Марий йылме 5 классыште
Тема. Шыже
Цельже. Урокым путешествий семын эртараш.
Шыже пагыт дене палыме лиймаш.
У мут-влак дене палдарымаш; турло
синтаксический конструкций-влакым
чонаш туныктымаш; руш йылме гыч
марий йылмыш мут-влакым кусарыме
навыкым вияндымаш, роль дене
модмашым эртараш.,шочмо йылме деке
кумыландымаш, кугешнаш тунеммаш.
Оборудований:
1.Йоча-влакын шыже нерген суретышт;
2.шыже нерген иллюстраций-влак;
3.музыкальный центр;
4.кок корзинка: иктыже – почыж, полан, пызле дене;
весыже – реве, ушмен, кешыр, йошкарушмен, ковышта дене;
5.панно «Шыже».
6.кум шовыч(платок);
7. «тылзе»-влаклан корона-влак;
8.оршын сурет;
9.оценка дене табличка-влак: нарынче – «3», ужарге – «4»,
йошкарге – «5».
Доскаште: шыже нерген сурет-влак; тус-влак(кагазыште): йошкар,
ужар, нарынче, канде, курен, оралгыше, нарынчалге;
мутер паша: пуртус – природа,
(возымо) игече – погода,
пагыт – время года,
пакчасаска – овощи,
емыжсаска – фрукты, ягоды,
идалык – год,
тылзе – месяц,
идым – сентябрь,
шыжа – октябрь,
кылме – ноябрь.
Урокын эртымыже.
I. Организационный ужаш.
- Салам лийже, йоча-влак!
- Салам лийже, туныктышо!
II. Туныктышын ончылмутшо (чонеш логалше сем почеш).
Пуртус – могай моторын шокта марий йылмыште тиде мут (доскаште:
пуртус – природа). Тиде мутым каласымеке, шинча ончылнына кумда
пасу, мотор чодыра, йогышо изи да кугу энер-влак, яндар вудан ер-
влак суретлалтыт. Пылышлан мукш ызгыме шокта, пушенгылаште
турло кайыкын мурымышт йонгалтеш. Нуным колыштат гын, уло
шум-чонет шула, кумылет лывырга.
- Кунам тыгай пагыт лиеш? (2 слайд )
- Кенежым!
-А кызыт могай пагыт шога?
- Кызыт шыже!
- Чын, шыже.
III.
Цельым каласымаш.
Таче ме тендан дене каена путешествийыш - идалыкын эн мотор, эн
чевер, эн поян пагытше дене палыме лияш. Тиде шыже. Мо дене гына
ме тушто огына вашлиялт! Мыйын шонымаште, тыланда келшышаш.
IV. Тема дене паша.
-
Юрий Чавайнын «Шыже» почеламутшым лудмаш (кок тунемше лудеш) – 3 слайд.
1-ше: Сентябрь шыжым конда
Чевер кенеж жап эртен кайыш.
Юалгын мардеж пуалеш.
Чодыра мучко той поран гае
Лышташ парчала гыч велеш.
2-шо: Ерла ден кумда энерлаште
Вуд кечын лиеш йуштырак.
Чодыра умбач шокшо эллашке
Эртат чонештен кайык-влак.
-
Йоча-влак дене мутланымаш.
- Шыжым могай игече шога?
- Шокшо …
- Таче могай игече?
- Юалге …
- Кече онча?
- Уке, огеш ончо ( Таче кече онча, шыргыжеш).
- Йур йуреш?
- Уке, огеш йур.
- Мардеж пуа?
- Мардеж изиш гына пуалеш.
- Мый шыжым йоратем ( туныктышо манеш).
- Тый шыжым йоратет ( тунемшылан)?
- Мый шыжым йоратем (ом йорате).
- Мо дене тылат шыже келша (ок келше)?
- Шыже – мотор пагыт, турло тусан, пакчасаска дене поян.(Шыжым
йуран, лавыран, йушто, вашке пычкемышалтеш).
3. Туныктышо: Идалык – ик ий. Идалыкыште 12 тылзе. Кажне пагыт
теле, шошо, кенеж, шыже – кум тылзым налеш.
- Шыже пагытын могай тылзе-влак улыт? Каласыза.
Чылан: сентябрь, октябрь, ноябрь.
- Кузе нунын марий лумышт? Ко пала?
- Огына пале.
- Айста палыме лийына!
- (доскаште возымым ончыкташ)
Сентябрь – идым, октябрь – шыжа, ноябрь – кылме.
- Айста чыланат каласена (хор дене):
сентябрь – идым, октябрь – шыжа, ноябрь – кылме.
-
Кум удыр-влак лектыт (вачыштышт шовыч(тусым келыштарыме),
вуйыштышт тылзе лум дене корона).
Роль дене каласымаш: идым, шыжа, кылме.
Идым (4 слайд): Мый идым тылзе - сентябрь улам. Мыйым вуд
тылзе, але идым тылзе маныт. Эн поянже мый улам лышташ-влакым турло тусыш чиялтем. Пакчаште, пасушто ен-влаклан нуко пашам ыштыктем - шурнылектышым погыктен.
Шыжа(5 слайд): А мый шыжа тылзе – октябрь улам. Койышан улам – я ик семын, я вес семын шкемым ончыктем. Кунам чевер кенежымсе кече гай ончалам, кунам кылмыктем.
Кылме(6 слайд): А мый кылме тылзе – ноябрь улам. Мый кок турло игечан жап улам. Кылмыктем, шулыктем, я лумым кондем, я йурым.
5.Возымо паша.
Туныктышо: Тетрадьым почына?
Чыланат: Тетрадьым почына.
Тетрадьыш числам, темым, мутер пашам класс онаш (доскаш)
возымаш.
Туныктышо: Ручкам пыштена?
Чыланат: Ручкам пыштена.
6. Заданий(7 слайд).
Руш мут-влак пуалтыныт. Нуным марий йылмыш кусараш кулеш.
Кусараш – переводить.
Река, птица, вода, дождь, лететь, лист, падать (о листьях), ветер.
Чыланат (8 слайд): река – энер, птица – кайык, вода – вуд, дождь –
йур, лететь – чонешташ, лист – лышташ, падать – велеш, ветер – мардеж.
7.Физкульт минут(9 слайд) - сем почеш:
(движений-влакым Ю. Савийын «Шыже» почеламут корнышт почеш
хор дене каласен ыштымаш).
Шыже.
Лышташ велеш,
Велеш эре,
Мардеж лушка?
Лушка эре.
Лышташ йога,
Йога эре,
Чара чодыра-
Чыла вере.
Ю.Сави
8. Изи сочиненийым возымаш. «Шыже» темылан панно дене паша.
Туныктышо: Шыже. Тиде пагыт нерген шуко почеламут, ойлымаш, муро возалтын. Кажныже шыжым шке семынже ужеш, колеш.
Тыланда тыгай паша лиеш. (панно умбаке ончыкта)- тыште тыланда Мишкан кундемын ик мотор лукшо ончыкталтын – шыже пагыт могайрак, кузе те тудым ужыда, умыледа. Мотор сем почеш иктаж-мыняр предложенийым, изи сочиненийым, шоналтен возыза.
2-3 тунемше сочиненийым лудын ончыктат, канашымаш.
9.
Кайык-влак нерген мутланымаш. Мутер паша.
-Шыжым кайык-влак мундыр шокшо верыш чонештат. Могай
кайык мемнан дене кодыт?
10-14 слайд: шогертен – сорока, шырчык – скворец, орш –
снегирь, шушпык – соловей, киса – синица, порткайык - воробей.
- Тетрадьышке возыза: шогертен, орш, киса, порткайык.
10.Роль дене модын ончыктымаш. Диалогым чонымаш.
«Шыже – поян пагыт».
- Шыжым чодыраште мом погаш лиеш?(15 слайд)
- Понгым, лышташым.(16,18 слайд)
- Эше мом?
- Почыжым (ончыкташ)(17 слайд)
1. Диалог «Чодыран поянлыкше – почыж»(17 слайд).
- Салам лийже!
- Поро кас!
- Могай мотор кече!
- Пеш сылне!
- Кушко мийышыч?
- Таче каныме кече, садлан чодырашке почыж погаш мийышым.
Тамлен ончо.
- Ой, могай тамле! Тый деке уна-влак толыныт.
- Пеш сай. Уна-влакым почыж лене сийлем. Чеверын.
- Кызытеш.
Туныктышо: Тиде мо тыгай? (пакчасаска – 19 слайд)
Тунемше-влак: Пакчасаска.
2.Диалог «Пакча поянлык»
- Ой, салам лийже! Ком ужам?!
- Салам, салам!
- Мом тынар нумалат
- Ончо, тений мыняр пакчаштем шочын! Шке ончен куштенам!
- Пеш сай, пеш сай! Ала мыят полшаш толам?
- Тол, тол! Коктын вашкерак пашам пытарена.
11. Пакчасаска-влак дене палдарымаш, изи почеламут-влакым
каласкалымаш.
- Мый кияр улам (20 слайд).
Йыран умбаке лектын возын
Яндар, ару кужу кияр.
Мый тудым чиялташ ом вожыл:
Сита эше ужар чиям.
- Мый шоган улам (21 слайд).
Пылышат шоганын уло,
Рокым шутыш умдо гай.
Мый йыран гыч налын пурльым –
Кочо пешак!.. Мо тугай?
- Мый помидор улам (22 слайд).
Ончалза: тиде – помидор.
Йыргешке да могай мотор.
Чевержым мый поген налам.
Ужаргыжым вучаш ала?
- Мый кешыр улам (23 слайд).
Тиде кочкыш пешак келшыш?
Витаминлан чот поян.
Лумжо тудын чапле – кешыр,
Келгын шылын, вот чоя!
- Мый реве улам (24 слайд).
Тиде – реве ой?
Почшо вичкыж, колян гай.
Ом лук кугурак лиймешке,
Тек кушкеш да тувырга.
- Мый ковышта улам (25 слайд).
Ковышта шога ошемын.
Тудо йуштымат чыта.
Ковыштам кудашме семын
Ужар сын шулен пыта.
- Мый йошкарушмен улам (26 слайд).
Йошкарге-йошкарге, моткочак лоза:
Лышташыже мучко йошкар вем куза,
Луктат тудым шупшын, вудеш чот шолтен,
Варажым – кизам нулен, кочкын от тем.
- Мый редис улам (27 слайд).
Редис кушкеш йыраныште,
Йыргешке лышташан.
Суретым ййытыран ыштем -
Редис шкежат кечан.
Туныктышо: Ик мут дене манына (слайдым ончыкта)
Чыланат: Пакчасаска (19 слайд).
Туныктышо: Садыште мо кушкеш? (слайдым ончыкта)
Чыланат: Емыжсаска (28 слайд)
Туныктышо: Шыжым чодыраште мом погаш лиеш?
(слайд-влакым ончыкта)
Чыланат: Понгым (16 слайд), почыжым (17 слайд),
турло тусан лышташым (18 слайд)
12. Шыже нерген муро (29 слайд).
- Айста ынде шыже нерген мотор мурым мурена.
Шыже толын
Семже да мутшо М. Эльтемерован
Лыве гай чевер лышташ
Мландываке чонешта.
Пушенгат чевер шога.
Лач ужарге кож гына.
Припев: Сылне, сылне шыже,
Шортньо гай волгалт,
Сылне, сылне шыже,
Мемнан дек толат.
Шортньо тус – чевер чия
Йырым – ваш шарлен кия.
Шыже элышкем толеш –
Сай саскам погаш кулеш.
V. Иктешлымаш (3 слайд).
Ме тендан дене таче мотор, поян шыже пагыт дене палыме
лийына. Шыжым кажныже йората, манын шонем. Колан
кызыт марте шыже келшен огыл, ынде келша.
Мутланымаш.
-Тунемше-влак, кажныже урокышто паша ыштыш, ынде
оценкым шкаланже шында ( турло тусан табличке-влакым
нолтат).
- Чеверын. Вес гана вашлиймеш.