Тыва Республиканын ооредилге, эртем болгаш аныяктар ямызы. Улуг-Хем кожууннун ооредилге килдизи. Торгалыг ортумак школазы
Рассмотрено на заседание школьного Утверждено решением педагогического
методического совета школы совета МОУ СОШ с.Торгалыг
От «____»______________2010 г. От «____»______________2010 г.
Элективтиг курс
«Тѳрээн чериң ѳѳрен»
Автору:М.В.Бавуу- Сюрюн, Ч.К. Куулар
«Тыва дылдын лексиказынга факультативтер»
Торгалыг ортумак школазынын башкызы:
Долдуг-Эник Р.Д.
Торгалыг-2010 чыл
Киирилде сос
Россия Федерациязынын болгаш Тыва Респубиликанын ооредилге дугайында хоойлуларында ооредилге чери бурузу куруне стандартында дуушкен бот-тускайлан ооредиле угланыышкынныг ооредилге шенеде киргилээн.Шилилге курустарга эртем шинчилел ажылы кайы-даа угланыышкынныг кирген турар.
9-ку класстарда шилилге курустарга шенелде чурт-шинчилел материалдарын чыырынче угланган, ынчангаш оореникчилерни класстан дашкаар чорудар ажылдар манаа кол черни ээлеп турар. Улус- биле чугаалажып, олардан херек чуулду дыннап, бижип ооредир; хойнун мурнунга ажылынын туннелдерин илеткээри- тыва дыл болгаш аас чогаалдарнын талазы-биле класстан дашкаар ажылдарнын бир хевири база кижизидиле ажылын чорударын бир эге чадазы. Дыннап, чыыр ажылды чрудуп тура, оореникчинин дыл талазы-биле хайгааралды чрудар, амыдырал- биле дорт холбап, ооренген билиин ажыглап билир кылдыр башкынын ооредири чугула.
Илеткелдер болгаш дыннадыгларны белеткеп тургаш, эртем ажылынын эге хевири- биле таныжар. Материал чыыр ажылдарга сонуургалдыг болза оореникчи бурузу киржип болур.
Чыгдынган шинчилел материалдары тыва дыл кичээлинге кайы-даа темаларны ооредип тургаш киириштирип болур. «Онамастика», «Топонимика», «Антропонимика» деп темаларга тыва дылдын «Диалектизмнеринге, «Сос чогаадылгазы», «Чуве адынга», «Демдек адынга», «Сан адынга» ук темаларны таарыштыр киирип ап болур, чуге дизе бодунун торээн черинин тоогузун, дылын, чоннун амыдыралынын дугайыда материалдарны сайгарар, уругларга теориялыг билигге сонуургалын оттурар.
«Торээн черин оорен» деп эгелиг шилилгелиг курсту шилип алган ужуру болза тыва дыл кичээлдеринге Торгалыг сумузунун девискээринде чамдык топонимнернин тывылганын хайгаараар, чыып, дилеп тывар, чыгдынган материалдарны устунда адаттынган темаларга ажыглаар, амыдырал- биле дорт холбаар, чыгдынган материалдарда тоогулуг черлер аттарын оон канчап тыптып келгенин дугайында тоолчургу чугааларны чыггаш, келир салгалга арттырып каар сорулгалыг ажылды чрудар.
Программада чартык чылдын 17 шагын киирген.
Методтары:
1.Чогаадыкчы хамаарылганын методу.
2.Дилеп тыварынын методу.
3.Индукция методу
4. Дедукция методу.
Календарь- тематиктиг план
№
|
Темалары
|
шагы
|
Ай,
хуну
|
1
|
Киирилде кичээл
|
1
|
|
2
|
Чуве адындан тургустунган топонимнер.
|
1
|
|
3
|
Укталбаан кылыг созунден тургустунган топонимнер.
|
1
|
|
4
|
Бодуун топонимнернин лексика-сематиктиг аргалары.
|
1
|
|
5
|
Географтыг объектилернин девискээрде бар онзагай чуулдерин коргускен топонимнер.
|
1
|
|
6
|
Географтыг объектилернин шынарын, шинчизин коргускен бодуун топонимнер.
|
1
|
|
7
|
Географтыг объектилернин даштыкы хевирин онзагайлап адаан топонимнер.
|
1
|
|
8
|
Географтыг терминнерден тывылган топонимнер. Бот-ажыл.
|
1
|
|
9
|
Анныыр ажыл-агайынга хамаарышкан
|
1
|
|
10
|
Чоннун шажын- чудулге, сузуглел- биле холбашкан топонимнер.
|
1
|
|
11
|
Хыналда ажыл.
|
1
|
|
12-13
|
Географтыг объектилерни бир чувеге домейлеп адаан азы метафора аргазы- биле укталган топонимнер.
|
1
|
|
14
|
Нарын топонимнер
|
1
|
|
15-16
|
Топоосновалар.
|
1
|
|
17
|
Зачет- кичээл
|
1
|
|
Элективтиг курстун кол утказы
Киирилде кичээлде уруглар «Топоним» деп состун утказы болгаш ужур- дузазы- биле таныжарлар.
Чуве адындан тургустунган топонимнер. Бодуун, укталган болгаш укталбаан топонимнерни ооренир.
Укталбаан кылыг созунден тургустунган топонимнер.Бодуун топонимнер хамаажыр.
Бодуун топонимнернин лексика-сематиктиг аргалары. Даглар, хемнернин утказын тайылбырлап ооредир.
Географтыг объектилернин девискээрде бар онзагай чуулдерин коргускен топонимнер.
Географтыг объектилернин шынарын, шинчизин коргускен бодуун топонимнер.
Географтыг объектилернин даштыкы хевирин онзагайлап адаан топонимнер.
Географтыг терминнерден тывылган топонимнер. Бот-ажыл.
Анныыр ажыл-агайынга хамаарышкан топонимнер
Чоннун шажын- чудулге, сузуглел- биле холбашкан топонимнер.
Хыналда ажыл. Карточкалар- биле ажылдаар.
Географтыг объектилерни бир чувеге домейлеп адаан азы метафора аргазы- биле укталган топонимнер.
Нарын топонимнер. Ийи достун каттышканындан тургустунган топонимнер.
Топоосновалар болгаш топоундезинер деп терминнин уткалары- биле таныжар.
Зачет- кичээл. Ооренип эрткен чуулеринге уругларнын билиин хынаар.
Элективтиг курска чуну билип алыр ужурлугул?
«Торээн черин оорен» деп элективиг курска уруглар торээн суурун долгандыр турар черлер аттарын шинчилеп ооренирлер.
Черлер аттарынын тыптып кегенинин шынарын , даштыкы хевирин, тывылган угун шинчилер ооренир. Чоннун шажын- чудулге , сузуглел- биле холбашканын коор.
*чуве адындан тугустунган бодуун, укталбаан топонимернин утазын,
*лексика- сематиктиг аргаларын,
*шажы –чудулге, сузуглел- биле холбаазын,
*анныыр ажыл-агайга хамаарышкан черлер аттарынын уткаларын ооренип коорлер.
Ол ышкаш информаторларнын дузазы-биле черлер аттарынын канчаар тыптып келгенин , оларнын –биле канчаар ажылдаарынын ужур- уткаларын билип алырлар.Чоогунда чыдар кожа суурларда черлер аттарын дилеп тыпкаш, деннелге аргазын ажыглап шинчилеп база коорлер.
Методиктиг сумелер
Амгы уеде республикада «Торээн черин оорен» дээш оон-даа оске угланыышкынныг ажылдап турар башылар эвээш эвес Бо ажылга тыва дыл башкылары база идепкейлиг киржип, тыва дыл болгаш аас чогаалынга хамаарышкан хой санныг материалдарны чыып турар. Олар торээн черинин тоогузун , долгандыр турар черлер аттарын шинчилеп турарлар..
Бо байдал тыва дыл башкылаарынга оскелер- биле денге ажылдап болур арганы бээр ооредилге- методиктиг комплекстерни тургузар баштайгы базымнарнын бирээзи деп санап турар бис.
Чыындыда кирген материалдар шуптузу чурт- шинчилел материалдарын чыырынче угланган, ынчангаш оореникчилернин класстан дашкаар чорудар ажылы манаа кол черни ээлээр. Улус- биле чугаалажып оларга херек чуулдерни дыннап, бижип ооредири; хойнун мурнунга туруп, ажыдын туннелдерин илеткээри- тыва дыл богаш аас чогаалынын талзы- биле класстан дашкаар ажылдарнын бир хевири база кижизидилге ажылынын чорударынын бир оруу. Сургуулдарнын боттарынын чыгган материалдары кичээл уезинде сайгарып., башкы биле оореникчи денге ажылдаар. Ол ышкаш оореникчи дыл талазы- биле хайгаарады чорудуп тургаш, амыдырал- биле дорт холбап, ооренген билиин ажыглап билир кылдыр ооредир.
Оореникчилернин ажыглаар чогаалдары;
1.»Тыва дылдын лексиказынга факультативтер» М.В.Бавуу-Сюрюн. Кызыл-2005 чыл.
2. «Тыва дыл» 6-7 классарнын. Д.К.Бурбулдеевна. Кызыл-2005 чыл
3.Б.К.Ондар «Топонимический словарь Тувы».Кызыл-2007 чыл
Башкыларнын ажыглаар чогаалдары;
1.Б.К.Ондар «Топонимический словарь Тувы».Кызыл-2007 чыл
2.»Тыва дылдын лексиказынга факультативтер» М.В.Бавуу-Сюрюн.Кызыл -2005 чыл
3.Монгуш К.Л. «Улусчу ужурлар» Москва-1996чыл
4. Монгуш К.Л. «Тыва чанчыл» Москва-999 чыл