Аннотация
В данной статье рассмотрены особенности использования переносных значений в произведении Джека Лондона «Белый клык». Также даются определения и виды переносных значений, таких как метафора, метонимия и синекдоха и также рассматриваются особенности их перевода на казахский, русский и английский языки.
Annotation
This article describes the features of usage of transferred words in the work of J.London “White Fang”. Also, there are definitions and the types of transferred words such as metaphor, metonymy and synecdoche, their specialty in translation into Kazakh, Russian and English languages.

АУЫСПАЛЫ МАҒЫНАЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ОРДАБАЕВА Ж.М

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,

[email protected]

Сөз – лексикалық бірлік. Сөз – белгілі бір заттың, құбылыстың, іс-әрекеттің атауы болатын ұғыммен байланысты болады. Ұғымның мазмұны мағынаны тудырады. Мағына дыбыс арқылы сыртқа шығады. Дыбыс – сөздің материалдық қабыршығы. Дыбысталу – сөздің сыртқы формасы, мағына – сөздің ішкі мазмұны. (көз, қалам)

Сөз болу үшін:

1. 
   Форма тұтастығы болу керек;
   
2. 
   Сөз мағынасының әуел баста пайда болу жолының ажырату мүмкіндігінің жоқтығы (сөздік қормен байланыстылығы)
   
3. 
   Тілде даяр қолданылуы.
   

Әрбір сөзде белгілі бір мағына болады. Заттар мен құбылыстар сөз арқылы белгіленеді де, сөздердің білдіретін ұғымы мен мағынасы арқылы белгілі болады. Зат пен құбылыс болмаған жерде немесе олардың ұғымы болмаған жерде сөз де болмайды. Заттар мен құбылыстар тілдегі сөздерден тыс және оларға тәуелсіз өмір сүреді, бірақ олар сөздер арқылы аңғарылады [1,496].

Сөз мағынасы – күрделі құбылыс. Сөз білдіретін мағына біркелкі бола бермейді. Әдетте сөз мағынасы екі тұрығыдан, екіге бөлініп қаралады: лексикалық мағына және грамматикалық мағына.

Сөздің лексикалық мағынасы – жалпыға бірдей түсінікті сөздердің білдіретін мағынасы. Немесе сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз – дыбыстық комплекстің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде сөйлеуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып саналады. Мысалы,

Ана: 1. жыныс;

2. жас

Ата: 1. еркек жынысты;

2. қарт

3. қандық, туыстығы бар

4. ананың немесе әкенің әкесі.

Сөздің грамматикалық мағынасы – лексикалық мағынамен қатар жүретін лексикалық мағынаның негізінде пайда болған абстрактіленген мағына. Немесе, грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туатын, сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән, жинақталған дерексіз мағына. Лексикалық мағына – жалқы, грамматикалық мағына – жалпы.

Ана: лексикалық мағынасы:

1. жыныс;

2. жас

Грамматикалық мағынасы

1. 
   зат есім, атау
   
2. 
   жалпы, атау септік, жекелік категория.
   

Лексикалық мағынаның типтері:

В.В.Виноградов классификациясы:

1. Номинативті немесе тура мағына;

2. Фразеологиялық байлаулы мағына;

3. Синтаксистік шартты мағына.

Номинативті мағына немесе тура мағына – белгілі бір сөздің ұғыммен байланысты түпкі лексикалық мағынасы: Студент аудиторияда отыр.

Фразеологиялық байлаулы мағына – белгілі бір тіркестің нәтижесінде құрамындағы сөздердің мағынасы өзгеріп, бәрі бірігіп, басқа мағынаны білдіруі: Төбе шашы тік тұру.

Синтаксистік шартты мағына – сөздердің белгілі бір конструкцияда басқа бір синтаксистік қызмет атқаруы: Айналаны қара түн басты. Алыстан бір қара көрінді.

К.Аханов классификациясы:

1. Тарихи даму тұрғыда: негізгі, туынды мағына (көз)

2. Қазіргі тілдің тұрғысынан: тура, ауыспалы мағына (түлкі)

3. Сөздердің стилистикалық қызметі тұрғысынан: битарап, стильдік бояма мағына.

Сөз мағынасының дамуы тілдің ішкі және сыртқы себептері арқылы жүзеге асады. Сөз мағынасының дамуындағы ішкі себептер – тілдің өз мүмкіндігін пайдаланып, семантикалық заңдардың нәтижесінде сөз мағынасының ұлғаюы. Мысалы: жұрнақ – 1. тура мағынасы: бір нәрсенің қалдығы; 2. термин.

Сөздің сыртқы заңдылықтар арқылы дамуына тілден тыс қоғамдық, әлеуметтік, тарихи жағдайлар мұрындық болады. (қатын – хатун - әйел)

1. 
   Сөз мағынасының кеңеюі – сөз тұлғасын өзгертпей-ақ бұрыннан белгілі мағынаның үстіне жаңа мағынаның жамалуы: құн, талқы
   
2. 
   Сөз мағынасының тараюы – тарихи, әлеуметтік, қоғамдық жағдайларға қара сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуы: (қарындас, жесір) [2,56]
   

Метафора – метафоралық ауыс мағына туғызу, сыртқы не ішкі белгілеріндегі ұқсастыққа қарап, бір заттың атауы басқа бір затқа атау болуы. Бұл – ұқсасту заңына негізделеді. 1. Тілдік метафора. 2. Поэтикалық метафора.

1. 
   Тұлға ұқсастығы: адамның көзі – бұлақтың көзі, істің көзі
   
2. 
   Қимыл ұқсастығы: тіл – адамның тілі, сағаттың тілі, техниканың тілі
   
3. 
   Заттың қызыметіндегі ұқсастық: адамның басы – ел басы
   
4. 
   Ұғымның бір-біріне қатынасынан туған ұқсастық: жіңішке – жіп, бел
   

Поэтикалық метафора – ойды әсерлі, әрі айқын етіп жеткізудің бір тәсілі, ой көркемдігі, жалпыхалыққа таныс белгілі суретке негізделген болады: шөл кемесі – түйе, ақ алтын – мақта, сары алтын – бидай, қара алтын – көмір.

Метонимия - өзара іргелестігі, шектестігі нәтижесінде бір заттың екінші бір затқа атау болуы:

1. 
   Қимыл-әрекет және оның нәтижесі: өз үйінде ою оймаған кісі үйінде кесте тігеді: 1. қимыл атауы. 2. зат атауы
   
2. 
   Зат пен оның ішкі мазмұнының арасындағы шектестік: Қазан піскенше кел, ауыл оянды
   
3. 
   Материал мен одан жасалған зат арасындағы шектестік: Кигені құндыз, жібек бағалы материалдар.
   
4. 
   Жалқы есімдер мен олардың арасындағы шектестік: Қожанасыр – аңқау, Асан қайғының күйі – уайымшыл, Қодар, Бекежан – қатігез
   
5. 
   Сапалық сын есім мен олардың заттануы: қара көрінді – зат, артымда қалар қарам жоқ – адам, қара ниеті – пейіл, қара жамылды – қайғы, қарадан шығып, хан болмас – тек, кедей қызының қалыңы 10-15 қара – мал.
   
6. 
   Автор мен шығарма арасындағы байланыс: Манасты хатқа түсірген, Абайды сүйсең, менше сүй.
   
7. 
   Жалқы есімдердің бір-бірімен шектестігі: жеңгемнің қолын сағындым.
   

Синекдоха – бүтіннің орынан бөлшек, бөлшектің орнына бүтінді қолдану. Ақ жаулық, тұяқ, ақсақал, бөріктілер [3,165].

Сөз белгілі зат, құбылыс, ұғым, түсініктердің атауы болады да, негізінде, сол бастапқы атауы мағынасында айтылады. Кейде сөйлем ішінде сөз бастапқы, тура мағынасында қолданылмай, өзге бір түсінік ретінде ауыспалы мағынада да қолданылады. Мысалы, Құрман ұстаның сегіз сиыры бар. Апай майлы төстікті отқа үйте бастады деген сөйлемдердегі сегіз, майлы деген сөздер өздерінің бастапқы тура мағыналарында қолданылған. Ал Семіздің аяғы сегіз («М. М.»), Ол үйдің дастарқаны майлы деген сөйлемдердегі сегіз, майлы деген сөздер өздерінің бастапқы мағыналарында айтылмай, ол сөздерге жаңа келтірінді, ауыспалы мағыналар жүктелген. Мұндағы сегіз деген сөз санды білдірмей, көп деген ұғымды білдіріп тұр, яғни мал семіз болса, еті көп болады деген ұғымды береді. Дастарқаны майлы дегендегі майлы деген сөз дастарқанға май жұққан, кірлеген деген ұғымды бермей, ол үйдің дастарқанының үстінде асы мол болады, яғни ол үй асты мол береді деген ұғымда айтылып тұр.

Сөйтіп, сөздің зат, құбылыс, ұғым, түсінік, болмыс, амал-әрекеттерге тағылған атау түріндегі бастапқы мағынасын тypaмaғынa дейді. Ал сөз мағынасы ауыстырылып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылса, оны сөздің кeлтipiндi немесе ayыcпaлы мaғынасы дейді.

Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде мағына кеңейіп, на тарылып отыру заңдылықтары туады.

Сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ бұрыннан белгілі мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуын айтамыз. Ол негізінде метафоралық, метонимиялық және синекдохалық тәсілдер арқылы іске асады. Осы күні жиі айтылатын талқылау, қарау, табыс, жарыс, мүше, құру, құрылыс, қатынас, байланыс, жұрнақ, жалғау, тасымал, құн, т.б. – бәрі де халықтық бұрынғы мағынасының негізінде жаңа мағынаға ие болған сөздер. М: талқылау: 1. теріні талқыға салып жұмсарту; 2. мәселені жан-жақты тексеріп, пікір алысу.

Сөз мағынасының тарылуы тарихи, қоғамдық, әлеуметтік, т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді. М: қарындас – көне түркі тілінде «туысқан, бір тектен шыққан адамдар» мәнін білдірсе, қазір қазақ тілінде «бірге туған кіші қыздың ағасына туыстық қатынасын», болмаса «жасы үлкен ер адамның әйел балаға айтатын қаратпа сөзі» болып, мағынасы тарылған [4,56].

Тілдегі бір сөз, негізінде, бір мағынаға ие болады. Әр сөзді сөйлемде өз орнына, өз мағынасында дұрыс қолдану үшін сөздің негізгі мағынасын білу өте қажет. Сөздердің мағынасы сөйлем ішінде белгілі контексте ғана айқындалады. Тілдегі сөздердің барлығы бірдей дербес ұғымды, бір мағыналы болып келмейді. Кейде бір сөздің әр сөйлемде әр түрлі сөздердің тіркесіне қарай беретін мағыналары құбылып, көп мағыналы болып та келеді. Мысалы, Жер бір тәулікте өзінің осін бір айналып шығады. Колхозшылар жер жыртуға кірісті. Олар екеуі екі жерде тұрады. Шырағым, қай жерің ауырады деген сөйлемдердегі жер сөзінің мағынасы әр сөйлемде әр түрлі болып құбылылып тұр. Бірінші сөйлемде планета ұғымында, екіншіде егіс ұғымында, үшіншіде орын деген мағынада, тертіншіде apa деген ұғымда қолданылып тұр.

Сөздiң ауыспалы мағынасы - функционалдық ортақтықпен таңба, метафоралық тәуелдiлiктiң қатынастарымен негiзгi мәнмен сабақтас туынды лексикалық сөз мағынасы . Ауыспалы мағыналар мәннiң тура мағынасына қарағанда (синтагматиялық алдын ала келiсiп алуды) үлкен синтагматиялық байланыстылық та кiшi парадигма алдын ала келiсiп алуы болады; Сөздің ауыспалы мағынасы тура мағынасына қарағанда контекстке өте тәуелді болады. Бұл мағыналар стилистикалық немесе экспрессиялық-бағалау сәттерімен әдетте шиеленiстiрiп алған. Ауыспалы мағынасындағы сөздер тура мағынадағы сөздерге қарағанда, (айқын семантикалық шекаралардың жоқтығы) диффузиялықты құбылысқа тән қасиет. Ауыспалы мағыналардың пайда болуы сөздердiң семантикалық бiркелкi топтарында бола алады. Сөздiң семантикалық құрылымында ауыспалы мағыналармен бірге тағы басқалар олардың байланысының сипаты бас нақты мәндерден астам абстрактiлiрекке немесе абстрактiлi нақтырақтарға дамытуды бағыт нақтылы заңдылықтарға бағынады. Бұл заңдылықтар және басқа да ауыспалы мағыналардың қасиеттері синхроникалық және диахроникалық мақсаттарда зерттеледі. Тілдің даму тарихында сөздің ауыспалы мағынасы ең маңызды мәселе болып табылады. Егер де сөздің ауыспалы мағынасын сөздің семантикалық құрылымда бас позицияда бекітетін болсақ, сөздің тура мағынасын ығыстыруға және ұмытуға тура келеді.

Сөздің ауыспалы мағыналардың бір түрі – Фразеологизм. Фразеологизм, фразеологиялық бiрлiк немесе фразема - құрамға және құрылым туралы сөз тiркесi немесе (сөздiк бiрлiк) жеке лексеманың функция орындайтын ұсыныс мән бойынша бүтiндiк бөлiнбейтiн орнықты, лексикалық сөйлем немесе сөз тіркесі. Фразеологизм жиi бiр-ақ тiлдiң мүлiгiмен болып қалады; ерекшелiк деп аталатын фразеологиялық Кальктер болып табылады. Фразеологизмдер арнайы фразеологиялық сөздiктерде суреттеледi.

Фразеологизм кейбiр табандатқан, әрі қарай жiктеуге пайдаланбайтын және де әдетте өзiнiң iшiнде орын ауыстыру жиiрек рұқсат етпейді. Фразеологизмдердiң семантикалық бiргелiгi жеткiлiктi кең көлемде өзгерте алады: мағыналарын фразеологиялық тiркестерiнен құрайтын сөздерiнен (идиомалар ) фразеологиялық түйдектің фразеологизмнiң мәнiсіне дейін өзгереді. Сөздердің тұрақты сөз тіркесіне айналуы лексикализация деп аталады. [8,96].

«Ақ азу» повесі бес бөлімнен,әр бөлім бес-алты тараудан тұрады. Осы повесте көптеген ауыспалы мағыналар, метафоралар қолданылады. Оларды үш тілде қарастырсақ.

Мысалы:

Ағылшын тілінде	Орыс тілінде	Қазақ тілінде
It soared upward with a swift rush, till it reached its topmost note, where it persisted, palpitant and tense, and then slowly died away.	Он стремительно взвился вверх, достиг высокой ноты, задержался на ней, дрожа,но не сбавляя силы, а потом постепенно замер.	Улыған дауыс барынша күшейіп, сол күйінше, әлсіремей, біраз созылып тұрды да, бірте-бірте тынды.
The commotion caused the circle of eyes to shift restlessly for a moment and even to withdraw a bit, but it settled down again as the dogs became quiet.	Кольцо глаз на минуту разомкнулось и даже чуть-чуть отступило назад, но как только собаки успокоились, оно снова оказалось на прежнем месте.	Осы опыр-топырдан сескеніп, қамап тұрған көздер жылысқандай болды, тіпті азырақ шегінді де, бірақ ит тынышталған кезде, көздер де ескі орнында тағы көрінді.
Breakfast eaten and the slim camp-out fit lashed to the sled, the men turned their backs on the cheery fire and launched out into the darkness.	Позавтракав и уложив в сани свои скудные пожитки, Билл и Генри покинули приветливый костер и двинулись в темноту.	Жолаушылар ертеңгі тамақтарын ішіп алып, қоқыр-соқыр заттарын шанаға салып алып, лаулап жанған отты тастап, қараңғы жаққа бет түзеп жөнеле берді.
A flush of angry blood pervaded Bill's face.	Краска гнева залила лицо Билла.	Биллдің ашуы келгендей түсі суыды.
One by one the wolves joined her, till the whole pack, on haunches, with noses pointed skyward, was howling its hunger cry.	Волки один за другим подтягивали ей, и наконец вся стая, уставившись мордами в звездное небо, затянула песнь голода.	Қасқырдың бірінен соң бірі соның істегенін істей берді, барлық қасқыр шоңқыйып отырып, тұмысықтарын көкке көтеріп, тегіс ұлып, аштық жырын жырлай бастады.

Осы мысалдарға қарап, олардың үш тілде де қолданылуы әр түрлі деуге болады. Тек қана орыс және ағылшын тілінде ауыспалы мағыналардың қолдануы сақталады да, қазақ тілінде тек қана аудармасы беріледі.

Тіл арқылы қатынас жасау процесінде сөздер, әдетте, жеке дара күйінде емес, бір – бірімен тіркесіп қолданылады. Сөздердің тілдің грамматикалық заңдарына орайласып, емін – еркін тіркесуінен синтаксистік бірліктер – еркін сөз тіркесі мен сөйлемдер жасалады. Сөздердің жалпы тіркесі мен еркін сөз тіркесі сөздердің бір – бірімен емін – еркін тіркесуінен жасалады. Бірақ сөздер бір – бірімен жапа тармағай жұмсала бермейді, мағыналарының үйлесімділігі болғанда ғана тіркесіп жұмсалады. Мағыналық үйлесімділік сөздердің бір – бірімен семантикалық жақтан үйлесуге бейімділігі дегенді білдіреді. Еркін сөз тіркесінде оны құрастырушы сыңарлар (сөздер) мағыналық үйлесімділік шеңберінде басқа сыңарлармен (сөздермен) ауыса алады [12,56].

Семантика жайлы зерттеу жұмыстарын жүргізу қазіргі қоғам дамуындағы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Әсіресе, соңғы екі ғасыр көлемінде осы тақырып жайлы талқылау қарқынды түрде дами отырып,, ірі қоғамдық және өндіргіш күшке айналуда. Оның дамуы, рухани құндылықтардың артуы мен ой еңбегінің ауқымының кеңеюіне байланысты.Лингвистика ойының дамуы 20 ғасырда семантиканың проблемасына үлкен қызғушылық көрсетілуімен сипатталады. Осыған куәгерлік лексико-семантикалық өрісіне және лексико-семантикалық сөздердің топтарына және олардың тарихи дамуына арналған көптеген зерттеулер. Мамандар лингвистика саласында ауыспалы мағынасыныың семантикалық ауқымдары, өзінің белгісін белгілейтін, динамикалық белгісі, қатынастың белгісі, белгілі бір класс құбылысқа жатуын жекелеп шығарып отыр. Бүгінгі таңда лексико-семантикалық сөздердің қатынастарының зерттеуі өте өзекті және көкейкесті мәселе, бұл тілдің мән-мағысына байланысты.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Оқулық. 4 – басылуы. – Алматы: Санат, 2003.
   
2. 
   Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А., 1997.
   
3. 
   Смағұлова Ғ. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі - Алматы Сөздік - Словарь, 2001
   
4. 
   Джек Лондон, «Ақ азу», Алматы,1945 ж
   
5. 
   Джек Лондон «Белый клык» Изд. "Правда", 1984 г.OCR Палек, 1998 г.
   
6. 
   Ефимов А.И. Стилистика художественной речи, Изд-во МГУ, 1957, 273с.
   
7. 
   Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода, Москва, 1980, 114 с.
   
8. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.
   
9. 
   Мамаева М. Фразеологизмді сөз тіркестері. Филология ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайылған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2004. – 30 б.
   
10. 
    Ожегов С.И.,Шведова Н.Ю.Толковый словарь русского языка
    
11. 
    Смит Л.П. Фразеология английского языка (Английские идиомы)
    
12. 
    Абылқасымов Т. «Жеңіс», Павлодар, 2010 ж
    

Хасенов Ә. Тіл білімі (Оқу құралы), 3 – басылуы. – Алматы: Санат, 2003. – 416 б.