Сабақтың тақырыбы: § 18. Химиялық реакциялардың типтері Сабақтың мақсаты

Сабақтың тақырыбы: § 18. Химиялық реакциялардың типтері

Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: химиялық реакциялардың типтері туралы түсіндіре отырып, реакция теңдеуін жаза білуге үйрету;

б) дамытушылық: оқушылардың өздігінен ойлау, бақылау, тұжырым жасай алу қабілеттерін дамыту, логикалық ойлауын жетілдіру;

в) тәрбиелік: белсенді іс-әрекетке, ұқыптылыққа, тәрбиелей отырып, қауіпсіздік ережелерін сақтай білуге үйрету.

Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ
Сабақта қолданылатын әдістер: репродуктивті, түсіндірме-көрнекілік, ішінара іздену, тәжірибе көрсету әдісі.

Сабақтың көрнекілігі: мультимедиялық тақта, таратпа қағаздар, тәжірибеге қажетті реактивтер: темір шеге, мыс(ІІ) хлориді, КМnО₄, мырыш түйірі, НСl, СuО, Н₂SO₄, пробиркалар, спирт шам, металдардың кернеу қатары кестесі.

Пәнаралық байланыс: математика, биология, география
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

ІІІ. Өткен сабақты қорыту

ІV. Жаңа сабақ

V. Жаңа сабақты бекіту

VІ. Жаңа сабақты қорыту

VІІ. Үйге тапсырма

VІІІ. Оқушылар білімін бағалау

І. Ұйымдастыру кезеңі ( Оқушыларды түгелдеп, олардың назарын сабаққа аудару).

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

§ 17. Зат мөлшері. Моль. Авогадро саны. Молярлық масса.
6- жаттығуды орындап келу. 49-бет

1) Зат мөлшері қалай өрнектеледі және формуласы қандай?

2) Моль дегеніміз не?

3) Авогадро санын қалай табады?

4) Авогадро саны нені көрсетеді және неге олай аталған?

5) Молярлық масса дегеніміз не?

6) Молярлық массаның өлшем бірлігі және формуласы қандай?

ІІІ. Өткен сабақты қорыту

Физикалық шамаларды бекітуге арналған кесте-тапсырма

№	Зат	М г	М	m	v	N
1	H₂O(г)				0,5 моль
2	H₂ (г)		2 г/моль
3	O₂(г)					3,01∙10²³

ІV. Жаңа сабақты түсіндіру

«Химиялық реакциялардың типтері»

Жаңа сабақтың мақсаты: химиялық реакция теңдеулері бойынша олардың қай типке жататындығын анықтау.

- Химиялық реакция теңдеуі дегеніміз не?

- Атом –молекулалық ілім тұрғысынан химиялық реакция дегеніміз не?

Реагент дегеніміз не?
Өнім дегеніміз не?

Сол сан алуан химиялық реакциялардағы реагенттер мен өнімдерге, олардың

құрамындағы өзгерістерге қарап, химиялық реакцияны 4 типке бөледі:

1. Қосылу реакциясы

2. Айырылу реакциясы

3. Орын басу реакциясы

4. Алмасу реакциясы

Қосылу реакциясына бірнеше жай немесе күрделі заттар қатысады да, нәтижесінде бір күрделі зат түзіледі. Мысалы, темір мен күкірт атомдарының қосылып, күрделі зат түзу реациясын қарастырайық: темір мен күкіртті қыздырамыз. ( тәжірибе көрсету, қауіпсіздік ережесін ескерту)

t^o

Ғе + S → ҒеS
Сөндірілмеген әкті сумен қосып, сөндіру реакциясында 2 күрделі заттың бірігуінен одан да күрделірек зат - кальций гидроксиді шығады:

СаО + Н₂О = Са(ОН)₂+ Q (көрсетілім болады)

Cа(ОН)₂судағы ерітіндісі әк суы, оның қою ерітіндісі әк сүті деп аталады. Са(ОН)₂ – құрылыста, күнделікті тұрмыста жиі қолданылады. Мысалы, үйді әктеуге даладағы талдарды зиянкестерден қорғау үшін түбін әктеуге қолданады.

СаО + Н₂О + 2СО₂ = Са( НСО₃)₂

Екі немесе бірнеше заттың бірігіп, бір күрделі затқа айналуын қосылу реакциясы деп атайды.

Айырылу реакциясы типіне күрделі заттардың ыдырап, қарапайым заттарға айналу реакциялары жатады. Оған су молекуласының тұрақты токтың әсерінен ыдырауының химиялық теңдеуін мысалға алайық:

Эл. т.

2Н₂О = 2Н₂↑ + О₂↑

Қазақстан жерінде көп кездесетін табиғи байлық - әктас қызуының әсерінен айырылуын қарастырайық:

t^o

Са СО₃= СаО + СО₂↑

Бұл реакцияда күрделі зат кальций карбонатының 1 молекуласы ыдырағанда екі күрделі заттың түзілетінін байқаймыз.

Айырылу реакциясына реагент ретінде бір ғана күрделі зат қатысып, нәтижесінде өнімдер ретінде бірнеше жай және күрделі зат түзілетін реакция теңдеуін қарастырайық:

Бұл реакция үшін күнделікті тұрмыста қолданылатын «марганцовка» деп аталатын кальий перманганатының айрылу реакциясын аламыз.

- Марганцовканы не үшін пайдаланамыз?

- Бұрынғы көрген тәжірибеде реакцияның жүргенін қандай белгілеріне қарап байқадыңдар?

t^o

2КМnО₄ = К₂МnО₄+ МnО₂+ О₂↑
Әдемі жасыл түсті малахит минералының ұнтағын сынауыққа салып қыздырғанда, оның ыдырау нәтижесінде газ күйінде су бөлініп, суыған кезде сұйық тамшыға айналады. Сонымен бірге, көмір қышқыл газы бөлінеді және қара түсті ұнтақ мыс( ІІ ) оксиді түзіледі.

Сu(ОН)₂∙ СuСО₃= 2СuО + СО₂↑ + Н₂О

Күрделі зат малахиттің ыдырауынан үш түрлі жаңа күрделі заттар түзіледі

Бір заттың бірнеше затқа айналып, ыдырауын айырылу реакциясы деп атайды.

Малахит ерте кездерден бері жоғары бағаланған минерал. Малахиттің түсі ашық жасылдан атлас тәрізді қоңыр жасылға түрленіп отырады. Ежелгі гректер «мальва» деген өсімдік жапырағының жасыл түсіне ұқсағандықтан, бұл минералды малахит деп атаған.

Бұл минерал Оралда, Алтайда, Қазақстан жерлерінде кездеседі. Малахиттан вазалар, сағаттар, зергерлік бұйымдар жасайды. Санкт-Петербургтағы Эрмитажда малахиттан жасалған үлкен вазаны көруге болады.

Орын басу реакциясы типіне жай заттар мен күрделі заттардың әрекеттесіп, жаңа жай және күрделі заттар түзуі жатады. Оған темір шегені мыс (ІІ) хлоридінің СиСl₂ ерітіндісіне батырғанда жүретін химиялық реакция мысал бола алады. (тәжірибе, қауіпсіздік ережесін ескерту)

Көкшіл ерітіндідегі мыс атомы темірдің әсерінен ығысып, шегенің бетіне қонады. Ал ерітіндінің бастапқы көкшіл түсі жасылдау түске айнала бастайды, өйткені түзілетін өнім – темір (ІІ) хлоридінің ҒеСl₂ түсі жасылдау.

Ғе + СuСl₂= Сu + ҒеСl₂

Бұл әрекеттесу кезінде темірдің атомдары мыс атомдарының орнын басып, мысты бос күйінде ығыстырып шығарғанын көреміз.

Металдар сутекті қосылыстармен, әсіресе қышқылдармен әрекеттескенде металл атомы сутектің орнын басады. Мысалы:

Zn + 2НСl = ZnСl₂+ Н₂↑

2Ғе + 3Н₂О = Ғе₂О₃+ 3Н₂↑

Күрделі заттың құрамындағы бір элемент атомынң орнын жай заттың атомы басатын күрделі зат пен жай зат арасындағы реакция орын басу реакциясы деп аталады.

Алмасу реакциясы типіне тек екі күрделі заттың әрекеттесуі мысал бола алады. Олар өзара құрам бөліктерімен алмасып, жаңа екі зат түзеді. (тәжірибе, қауіпсіздік ережесін ескерту)

Сынауыққа күкірт қышқылын қышқылын құйып, аздап қыздырамын. Оның үстіне аздаған мыс (ІІ) оксидінің ұнтағын саламын. Екеуі әрекеттесіп, біртекті әдемі көкшіл түсті тотияйынның ерітіндісіне айналады.

t^o

СuО + Н₂SО₄= СuSО₄ + Н₂О

Реагенттер мен өнімдердің атомдар саны өзара тең екенін байқаймыз. Бастапқы екі күрделі зат өзінің құрамындағы атомдарды не атомдар тобын өзара алмастырып, жаңа заттар түзгенін көреміз. Мұнда мыс атомы сутегі атомына, ал оттегі атомы SО₄ тобына өзара алмасып тұр.

Егер алмасу реакциялары әр түрлі құрам бөліктері бар заттардың арасында жүретін болса, онда химиялық реакция теңдеуін құрудың ережесін сақтай отырып, реагенттер мен өнімдердегі атомдар санын теңестіреміз. Мысалы, темір оксиді (ІІІ) Ғе₂О₃-пен азот қышқылы НNО₃ арасында алмасу реакциясының теңдеуін жазайық:

Ғе₂О₃+ 6НNО₃= 2Ғе(NО₃)₃+ 3Н₂О

Бұдан темірдің ІІІ валентті екі атомы І валентті сутектің алты атомының орнын алмастыратыны, сол сияқты ІІ валентті оттектің үш атомы өз кезегінде І валентті NО₃тобының алтауының орнын басатыны көрініп тұр.

Екі күрделі заттың құрамындағы атомдар (атомдар тобы) бірінің орнын бірі басуы арқылы жүретін реакция - алмасу реакциясы деп аталады.

V. Жаңа сабақты бекіту

№6 Мына реакция теңдеулерін теңестіріңдер, коэффициенттерін қойыңдар типтерін анықтап,теңдеуден соң жанына жазып қойыңдар:

1. С + Н₂ → СН₄

2. HgO → Hg+O₂ ↑

3. FeO+ H₂ → Fe + Н₂О

4. KOH+ H₂ SO₄ → K ₂SO₄+ H ₂O

№7 Мынадай реакция теңдеулеріндегі сұрау белгісінің орнына тиісті заттың формуласын жазып, теңестіріңдер әрі реакция типтерін анықтаңдар:

1. Mg+? → MgO

2. Fe(ОH) ₃ → Fe ₂О ₃+?

3. Zn+ ? → Сu+ ZnCl₂

4. ? + HCl → ZnCl₂+?

Егер айырылу, қосылу реакцияларына анықтаманы дұрыс берсеңіздер, жауаптарыңыздың қосындысы судың молекулалық массасына тең болады.

Реакцияның сипаттамасы

Айырылу реакциясы

Қосылу реакциясы

Бір жаңа зат түзіледі

Бір реагент

Бірнеше жаңа зат түзіледі

Бірнеше реагент

1

3

5

7

2

4

6

8

Мr(Н₂О) =
VІ. Жаңа сабақты қорыту

Қосылу		Екі күрделі заттың құрамындағы атомдар (атомдар тобы) бірінің орнын бірі басуы арқылы жүретін реакция.
Айырылу		Екі немесе бірнеше заттың бірігіп, бір күрделі затқа айналуы
Орын басу		Бір заттың бірнеше затқа айналып ыдырауы.
Алмасу		Күрделі заттың құрамындағы бір элемент атомының орнын басқа жай заттың атомы басатын, күрделі зат пен жай зат арасындағы реакция.

VІІ. Үйге тапсырма

1. § 18. Химиялық реакциялардың типтері

2. № 8,9- жаттығулар, 54-бет

VІІІ. Оқушылар білімін бағалау