internet.

The results obtained, their novelty and practical importance. This paper offers a solution to important national economic problems - improving the economic mechanism for oil and gas resources of the Republic of Kazakhstan, including:

- The peculiarities of the formation mechanism of the economic use of natural resources and its individual elements;

- Analyzed and identified problems in the functioning of the economic mechanism of environmental protection and taxation of subsurface users in Kazakhstan;

- The necessity of environmental evaluation criteria objectification of economic development, and in particular, the investment attractiveness;

- Recommendations on improving the economic mechanism for oil and gas resources in Kazakhstan.

Testing and implementation of research results. Author's systematization of scientific literature on this subject, the main recommendations and conclusions of the scientific and theoretical thesis to some extent, help to improve the existing mechanism for natural resource management, and may be a methodological basis for conducting similar studies. Proceedings of the thesis can be used in the study and teaching of courses, "World Economy", "State regulation of the economy," "Environmental management" in universities.

List of published works on the thesis. Theme of dissertation published articles: "Problems of increasing the level of local content in oil and gas companies of Kazakhstan," \ \ International scientific-practical conference "The model of the economy on the eve of the 20th anniversary of independence of the Republic of Kazakhstan." Karaganda, KEUK, 2011, p. 425-428, "Prospects for the structural transformation of the oil and gas sector of Kazakhstan» \ \ III International scientific-practical conference of young scientists and students, "Strategy of economic development in a globalizing world." Dnipropetrovsk, Dnipropetrovsk, 2012, p. 140-147.