Аннотация
В данной статье рассматривается роль метафоры в художественных произведениях. Также дается определение метафоры и описание видов метафоры. Рассмотрены особенности использования метафоры в произведениях.


Annotation
This article describes the role of metaphor in art books. Also there is a definition and description of the types of metaphor. It describes the features of usage of metaphor in works.

КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ МЕТАФОРАНЫҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІ

Ордабаева Ж.М.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, [email protected]

Метафораның мәселелерін отандық (В.В. Виноградов, Н.Д. Арутюнова, К.И. Алексеев, В.Н. Телия) сияқты, сонымен қатар шетелдік (Д. Лакофф, М. Джонсон, Дж. Серль және т.б) ғылыми әдебиеттерде маңызды көңіл бөлінеді. Бірақ шешілмеген сұрақтар да аз емес.Метафора, мағына жасайтын әдіс-айлаларынан бірі болып, сөздің игерушілігін біреудің сыныбын нысанын, көріністерін, әрекеттерін немесе басқа да топтардың сипатын анықтау үшін қолданылады.

Әр сөз, ауыспалы мағынада қолданылған сөзі сияқты, метафораның кең түсінушілігін анықталады. Метафора полисемия процестеріне белсене әсер етеді, ақыр соңында, тілдің лексикографикалық күйінде қамтылады. Метафораның көмегімен адамның санасында ойлар тек қана камтыла қоймай, параллель, аналогия белгіленеді, сонымен қатар модальділік пайда болады да, қоршаған ортаның бағалануы мне верификациясы еңсеріледі. Сондай-ақ, метафора ақиқаттық оқыл- аспап ретінде болып, оның көмегімен шындық ойлау дәрежесінде жүзеге асады. Метафоралық оралымдар, шын мәнісінде өзіннің импликативті, эмоционалдық-экспрессивті қайта ойлаудың белгісі болып, сонымен қатар тілдік бірліктерге шығармашылық жағынан қарау болып табылады. Метафора, бір жаңалықты белгілейді, адамның ойында әлі қорытылмағанды белгілейді. Сондықтан ол оны есінде сақтап,түсін, бейнесін сақтауға көмектеседі.Сол себептен метафоризация үдерістері түпкілікті, толассыз болып келеді. Ақиқаттың метафораның байымында, асылында қажеттілігі адам табиғаттында сақталғанымен, нәтиже барысында адамның өзінің жеке анализі, тіршілік әрекеті арқылы жаңа ұғымның, көріністердің, әрекеттердің, белгілердің көрінісі, білімі туады. Демек, метафора өсуге, аумақтауға және тіпті адамның білімінің жүйесінің реттеуге бейімделген [1,56].

Метафора перцептивтік бейнелерді және ақиқаттықтың нысандарының арасында байланыс орнатуға көмектеседі, бір нысандар өлшеуіш ретінде болып, басқаларға бағдаршық ретінде бола алады. Ақырында, метафора - архетип, шексіз белгілерге бастау беретін, көркем туындыларында да көптеген мысалдар келтірілген. Метафора көсемсөздің мәтіндерінде шұғыл, майысқақ, сол уақытта когнитивтік процестерді субтильді жағынан көрсетіп, эксппликация зарының мәтінде қозғалғыш, ауырлық түсірмей белгіленеді. Метафора, көркем шығармаларды – экспрессия жасаудың бір бөлігі болып табылады. Айтылмыш жұмыстың өзектілігінің тағы бір факторы XX ғасырдың соңында лингвистердің метафораға қызығушылығы өсіп,мүддесінің метафора сияқты жазушының әлемінің суретін терең түсінушілігінің тәсіліне болып ауысты. Бiрiншiден, метафора адамның бiлiмдерiнiң құрылымдарындағы сирек кездесетiн имплицит мәтiндiк мағыналары және жөнсiздiктiң жоюының әдiстерiнiң әсер етуiн психолингвистикалық дәреже болып табылады. Метафораны сондықтан тiл, бiр жағынан, (оның элементтерi объекттердi атау және нақты шындықтың құбылыстары үшiн қызмет көрсетедi) сыртқы әлемге аударғанда, басқа жақтан - шындықтың айғақтарының өрнектеу ақпарды кодтаулар жүйе ретiнде қарастыруы мүмкiн, сана және әртүрлi жазықтықтарда өте алады және әртүрлi көзқараспен, өйткенi бейненiң процессi тек қана ерiктен тәуелдi болады [5,89].

Метафора, және бағалау лексикалық элементтермен бағалау компоненттiң көрнекiлiгi және эмпирикалық әсер етулермен (арқылы белгiсiз белгiлi) екi объектті салыстырып және олардың арасындағы ойдағы байланыстарға тұрақтана бейнеленедi. Метафора елестетуге белсене әсер етедi, аңдаусыз аңдаусыз ойлағыштық адамның орталары, құрастыру эмоцияларын көрсетеді. Ол авторлық ниеттердi ұсынады, мақсат нақты семантикалық таңбалардың (Субституция ) жолымен шығармашылық орнын басуы, мәтiнде не нәтижеде күрделi ( бағалау таңбаланған қызу - экспрессиялық)құрылым - мағыналы сөздiк ретінде жасалады

Екiншiден, метафора көркем мәтiннiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Зерттеудiң бөлігі - әдiстер және көркем мәтiндегi метафоралық тасымалдауды құрал және тiл мәндерiнiң қайта мағыналауы және метафоралық өрнектердiң функциясы [6,89].

Метафораның теориясының жасауының талпыныстары логикалармен, философтармен iстелiндi, психолог және әртүрлi бағыттардың лингвисттерiмен. - Метафораның феноменi Гегель өздiң аристотельнiң арасында ең iрi ойшыларына руссо қызықтырды, Э.кассирер,- деп. Барлық келесi тұжырымдамалардың метафоралары ата-бабамен поэтика және риториканың өз трактаттарындағы оның онтологиялық табиғат зерттеген Аристотель болды.

Метафора, мәнi мүмкiн емес нақты туралы айта олардан қосуға тұратын жұмбаққа ұқсас Аристотель бойынша ұқсас. Бұл идеясына метафорасының анықтауы құрастырылған бұл белгi қойылған мағынасын түсiнiлген сөз мағнасымен ұқсастығы негiзiнде объектi қасиеттерi туралы бекiтуi мүмкін.

Басқа аттардың кәдiмгi оның атауы орнына ұғым белгiнiң мүмкiндiгi кейбiр сөздерiнiң ұғымдарының ұқсастығында немесе олардың пропорционалдығында салған. Тасымалдау үшiн соңғы жағдайда негiз бұл ретінiң мүшелерi кейбiр пропорционал қатынасқа ұқсастық шеңберiнде ұқсастық негiзiнде болып табылады. Аристотель семантикалық ұқсастық негiзделген метафоралар тап сол түрiнің өте әдемi етіп санайды. Метафора бұл әдiс екi ұғымдардың теңдiгi туралы өздiң бекiтуiне болуы керек. Метафораның күшi бұл жасалған бұл жаңа мағына жасап шығаратын атаулар қабылдауда.

В.Г.Гак, В.Н.Гелия метафораның аталымдық, когнитивтік қызметіне баса назар аударады. Н.Д.Арутюнова бұл құбылыстың тілдік аспектілері: бейнелілігін, қолданымдық сипатын ашады. Метафораның мағына дамытудағы маңызы туралы А.Байтұрсынов, Ә.Болғанбайұлы, Б.Қалиұлы, М.Балақаев құнды пікірлер қалдырған.

Қазақ,орыс,ағылшын суреткерлері ұшқыр қтялының жетегімен небір суретті сөздерді, ішкі мазмұны мен сыртқы сұлулығы үйлескен бейнелегіш құралдарды жарқырата дүниеге әкелген бейнелеу құралдарының бір тәсілі – метафораны суреткер бейне, характер жасау, қаһарманның көңіл күйінің өте нәзік жақтарын суреттеп көрсетуде шебер қолданған.

Тіл білімінде әдеби тілде қолданылатын метафора аз зерттелген жоқ. Метафора көркем шығарма тілінің айнасы сияқты. Осыған орай Г.Я.Брюсов «Ақынның өзіндік бейнесін оның шығармашылық тәсілдеріне қарап, образдары, қолданған метафоралары арқылы байқауға болады» деп айтқан. Жазушы өзіндік шеберлігімен, ұшқыр қиялымен сөз мүмкіндігінің шексіздігін танытып, сөз жеткізіп айтып бере алмайтын өмір құбылысының жоқ екенінен көзімізді жеткізеді.

Көркем шығармаларда дәстүрлі метафоралармен бірге өзіндік қолтаңбасын айқындайтын алмастыруларды да жиі ұшырастырамыз. Мысалы: жан-жүйеңнен толқыған сел, улы ми, жыннан даралған жүйрік, кеуек кеуде, мәңгілік қарғыс таңбасы, ашулы арланның көзіндей аңғарлы, бейкүнә аспан, мейірбан сәуле, т.б.

Метафора сана мен тілдің біртұтас, берік байланысын көрсететін ерекше құбылыс. Ол тек көркемдік үшін ғана өажет болмайды, сонымен қоса ой-сана мен мәдениетті тілдік шығармашылықпен біріктіретін эволюциялық процесс.

Тіл білімінде метафора құбылысы біршама қарастырылған. Дей тұрғанмен, сөздің мағыналық құрылымының дамуымен байланысты метафоралық құбылыстар мен олардың сөйлеудегі қолданысында да өзгешеліктер мен айырым белгілер болатыны анық. Метафора құбылысының сөйлеудегі орны ерекше, олай болатын себебі мағынасы кеңейтетін, сөздердің жаңаша қолданысын туғызатын тәсіл – осы метафора тәсілі.

Метафора туралы А.Байтұрсыновтан бастап, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, Б.Хасанов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев сынды ғалымдар жақсы ғылыми пікірлерін білдірген еді. Кейінгі кезде де бұл тақырыпқа байланысты көптеген ғылыми еңбектер жазылуда. Солардың ішінде, әсіресе, А.Сыбанбаеваның, А.Қазанбаеваның, И.Мұратбаеваның т.б, еңбектерін атау орынды болмақ. Бұл ғылыми зерттеулерде метафораның көркем шығармадағы қолданысы, концептуальдық сипаты, термин жасаудағы қызметі сияқты күрделі мәселелер тілге тиек етіледі.

Көркем шығармалар тілінде сөз метафоралық қолданыстар арқылы түрлендіріп, өңделіп, ажарланып, бейнелі құралға айналады. Өйткені, «екі нәрсені салыстыру және жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына» беру көркем шығарма үшін басты қару. Жазушылар тіліндегі метафоралар заттың, құбылыстың белгілерінің ассоциациялануы, байланысуы арқылы жасалып, ойдың дамуына серпіліс береді. Жазушы ойының ұшқырлығы өзге адамдар байқай бермейтін, көре алмайтын құбылыстардың әр алуан белгілері мен қасиеттерін сеөіп, көріп, байқауына көмектеседі. Ой ұшқырлығы арқылы танылған жазушы танымы сөз болып кестеленеді де, ол метафоралық сипатта да бейнеленеді. Осы арқылы адамның ойлау дүниесінде күтпеген, батыл ассоциациялар жасалады да, шығарма тілі өзінің көркемдік деңгейінің жоғарылығымен оқырманын баурап алады [8,99].

Көркем шығарма тілінде кездесетін метафоралардың түрін бірнеше топқа бөліп көрсетуге болады. Соның бірі – дәстүрлі метафоралар. Дәстүрлі метафоралардың мағынасы халықтық таным мен түсінікке, ой-өрісіне, тұрмыс-салтына тығыз байланысты болады. Жеке авторлық қолданыстағы метафоралар жеке автордың дүние болмысын бейнелі қабылдауын танытады. Қазіргі қазақ прозасында осының екеуі де десек қателеспейміз.

Зерттеушілердің пайымдауынша, экспрессивтілік пен эмоциялық образдылық кей тіркес сыңарларының метафоралануына ( ішіне ит өлген, тас бауыр(, гиперболалануына (атағы жер жарған, қара қылды қақ жарған(, лексика-грамматикалық қайталануына табу мен эвфемизмнің негізінде өзгертіп, қолдануына байланысты жасалып отыратын сияқты. Көркем шығарманың қымбат қасиеті өмір шығдығы шебер суреттеумен байланысты.

Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп кемелденген заманында, мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра, салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек баяуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады.Метафора дәстүрлі зерттелуде көбінесе тілді көркемдеуші ретінде танылады. Ол көркем әдебиет пен шешендік өнердің адресатқа әсер теу қызметі тұрғысынан зерттеліп келді. Оның тілдік сипатына соңғы уақыттарда ғана көңіл бөліне бастады. Бұл ретте, ең алдымен метафораның адамның ойлау үрдістерімен байланыстылығы және тілдегі әлем туралы білімнің бейнелені заңдылықтарына қатысы ескеріле бастады. Оның тек қана көркемдеуші құрал емес, сонымен қатар тілдің лексикалық, сөзжасамдық сұранысын өтеуші құрал екендігі анықталды. Тілдің күнделікті қатысымдық қызметінде кеңінен қолданылатын метафора шынайы өмірдегі нысандарды атауда тиімді тәсіл болып табылады. Адам күнделікті тілдің қолданыста өзінің бай тәжірибесі арқылы жинақтаған білім қорын кеңінен пайдаланады. Заттар мен құбылыстар ұқсастығы арқылы метафора жинақталған білім қорын белгілі бір мақсатта аталым қажеттілігіне сай қолдануға ашу – қазіргі тіл білімінде енді зерделене бастаған мәселелердің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Авеличев А.К. Метафора внепоэтического текста.1973;

2. Алексеев К.И. Метафора как объект исследования. 1996;

3. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе, А., 1996;

4. Абылқасымов Т. «Жеңіс», Павлодар, 2010 ж

5. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи, Изд-во МГУ, 1957;

6. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода, Москва. 1980;

7. Нұржекеева Л. Метонимияның лингвистикалық табиғаты, А., 1992;

8. Ожегов С.И.,Шведова Н.Ю.Толковый словарь русского языка

9. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік, А, 1998;

10. Смағұлова Ғ. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі - Алматы Сөздік - Словарь, 2001;

11. Смит Л.П. Фразеология английского языка (Английские идиомы)

12.Хасенов Ә. Тіл білімі (Оқу құралы), 3 – басылуы. – Алматы: Санат, 2003;