Сурет 15.1 Салыстырмалы артықшылықтар

Суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстанның ішкі нарығында бидайдың 300 бірлігі 450 бірлік матаға айырбасталар еді (аb сызығы). Ал егер бидайды Қырғызстанға шығарсақ, онда оған 600 бірлік мата алуға болады (ас сызығы).

Қырғызстан үшін ішкі нарықта 600 бірлік матаға 300 бірлік бидайды айырбастауға болады (de сызығы). Ал егер ол матаны Қазақстанға сатса, онда оған 450 бірлік бидай ала алады (fe сызығы).

Егер Қазақстан үшін сыртқы саудадан болатын ұтыс ас аралығын құраса, онда Қырғызстан үшін бұл ұтыс df аралығын қамтиды. Сонымен, екі елдің салыстырмалы шығындарын осылайша есептеу сыртқы сауданың дамуына мүмкіндік жасайды.

Швед экономистері Эли Хекшер мен Бертиль Олин Рикардо-ның салыстырмалы артықшылықтар теориясын әріқарай дамытты. Олардың ойынша, сыртқы саудаға түсетін өнімдердің шығындары өндіріс факторларының салыстырмалы бағаларымен, технологиямен және сұраныс пен ұсыныстың жағдайына байланысты анықталады. Әлем елдерінде еңбек, капитал, жер және ғылыми жетістіктер сияқты өндірістің негізгі факторларының әртүрлі үлестірілуіне байланысты өнімді экспорттаудың сипаты табиғи, еңбектік, капиталдық, және ғылымды қажет ететін болып бөлінуі мүмкін.

Осындай ерекшеліктерге қатысты, Хекшер-Олин дәлелдемесі қалыптасты: мәселен, капитал артықшылығына ие ел капитал сиымды тауарларды экспорттайды немесе сол елде жұмыс күші көп болса, онда еңбек сиымды тауарларды сыртқа шығарады. Демек, қандай да бір елде белгілі бір фактор тапшы болса, онда ол ел сол фактордың көмегімен өндірілген тауарларды импорттайды.

Қазіргі әлемдік шаруашылық ХЭБ және ұлттық экономикалар-дың ынтымақтастығы негізінде туындайтын экономикалық қатынас-тар жүйесі болып табылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, әлемдік шаруашылықтың пайда болу шарты ең алдымен ХЭБ-ке негізделеді. ХЭБ – бұл жекелеген елдерде өнімнің белгілі бір түрін өндіруге тұрақты түрде мамандану және шоғырлану. ХЭБ-ң аса маңызды алғышарты болып өндіріс факторларының халықаралық бөлінісі табылады. Өндірістің барлық факторлары былай бөлінеді:

1. Негізгі факторлар – бұл елге табиғаттың сыйы ретінде берілген және тарихи ұзақ жылдар бойы қолданылып келетін факторлар.

2. Дамыған факторлар – бұл интенсивті ізденістер мен капитал салымдарының нәтижесінде игерілген факторлар.

3. Жалпы факторлар – бұл әртүрлі салаларда қолданылатын факторлар.

4. Ерекше факторлар – бұл бір салаға арналған немесе өнімнің белгілі бір тар топтарын жасау үшін қажетті факторлар.

Қазіргі әлемдік шаруашылық үшін өндіріс факторларының халықаралық алмасуының дамуы, екі жақты және көп жақты жүйелер, көптеген мемлекеттер мен мемлекетаралық бірлестіктер шеңберіндегі ашық экономиканың пайда болуы тән.

Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) және Халықаралық Валюталық Қордың (ХВҚ) стандатты жіктемесі әлемнің 184 елін қамтиды және келесідей топтарды бөліп көрсетеді:

1. Индустриалды елдер, оларға әлемдік экспорттың 2/3-сі және әлемдік ЖІӨ-ң 50%-дан астамы келеді. Бұл Солтүстік Американың, Батыс Еуропаның және Тынық мұхит бассейнінің 24 мемлекеті.

2. Дамушы мемлекеттер – бұл Азияның, Африканың және Латын Америкасының 132 елі.

3. Өтпелі экономикалы елдер – бұл Орталық және Шығыс Еуропаның, бұрынғы КСРО-ның 28 мемлекеті.

Дүниежүзілік банктің (ДБ) жіктемесіне байланысты әлемнің 209 мемлекеті табыстар деңгейі бойынша негізгі төрт топқа бөлінеді:

1. Табысы аса жоғары дамыған мемлекеттер.

2. Табысы жоғары мемлекеттер.

3. Табысы орташа дамушы мемлекеттер.

4. Табысы төмен дамушы мемлекеттер.

Әлемнің барлық мемлекеттері экономикалық дамудың қандай деңгейінде тұрса да олар бүгінгі күні барлық адамзаттың мүдделеріне қайшы келіп отырған жаһандық мәселелермен соқтығысып отыр. Қазіргі уақытта жаһандық мәселелерге демографиялық, азық-түліктік, экологиялық мәселелерді және әлемдік ядролық соғыс қаупін жатқы-зуға болады. Қазіргі жаһандану жағдайында ұлттық экономикалар ашықтылық дәрежесіне байланысты экономикалық дамудың әртүрлі деңгейін бастан кешіп отыр.

Жаһандану – бұл әлемдік экономикаға бірігуді күшейтудің үдерістері. Жаһанданудың пайда болу нысандары халықаралық экономикалық қатынастардың қазіргі түрлерімен тығыз байланысты болып табылады. Оларға тауарлар мен қызметтердің әлемдік саудасы, экономикалық интеграция, өндіріс факторларының әлемдік жылжуы, ғылым мен техника саласындағы айырбас, халықаралық валюталық-несиелік қатынастар жатады. Жаһанданудың арқасында әлемдік шаруашылық аса күрделі, әрі терең өзгерістерге ұшырады: фирма ішілік айналымның әлемдік саудадағы үлесінің өсуі, тікелей инвестициялардың, банктік операциялардың және қаржылық активтердің өсуі. Жаһанданудың қазіргі теориясы еркіндік моделіне сүйенеді, яғни мемлекет қызметін шектеу, нарықты жан-жақты қолдау және дамыту, әлемдік бағалар негізінде ресурстарды тиімді бөлу және қолдану. Бұл жерде мұндай шаралар ұлттық саясаттың мақсаттарына қайшы келмеуі тиіс. Алайда, жаһандану жағдайында осылай дамудың да өзіндік кемшіліктері бар. Соңғы 30 жылдың ішінде бай елдер мен кедей елдер арасындағы алшақтық көбейе түсті, жұмыссыздық әлемдік деңгейде өсе түсті, табыстағы пайданың үлесі артып жалақы деңгейі төмендеді, экономикалық өсудің қарқыны бәсеңдеді. Дегенменде, жаһанданудың артықшылықтары да бар: біріншіден, адамдар арасында – олар меншік иелері, табыс алушылар, біліктілігі бар жұмыскерлер; екіншіден, фирмалар арасында – олар ірі, халықаралық, жаһандық бизнес өкілдері, технологиядағы көшбасшылар; үшіншіден, мемлекеттер арасында – капитал мен технологияны экспорттаушылар, таза кредиторлар, инфрақұрылымы жақсы дамыған және тиімді экономикасын құра білген мемлекеттер.

Қазіргі жаһандану жағдайында халықаралық сауда мен әлемдік шаруашылықтың даму стратегиясының мақсаты болып әлем елдерінің ұлттық мүдделерін қорғаштау және даму мақсаттарына қол жеткізу үшін тиімді экономикалық кеңістікті жасау табылады.

15.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты
Мемлекеттің сыртқы саудаға араласу ауқымына байланысты сыртқы сауда саясаты екіге бөлінеді:

1. Еркін сауда саясаты (Фритредерлік). Ішкі нарықтарды шетелдік капитал мен қызметтерге ашуды көздейтін және экспорт пен импортты шектемейтін іс-әрекет.

2. Протекционистік сауда саясаты (қорғаныштық). Ішкі нарықтарды шетелдік тауарлардан қорғауға бағытталған және импортты шектейтін әрекеттер.

Бұл екі саясаттың өзіне артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Еркін сауда саясатының артықшылықтары: бәсекелестікті ынталандырады; монополияны шектейді; өндірістің тиімділігі жоғарылайды; бағалар төмен; тауар таңдау мүмкіндігі артады; халықаралық еңбек бөлінісі жақсара түседі; елдер бір-бірімен жақын-дасып, ынтымақтастығы артады. Кемшіліктері: ұлттық экономиканы шетелдік бизнестің теріс әсерінен қорғаудың болмауы; ішкі нарықтарды жаулап алу немесе демпингтің орын алуы; сапасыз өнімдердің өткізілуі және т.б.

Протекционизмнің артықшылықтары: сауда балансын тепе-теңдікке келтіреді; демпингтен қорғайды; ұлттық өндіріс салалары-ның өсуін ынталандырады; жас салаларды қорғайды. Кемшіліктері: өндірістің тиімділігі төмендейді; бағалар өседі; тауарды таңдау мүмкіндіктері тарылады; халықаралық еңбек бөлінісінің артықшы-лықтары қолданылмайды; экспорттық қатынастар үзіледі.

Сонымен, фритредерлік саясат сыртқы сауданың ешқандай кедергілерінсіз елдер арасындағы тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалуын жақтаса, ал протекционистік саясат ұлттық өндірісті қолдау үшін елге шетелдік өнімнің келуін шектеуді қарастырады.

Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері тарифтік және тарифтік емес әдістер болып бөлінеді. Сыртқы сауданы реттеудің тарифтік құралдарына кедендік баж салығы мен тарифтік квота жатады. Тарифтік емес құралдарға квоталау, лицен-зиялау, еркін экспорттық шектеулер, жасырын және қаржылық әдіс-тер, экономикалық емес әдістер жатады.

Мемлекеттер арасындағы сыртқы сауданы реттеуді және өндіріс факторларының өзара қозғалысын қазіргі уақытта Халықаралық валюталық қор, Дүниежүзілік сауда ұйымы, Дүниежүзілік банк және Біріккен Ұлттар Ұйымы жүзеге асырады.

Сондай-ақ, сыртқы сауданың мемлекеттік реттеу бір жақты, екі жақты және көп жақты болуы мүмкін.

Қазақстанның сыртқы сауда саясаты.

Қазақстанның сыртқы сауда саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі ретінде сыртқы секторды реттеуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруды қарастырады. Бұл жерде мемлекеттің сауда саясаты ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгерісі-не бейімделіп, жаһанданудың артықшылықтарын максималдауға және одан болатын ықтимал қауіп-қатерлерді азайтып отыруы тиіс.

Қазіргі уақытта, сыртқы сауда саясатында екі негізгі міндет айқындалып отыр:

1. Отандық тауарлардың бәсекелік қабілеттілігін көтеру және отандық өндірушілерді қорғау.

2. Тұтынушыларды қорғау және ұйымдастырылған сауданы дамыту үшін жағдайлар жасау.

Қазақстан Республикасының Үкіметі сыртқы сауда саясатын жүргізу кезінде келесідей құралдарды қолданады:

1. Кедендік-тарифтік құралдар, бұл импорттық және экспорттық кеден баждарын қолдануға негізделеді.

Қазақстандық кедендік-тарифтік саясатты құрудың тактикасы қандай да бір өнім нарығының жағдайын тұрақты түрде бақылап отыру, нарықтың жағдаятына жылдам бейімделу және тиімді протекционизмді қамтамасыз ету қажеттілігінен шығады.

Мұндай жағдайда, отандық өндірушілер үшін қолайлы бәсекелік ортаны жасау мақсатында кедендік баж салықтарының максималды мөлшерлемелері дайын бұйымдарға қойылады, орташа мөлшерлеме-лер жинақтаушы бұйымдарға, ал төменгі мөлшерлемелер шикізатқа және әлеуметтік маңызы бар тауарларға белгіленеді.

Кеден баждары мөлшерлемелерінің өзгеруі және бекітілуі сыртқы сауда тиімділігінің көрсеткіштеріне, әлемдік нарықтың жағдаятына және Кедендік Одақ пен Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың шеңберінде Қазақстан Республикасы қабылдаған міндеттемелерге, сонымен қатар Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру үдерісіне тәуелді болып табылады.

Көптеген жағдайларда импорттық кеден баждары мөлшерлеме-лерінің деңгейі отандық тауар өндірушілердің бастамасымен өзгеріп отыратындығын да айтып жөн.

Жалпы алғанда, Қазақстанның кедендік-тарифтік саясаты еркіндікке негізделген. Іс жүзіндегі импорттық кеден баждарының орташа деңгейі 10,6 %-ды құрайды.

Сауда-экономикалық қатынастарды дамыту үшін қолайлы жағдайларды жасау мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі жекелеген жағдайларда жеңілдетілген кедендік-тарифтік тәртіпті қолданады.

ТМД шеңберінде келісілген еркін саудаға сәйкес осы елдерден Қазақстан аумағына кіретін тауарларға кедендік баждар салынбайды. Сондай-ақ, республикада өндірілмейтін тауарларға және ұлттық жеңілдіктер жүйесін қолданатын дамуы төмен елдерде (47 мемлекет) жүретін бірқатар тауарларға кеден салықтары салынбайды. Дамушы елдерге (104 мемлекет) де 75%-ға дейін төмендейтін импорттық кеден баждарының мөлшерлемесі түрінде жеңілдікті тәртіптер қарастырылады. Бұдан басқа, экспортты ынталандыру мақсатында экспорттық кеден баждары мүлдем қолданылмайды десе де болады. Кеден салықтары салынатын экспорттық тауарлардың тізімі тым шектеулі, оларға тері, жүн, мұнай өнімдерінің жекелеген түрлері, қара және түсті металл өнімдері жатады.

2. Тарифтік емес құралдар, бұл антидемпингтік шаралар, қорғау шаралары,

2. Нетарифные – все прочие меры (антидемпинговые меры; компенсационные меры; защитные меры; запреты или ограничения, в том числе количественные; квотирование; государственная монополия на вывоз и (или) ввоз товаров; лицензирование, техническое регулирование).

Нетарифные меры регулирования формируются исходя из экономической политики Казахстана, защиты экономической основы суверенитета Республики Казахстан, выполнения международных обязательств Республики Казахстан, защиты внутреннего потребительского рынка, в качестве ответной меры на дискриминационные и другие шаги извне, ущемляющие интересы казахстанских производителей.

Валюта және халықаралық валюта жүйесі
Валюта – бұл халықаралық есептеулерде қолданылатын ақша құралдары.

Валюталық жүйе деп халықаралық есептесу құралдарын қолданудың саясаты мен тәжірибесін айтады. Адамзат баласының даму тарихында валюта жүйесінің бірнеше түрлері орын алды. Соларға тоқталып өтейік.

1. Алтын стандарт (1879-1934 жж.). Валютаның бұл жүйесі үшін алтын монеталарды еркін басып шығару және оларды айналымға жіберу, банкноталарды алтынға (құймаларға және монеталарға) айырбастау құбылыстары тән болды. Алтынды сыртқа шығаруға және оны сырттан әкелуге рұқсат етілді. Айналымдағы ақшаның саны ресми алтын қорымен анықталып отырды. Ал алтынның бағасы тіркелген болып табылды. Алтын стандарт жүйесі ақша айналымының тұрақтылығын қамтамасыз етеді, төлем балансының жағдайын автоматты түрде реттейді.

Алтын стандарт жүйесінің қалай жұмыс істейтіндігін түсіндіру үшін біз мынадай мысал келтіреміз. Айталық, АҚШ пен Англияның төлем балансында тапшылық орын алды. Американ-дықтар Англиядан тауарларды көп импорттады, ал сол елге тауарларды аз экспорттады. Бұл жағдайда төлем балансының тапшылығы алтынмен жабылады. АҚШ елінен алтын сыртқа ағылады. Бұл елде ақшаның саны азаяды. Төлем қабілеттілігі бар сұраныс азайып бағалар да төмендейді. Бұл дұрыс па, әлде дұрыс емес пе? Дұрыс, өйткені АҚШ төмен бағамен өз тауарларын экспорттау қабілеттілігін жақсартады. Ал шетелден тауарларды импорттау шектеледі, себебі алтынның Англияға көптеп келуі сол елде ақшаның санын көбейтеді. Англияда бағалар өседі, тауарларды экспорттау қиындатылады. Алтын стандарт жүйесі төлем балансының жағдайын осылайша автоматты түрде реттейді.

Алтын стандарт жүйесінің осындай артықшылығы бола тұра, оның кемшілігі ретінде мемлекеттің араласуын шектеу қарастырылады. Ішкі экономикалық даму төлем балансы жағдайына толық бағынышты, яғни сыртқы экономикалық байланыстарға тәуелді болып табылады. Бұл жүйе тек алтын бар болғанда ғана жұмыс істейді. Егер қандай да бір ел алтынды өндірмесе немесе оны сыртқа жіберіп алса, онда сол ел алтын стандарт жүйесіне қатысудан шет қалады.

Сонымен, алтын стандарт жүйесі бір жағынан, ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз етеді және инфляциялық құбылысты болдырмайды, ал екінші жағынан, экономиканы әлемдік нарыққа тәуелді етеді, ішкі экономикалық саясатта таңдау еркіндігін шектейді.

Бұл жүйенің жағымды жақтарын қалдырып, теріс жақтарын жою үшін алтын девиздік жүйе немесе бреттон-вудтық валюта жүйесі пайда болды.

2. Бреттон-вудтық валюта жүйесі (1944-1971 жж.). Алтын девиздік деген атаудың қалыптасуы қағаз ақшалар-девиздердің әлемдік валюталар қызметін атқара бастауынан орын алды. Бұл жүйе кезінде ішкі экономикалық саясат әлі де болса төлем балансының жағдайына тәуелді болды. Алтын жүйенің негізі ретін-де жұмыс істей берді. Бірақ алтындық мазмұны бар бір ғана валютаның рөлін АҚШ-тың доллары атқарды. Ал қалған валюталар долларға, содан соң доллар арқылы алтынға теңестіріліп отырды. АҚШ-тың Федералдық резервтік жүйесі (ФРЖ) басқа елдердің орталық банктерімен келісім жүргізуде 1 троя унциясына⁴ 35 доллар болып бекітілген баға бойынша алтынды сатып алуды және сатуды жүзеге асырды.

Валюталық бағамдар тіркелген болды. Валюталық қатынастар Халықаралық валюталық қормен (ХВҚ)⁵ бақыланып отырды. ХВҚ-ң міндеттеріне мыналар кірді: валюта бағамдарын тұрақтандыру үшін несиелер беру, қаржы жүйесін сауықтыру бойынша ұсыныстар жасау, валюталық паритеттерді бақылау. Алтын девиздік жүйенің пайда болуы мемлекеттердің ішкі экономикалық саясатының тәуелсіздігін күшейте түсті.

Алтынды, ХВҚ-ң несиелерін пайдалану арқылы валюта бағамын ұстап тұруға болды. Бірақ, ең бастысы төлем балансының жағдайын ұлттық валюта бағамын өзгерту есебінен ғана жақсартуға болады. Алтын стандарт бұл құралды қолданбады. Ал алтын девиздік жүйе ұлттық мемлекетке валюта бағамын 10%-дық паритет аралығында өзгертуге мүмкіндік берді.

70-жылдардың басында бреттон-вудтық жүйе дағдарысқа ұшырады. Валюталардың тіркелген айырбас бағамдарын ұстап тұру ХВҚ-ға мүше-елдердің бірыңғай экономикалық саясатты жүргізіп отыруын талап етті. Алайда бұл мүмкін болмады. Әртүрлі елдерде инфляция қарқыны шарықтап мәселелер көбейе түсті. Жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін алтынның ұсынысы жеткіліксіз болды.

Алтын девиздік жүйенің қарама-қайшылықтары оны жаңа валюталық жүйеге – басқарылатын құбылмалы валюта бағамдары жүйесіне ауысу қажеттілігіне алып келді.

3. Басқарылатын құбылмалы валюта бағамдары жүйесі (Ямайкалық валюталық жүйе) (1971 ж.). Жаңа валюталық жүйеде оның алтынмен байланысы заң жүзінде жойылды. Ешқандай да валютаның алтындық мазмұны болмайтын болды және алтынға айырбасталмайтын болды.

Валюта жүйесін реформалау долларды резервтік валюта ретінде шеттетуге бағытталды. Ұлттық валютаны ұжымдық валютамен ауыстырудың қажеттілігі туындады. Қазіргі заманғы әлемде екі ұжымдық валюта орын алып отыр: арнаулы өзара қарыз құқықтары (SDR – Special Drawing Right – специальные права заимствования) және еуропалық валюта бірлігі (еуро).

SDR – бұл Халықаралық валюталық қорға қатысушы елдердің өзара есеп айырысуы үшін осы қор 1969 жылы ұйымдастырған материалдық формасы жоқ ұжымдық валюта өлшемі. СДР-ды бағалау құрамында доллар – 42%-дан, батыс еуропалық ақша бірліктері (стерлинг фунты, франк, марка, олар қазіргі уақытта еуро) – 45%-дан, йена – 13%-дан құралатын валюта «қоржыны»¹ негізінде жүзеге асырылады.

Еуро – бұл Экономикалық және валюталық одаққа мүше болып саналатын 12 елдің ұжымдық валютасы. Еуроның теориялық негіздерін Нобель сыйлығының иегері, оңтайлы валюта зонасы үлгісін құрушы Роберт Манделл болып табылады. Еуроның әрекет ету тәртібі Еуропалық Одақтың Орталық банкімен анықталады. Басқа елдердің еуровалюталық одаққа қосылуы үшін бірқатар шарттарды орындауы қажет. Біріншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 3%-нан аспауы тиіс. Екіншіден, мемлекеттік қарыз көлемі ЖІӨ-нің 60%-нан аспауы керек. Үшіншіден, инфляция деңгейі өзінің минималды деңгейінен тек 1,5% аралығында ғана аса алады.

Сонымен, жаңа валюталық жүйе құбылмалы валюта бағамдарын енгізеді. Ұлттық экономиканың сыртқы экономикалық байланыстарға бейімделуі валюта бағамын өзгерту арқылы жүріп отырды. Аталмыш валюта жүйесінде валюта бағамдары нарықтық күштер арқылы құбылып қана қоймай, мемлекет арқылы да олар басқарылып отырады.

Сондықтанда, валюта бағамдарының тұрақтылығы ұлттық экономиканы бірлесіп реттеу шараларына жүгінуі тиіс. Ал валютаның тұрақсыздығы экономикалық құрылымның бұзылуының көрінісі болып табылады.

Төлем балансының құрылымы.

Төлем балансы белгілі бір уақыт аралығында шетелдік мемлекеттерге төленген жалпы төлемдер мен шетелдік мемлекеттерден алынған жалпы төлемдер арасындағы айырманы білдіреді. Төлемдерге алтын, тауарлар мен қызметтердің құны, туризмнен келген табыстар мен шығындар, капиталдың түрлері мен инвестициялар, пайыздарды, дивидендтерді және несиелерді төлеу жатады. Егер түсімдер төлемдерден асып кетсе, онда төлем балансының жағдайы активті болады немесе төлемдер түсімдерден асып кетсе, онда төлем балансы пассивті болып соңында оның тапшылығы орын алады.

Төлем балансының жағдайын валюта бағамы анықтайды.

Төлем балансының құрылымына келетін болсақ, ол ағымдық операциялар балансынан және капитал қозғалысы балансынан құралады. Ағымдық операциялар балансы өз кезегінде сауда балансынан, қызметтер балансынан және трансферттік төлемдер балансынан құралады. Ал капитал қозғалысы балансы ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік капитал салымдарының келуі мен кетуін білдіреді.

Төлем балансының жағдайы ұлттық экономиканың әрекет ету сапасының аса маңызды көрсеткіші ретінде көрінеді. Мемлекет оның жағдайын мұқият қадағалап отырады. Шығындардың табыстардан артып кетуі ұлттық валютаның беделіне нұсқан келтіріп, оны құнсыздандырады. Ел қарызға тап болады, кейін оған қызмет көрсетіп қайтару керек болады. Ал табыстардың шығындардан жүйелі түрде артып кетуі ел үшін қолайлы болғанымен, ол басқа әріптес-елдердің төлем баланстарының тапшылығына алып келеді.

Егер төлем балансы капиталды шетелден тарту есебінен жақсартылса, онда бұл болашақта бірқатар келеңсіз жағдайларға алып келуі мүмкін (қарыз, шетел инвестицияларына табыстарды қайтару). Сондықтанда, табыстар мен төлемдерді теңестіруді ең тиімді бағыт деп санайды.

Валюта бағамы оның ревальвациясы және девальвациясы арқылы төлем балансының жағдайына айтарлықтай әсер етеді. Оны төмендегі кестеден көруге болады. Ревальвация – бұл валюта бағамының басқа валютаға қарағанда көтерілуі. Девальвация – бұл валюта бағамының басқа валютамен салыстырғанда төмендеуі.

Кесте 15.1

Ревальвация мен девальвацияның төлем балансының жағдайына әсер етуі

	Сауда балансына әсері	Капитал балансына әсері	Төлем балансына әсері
Валютаның ревальвациясы	Экспорт ↓ Импорт ↑ Қорытынды: нашарлайды	Экспорт ↑ Импорт ↓ Қорытынды: нашарлайды	Нашарлайды
Валютаның девальвациясы	Экспорт ↑ Импорт ↓ Қорытынды: жақсарады	Экспорт ↓ Импорт ↑ Қорытынды: жақсарады	Жақсарады

Егер валютаның ревальвациясы төлем балансын нашарлата-тын болса, онда ол не үшін жүргізіледі деген заңды сұрақ туындайды. Бұл мәжбүрлі шара болып табылады. Ревальвацияны жүргізудің қажеттілігі экспорты импортынан асып кеткен елдерде туындайды. Мұндай асып кету басқа әріптес-елдерде сауда балансы тапшылығының орын алуын білдіреді.

Валютаның девальвациясын төлем балансының тапшылығын (импорттың экспорттан артып кетуі) көріп отырған елдер жүргізуге мәжбүр болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) бастапқыда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім (ГАТТ)¹ ұйымы ретінде құрылып, кейіннен 1995 жылы өз атауын осылай өзгерткен. Қазір ДСҰ-ның құрамында 153 мемлекет мүше болып саналады. ДСҰ-ға мүше-елдердің үлесіне әлемдік жиынтық сауда айналымының 95%-ы тиесілі.

ДСҰ өзін оған мүше-елдер арасындағы өзара сауда-экономикалық қарым-қатынастарды ұйымдастыру, кеңестер мен келіссөздер жүргізу арқылы ерікті түрде сауда-саттық рұқсаттарын беру үшін қажетті халықаралық форум ретінде жұмыс істейтін ұйым деп таниды. ДСҰ-ға мүше-елдер өзара сауда тарифтерін және импорттық кеден баждарын қысқартуға, тауарлар мен қызметтерді саудалау бойынша операцияларды жүзеге асыру кезінде тарифтік емес шектеулерді қолданбауға міндетті. Бұл іс-әрекеттер оларға артықшылық береді, өйткені сауда кедергілерін қысқарту тауарлар мен қызметтердің арзандауына және сол арқылы ДСҰ-ға қатысушы елдер халқының әл-ауқатын көтеруге жағдай жасайды, сонымен қатар ұйымның ережелері инвестицияларға деген қол жетімділікті де арттырады. ДСҰ қызметінің негізінде жатқан тың идеялардың тартымдылығы, ондағы елдердің халықаралық саудадан ұтыс көру қалаулары соңғы уақытта, бірқатар елдердің осы ұйымға мүше болып қабылдану кезегінде тұрғандығын нақты айғақтайды. Ол кезекте әрине Қазақстан да бар. Ресей болса 2011 жылдың аяғында осы ұйымға мүше болып үлгерді.

Қазақстан қазіргі уақытта ДСҰ-ға кіру үшін екі жақты келіссөздерді белсенді түрде жүргізіп келеді. Келіссөздер негізгі төрт бағыт бойынша жүргізіліп жатыр:

1. Тауарлар нарығына жол ашудың келіссөздері ДСҰ-ға мүше-елдермен импорттық кеден баждарын шектеудің максималды деңгейін анықтауды және мақұлдауды қарастырады.

2. Қызметтер нарығына қол жеткізу бойынша келіссөздер, олардың мақсаты болып қазақстандық нарыққа қызметтерді шет елдер тарапынан жеткізу шарттарын келісу табылады.

3. Ауыл шаруашылығы бойынша көп жақты арнайы келіссөздер. Бұл жөнінде ауыл шаруашылығын іштей қолдау көлемін, тарифтік қорғаудың деңгейін және экспорттық субсидия-лардың шамасын қамтамасыз ету шарттарын қарастырады.

4. Жүйелі мәселелер бойынша келіссөздер. Бұлар арқылы ДСҰ-ға мүше мемлекеттермен валюта жүйесі, төлемдер, инвестициялық тәртіп, мемлекеттік меншік және жекешелендіру, баға саясаты, бәсекелестік сияқты экономикалық саясаттың күрделі мәселелерін шешу қарастырылады.

Қазақстан үшін ДСҰ-ға кіру шығындарды да, пайданы да алып келеді, сондай-ақ, оның мәселесімен қатар келешегі де зор болып табылады. Әлемдік шаруашылыққа, соның ішінде ДСҰ-ға әріқарау кірігу кезінде мүмкін болатын ықтимал тәуекелдерді төмендетуге қол жеткізу қажет. ДСҰ қызметінде неолибералдық жаһанданудың идеялары көлемді түрде жүргізіледі. Бұдан басқа, ДСҰ – бұл әлемді біртұтас нарыққа айналдырудың, кедендік тосқуылдарды төмендетудің және әртүрлі елдерде экономикалық заңдарды біріздендірудің аса маңызды құралы. ДСҰ капиталдың, тауарлар мен еңбек ресурстарының еркін қозғалысын білдіретін жалпы қабылданған бірыңғай қағидалары мен ережелері бар жаһандық экономикалық интеграцияны қамтамасыз етуге қабілетті бүкіләлемдік еркін сауда аймағын құруға бағытталады.

<предыдущая страница | следующая страница>