Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Р V.

ж

Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері

34

Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз - тілдің қүрамының ішіндегі ең түрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.

Тілдің негізгі сөздік қоры-тілдің сөздік қүрамының ең түрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына ұйытқы болады. Сәздердің негізгі сөздік қорда кең қолданылуы мен үзақ сақталуы олардың сөз жасау қабілетін дамыта түседі. Сөздік қордың тұрақтылығы тіл бірлігін сақтап, көне дэуір әдеби ескерткіштерін ұғынуға, тануға мүмкіндік туады. Қазаң тіл ғылымының негізін салушы А.Байтурсынүлы «Сөздік

құрамының ең басты және түрақты бөлшегі - негізгі сөздік қор. НСҚ - бүкіл лексикалың байлықтың басты тұлғасы, негізгі үйтқысы» деген болатын.

Ғалымдардың сөздік қор ұғымына берген анықтамалары өте үқсас. Қазақ тілі - ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең, бай тілдердің бірі. Құрамындағы сөздердің саны үланғайып көп. НСҚ тірек болатын - халықтың байырғы сөздері. Сондықтан байырғы сөздерді «сөздік қор» деп атайды.

Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі - өзінің мемлекеттік мәртебесін абыроймен атқарып, міидет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да сүлу тіл. Ресей ғалымдарының «Қазақтың жай сөзінің өзі өлең боп қүйылып жатадын» (Радлов)_г «Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл —. қазақ тілі» (Малов) деп, айтқыш та айшықтылығын, сүлу да сүңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз.

Ендеше біз қазақ тілінің байлығын, көркемдігі мен бейнелігін жас ұрпаққа таныта отырып, сөзге, тапқыр, сөздік қоры мол, тіл байлығы жетілген етіп тәрбиелеуде әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын

оқу-тәрбие есінде қолдану туралы сөз естімекпіз.

Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке
жүйесінің жетілуімен тығыз байланысты. Баланың

айналасындағы өмірді танып, білімдегі басты

жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-
сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық

үрдістің жетіле түсуіне негіз болады.

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі үстанымдары:

- сөздің оңушьшардың ісүнделікті өмірмен байланыстылығын ескеру;

үйретілетін сөздердің жеңілділігі;
бастауыщ сынып оқушыларының ұғымына сөз
мағынасының сай келуі;
сөздерді оңытылатынтақырыптармен
байланысты таңдап алу;
сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
сөздердің тәрбиелік, ізгілік ұғымға
сәйкестілігін есепке алу және т.б.

Сөйлеуге байланысты мынадай талаптар қойылады: мазмұнды сөйлеу, дэл сөйлеу, жүйелі сөйлеу және мәнерлі сөйлеу. М.Горький «О литуратуре» деген еңбегінде «Тілдің нағыз әдемілігі, сөздің дэлдігі, оның айқындығы, естілуі, айтылуы арқылы көрінеді» деп_г ана тілінің бай сөздік қорын меңгеруге үлкен мән берген еді.

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары осы байлықты бірі игеруге, екіншісі меңгеруге үмтылып отырса ғаны ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз. Ана тілін қадірлеу, оның байлығын сақтап, үйрену үлкен патриоттың іс.

Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі -

сөзді активті қолдану, екшшісі - сөзді пассивті қолдану.

Сөз мағынасы дұрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу түрінде сөз мағынасының алатын оны зор.

Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып_г

сөз байлығын арттыру - ең маңызды жұмыстардың
бірі. Бү_л, әрине, төменгі сыныптан бастап

оқушылармен үзбей жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде ғана іске асады. Мұғалім сабақгың тиімділігін арттырып, оқушылардың ой дербестігін,

оқу-танымдық қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі әдіс-тесілдерді қолданғанда іске асады.

Бала тілін дамыту әдістемесі бағытында мол да қүнды ойлар айтқан тұлғаларымыздың бірі Мағжан Жүмабайүлы. Оның шэкірт тілін ширатушыларды таң қалдырған әдістемелік еңбегі «Бастауыш класта ана тілі» оқулығы. Бұл кітабы арқылы бастауыш мектепке ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін жасауға үмтылғаны аңғарылады.

М.Жүмабайүлы әдіскер-ғалым ретінде төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылына сэйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жүргізілер жаттығулар, қалыптастырулар, дағдылар кешенін жасап үсынған.

Шкірлерді жинақтай келгенде оқушы тілін байытуда сөйлеумен байланысты іске асыруда мынандай қажеттіліктер туындайды:

Оқушылардың сөздік қорынмолайту
мақсатьшда сөздің мағьшаларьш толық меңгерту;
Сөшіемді дұрыс қолдану, курастыру арқылы
ойын жүйелі айта білуге дағдыландыру;
Сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың
төңірегінде қүрастырьш, дұрыс сөйлеуге

жаттықтыру.

Оқыту ісінде сөздік қорды дамытуда қойылатын талаптар мен қажеттіліктерді естеи шығармай, орынды іске асыру арқылы оқушылардың сөздік қорларын байытып, қазақ тілінде еркін де шебер сөйлеуге машықтандыруға болады.

Сөздік жұмысының ең маңызды міндет оқушылардың ауызекі сөйлеуде қолданатын сөздер қорын толықтыратын сөздік белсенді ету.

Жаңа сөздерді есте сақтаудың тәсілдері мен жаттығулары да бар. Олар мыналар:

Тақтаға сөз жазып, оны буынға бөлу.
Сөз мағыналарын анықтауда ұғымның белгілерін
санайтындай жаттығулар (жаттығу

жұмыстары).

Жаңа сөзді кірістіре сөйлем қү_растырып,
мағынасын ашу.
Жаңадан үйренген сөздерге байланысты шығармашылық
жұмыстар (әңгіме, мазмұндама, шығармат.б.) жүргізу.
Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.
Сөздік жасату (түсіндірмелі, алфавиттік немесе тақырыптық
сөздіктер, оқушы сөздігі).

Оқушылардың тілін дамыту мақсатын шешуде бірІншіден оқушылардың меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалыңты дәрежеде екендігін; екіншіден оқушыда сөз байлығының, сөз қорының аз болуының себебін, өзіндік ерекшілігін; үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын ала анықтап белгілеу керек.

Балалар сөздігін мынандай жолдарымен байытуға болады:

- қоршаған ортаны байңату, аңғарту;

38

арнаулы тілдік жаттығулар жургізу
сыныпта және сыныптан тыс өту (әңгіме
мазмұнын талқылау және талдау) барысында,
т.б.

Тіл дамыту жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру-оқушылардың ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттырудың біден-бір тиімді жолы. Олай болса, тіл дамыту дегеніміздің өзі - оқушылардың сөз байлығын арттырып, әр сэзді орынды қолдануы, сөйтіп, оны жүйелі түрде білдіре алуы⁸.

Стиль мен мэтіннің қарым-қатынасын түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз, Яғни бір шығарманың түтас ұғынылатьш белгілі бірхабарлаудың ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бір бөлшегі болып табылады. Мэтіннің ең тиісті қасиеттері мына сияқты болады:

Мәтіннің мазмұны мен қүрылымдық бүтіндігі;

Мэтін қүрайтын бірліктердің компоненттерінің
бір-бірімен байланыстылығы;

Стилистикалық норма жағынан өңделуі;
Мазмұнды байланыстылық, тұтастық.

Хабарлаудың жазбаша формада берілуі.
Қазіргі лингвистикалың ғылымда пайда болған мүндай терминдер:
күрделі, синтаксистік бүтін (тұтастық), мэтін стилі тілдің
стилистикалық қүралдары, жаңа жол (қүрылымдық стилистикалық
қүрал ретівде), сөйлемдерді байланыстыру қүралдары және мэтіннің
бөлшектері тағы басқалар стилистикаға байланысты қарастырылып жүр.

Адам ойын ауызша да (сөйлеу арқылы, жазбаша да) жазу арқылы білдіреді. Демек, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың екі түрі бар: бірі — ауызша тіл, екіншісі - жазбаша тіл.

Ауызекі тілде адамдар ойын, пікірін сөйлеу арқылы жеткізеді. Жазбаша тілде адам ойын, пікірін қағазға жазып білдіреді. Бү_л екеуінің өзді-өзіне тән ерекшеліктері болады. Ауызекі (сөйлеу) тілде адам ойын еркін қүрап, сөздерді еркін қолданады, онда қосалқы ұғымдар, басы артық сөздер үшыраса береді. Сөздің кем-кетігі, дауыс ырғағы, үннің көтеріңкі, я төмен айтылуы түрлі қимыл арқылы толықтырылып отырады. Ал ауызша сөйлеудің осы ерекшеліктері мэтіннің тілдік құралдарынан көрініс табады.

Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдік грамматикалық заңдылықтарын қатаң бағындырылып әдеби тіл нормасын сақтап жазады.

Сондықтан ауызекі тіл мен жазбаша тілдің эздеріне тән ауызша айтылуы немесе жазбаша берілу тәсілі (стилі) болады. Сол сияқты іс-қағаздарының, көркем шығармалардың, мақала, хат т.б. тәрізді мэтінніц өзіне тән баяндау, сөз қолданыс ерекшеліктері бар. Мысалы: «Керкула атты Кендебай» ертегісіндегі мынадай текстерді диалогты алайық:

Кендебай есіктен кіріп келіп:

Дат тақсыр,- дейді.
Датың болса айт, - дейді хан ақырып.

- Мен айтсам, бұлардың айтып отырғаны өтірік. Бұларға көрінбей,
биені мен де күзеттім. Түн ортасы кезіңде екі балаңыз ү_йықтап қалды.
Таң алдында бие алтын қүйрықты, құндыз жүңді қүлын туады. Сол
кезде аспаннан бір бұлт түңіліп келді де, оны көтеріп ала жөнелді. Мен
қү_йрықтан шап беріп, үстай алдым. Бұлтпен араласқан үлкен дэу
күлынды алып кетті де, қүйрық менің қолымда қала берді, - дегенде,
сөздің аяғын күтпей: құйрық қайда? — деді хан.

N 2 мәтін.

Тіл - өзінше қалыптасқан, заңдары орныққан жүйесі бар

40

қоғамдық қ^былыс. Тіл жуиесш зерттейтін, соған орай анықтамалар, ережелер шығаратын қоғамдық ғылымдардың бір түрлі тіл ғылымы деп аталады.

Талдау кезінде мынадай мәселеге көңіл аударылады. Мэтіннің қүрылымын анықтап, оларға тілдік қү_ралдардың қолданылу ерекшеліктері стилистиканың сипаты бойынша есептейді.

Көптеген ғалымдар мэтін композициясын (құрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды деп. Х.Арғынов мэтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде түсінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған эсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жүйелейді. (Х.Арғынов A.1987 ж. 205-бет).

Көптеген ғалымдар мәтіннің үш түрі бар деп есептейді. Олар: хабар, сипаттау, пікір айту. Сонымен бірге мэтіннің кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан туратындығын айтады. Мысалы: «Алтын дэн».

Қырман үсті қүйын. Дэу маялар айыр үшымен үшырылып жатыр. Электрмолотилка дән боратып жатыр. Бункерлерден қүйылған меруерт дән төбе-төбе үйіліп қалыпты. Қоршаған көлік, машина. Асығыс қимылдаған үлкендердің арасында мектеп оқушылары да жүр. Мұғалімдер қасында. Ортасында Жанат. Үжымшар ауылы дөл бүгін дэннен өзгенің бөрін үмытқан секілді. (Ғ.Мүстафин)

Бұл мэтіннің кіріспесі, негізгі бөлімі, қорытындысы бар. Мәтіннің (Қырман үсті қү_йын) бірінші сөйлемі әңгіменің не туралы болатынын көрсетіп кіріспе ролін атқарған. Ал 2,3,4,5,6,7,8 -сөйлемдер — мэтіннің негізі. Айтылар ой дәннің бастырылуы.

Үлкендер мен мектеп оқушылары жөніндегі хабар осы жеті

41

сөйлемде берілген. Ал (үжымшар ауылы дэл бүгін дөңнен өзгенің бәрін үмытқан секілді) соңғы сөйлем қорытынды ретінде қолданылған.

Жалпы мөтінде негізінде не субстанция (зат) немесе зат пен қүбылыстың атрибуты (қасиеті) немесе ең соңында олардың бір-бірімен қатынасы жайында сөз болады. Зат пен объктивті дүниедегі жанды-жансыз нәрселерді айтатын болсақ, сол заттың сапасын, қимылын және күйін біз жалпы бір атпен заттың қасиеттері деп атаймыз.

Табиғат бір нәрсені екінші бір нәрсеге түрліше қатынастары бар заттардан тұрады. Таратып айтқанда, бір заттың екінші бір заттан үлкен болуы мүмкін, бір зат екінші заттың себебі болуы мүмкін, бір зат екінші заттың мекені болуы мүмкін, бір заттың екінші заттан бүрын пайда болуы мүмкін т.б.

Мэтінде сөз болатындар осы үш категориялардың біреуіне сөйкес келтіріліп жазылуы не айтылуы керек. Яғни, өңгіме мазмұны не зат, не оның қасиеті, не қатынасы жайында болмақ. Міне сондықтан мэтіннің кіріспесінде зат (не қүбылыс) атауы, не оқиға болатын кеңістік пен уақыт сөз боладьт. Өйткені уақыт пен кеңістік үнемі қозғалыста болып отыратын материяның өмір сүруінің объективтік формасы.

Жоғарыда келтірілген мөтіннің кіріспесі (Қырман үсті құйын) болған іс-әрекеттің кеңістік қатынасьш білдірсе, «Ерте, ерте, ертеде», деп басталатын ертегілердің кіріспесі оқиғалар жүйесінің уақытты қатынасын білдіреді. Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет деп санайды. Атап айтқанда, тіл білімівде сөз, сөздің тіркесіне түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем жасалатъшдығы), кайырым, қайырымііан мәтін қүралатындығы.. Сондықган мэтін туралы білім ең алдымен қайырымның түзілуі ерекшелігіне байланысты.

ханға келуі, ал үшіншіден ханның балаларының келуі баяндалады.

Сонымен бірге, әр қайырымдағы сэйлемдердің бір-бірімен байланысты болып, бір ой-пікірге топтасып, тақырыптық мазмұнға бағынатындығын анықтауға болады. Ал, бұл қү_былысты әр қайырымдағы сөйлемдердің белгілі мәселе бойынша бір-бірімен байланысатындығы бойынша байқауға болады. Мысалы:

1/ әрбір ңайырымдағы бір тиянақты ойды білдіретін сөйлемдердегі іс-әрекеттер бір мезгілде болуы. Мысалы: Кендебайдың арыстанның даусын есітіп, айқасқа түсуі бір мезгілде іске асады.

2/ әрбір қайырымдағы сөйлемдердегі іс-әрекеттер
бір-бірімен байланыста болады. Мысалы:

Кендебайдың арыстанмен айқасы туралы іс-әрекеттер бір-бірімен байланысты.

3/ Сөйлемдегі ой-пікірлер бір-бірімен жалғасып, байланысты болады. Сондықтан жоғарыдағы пікірлерді төмендеғіше қорытуға болады.

Айтылатын ой-пікірлердің, әңгімелердің қағаз бетінде жазу арқылы түсірілуі мәтін деп аталады. Мэтін берілетін ой, мазмұнның көлеміне қарай шағын да, көлемді де болады. Ал оқиға мен мазмұн баяндалуына қарай тараулар мен бөлімдерге және тақырыпшаларға бөлінеді, немесе ой-пікірдің берілуі бойынша қайырымға (абзац) ажыратылып, ол белгілі бір-бірімен байланысқан сөйлемдерден тұрады, қүралады.

Сөйлемдер мэтіннің түріне байланысты да болады. Мәселен, ауызекі сөйлеу стиліндегі сөйлемдер анықталмаған, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі сақтала бермеуі мүмкін. Ал кітэби жазба стильдерде бұл ерекшеліктер кездеспейді, негізінде ой толың аяқталған, нақты болады. Мысалы, ауызекі стилінде:

44

- Сіздің жасыңыз қаншада?

Он жетіде.
Қайда турасыз?

Ауылда- деп, толымсыз сөйлемдер қолдана береді. Сондықтан бұл сөйлемдер қайырымға топтаса алмайды.

Сөйлемдердің өрқайсысы бір ойды, не күрделі ойды білдіреді. Ал ол ойлар бір-бірімен байланыста болады. Кейде сөйлемдегі ойлар бір-бірімен алшақ, жеке-жеке де болады. Міне, осы ерекшелігіне қарай сөйлемдер бір-бірімен ерекшеленді.

Егер сөйлемдегі ойлар бір-бірімен байланыста болып, жүйелі түрде жасалса, онда ол қайырым

қү_райды. Ал сөйлемдердегі ойлардың бір-бірімен байланыстылығы болмаса әрқайсысы жаңа бөлек ой болады да, белгілі жүйе түзе алмайды. Онда ол сөйлемдер бір қайырым бола алмайды.

Мысалы:

Түйелер көтерілісшілерге жол ашып берді. Жүз батыр тізе қосып ү_рысқа кірісті. Олар үзікті жағалап, қылыштасып, жолдастарын өткізе бастады деген мэтінде үш сөйлем бар. Бірақ оның үшеуі әрекеттің бір мезгілде өтіп жатқанын байқатады, мезгілдік байланысын көрсетеді.

Ал осы сөйлемдегі енді басқа жердегі Исатайдың сарбаздарының іс-әрекетіне байланысты сөйлем қүрасақ, онда жаңа жолдан бастауға тура келеді. Яғни, мүнда жаңа қайырым, жаңа пікір айтылатын болады. Мысалы:

Қоршаудың үздігінен бірнеше болып шыққан бураның қос өркешінің арасында жабыса жатып алған Садық қарт еді. Одан соң жігіттердің қорғауындағы әйелдер мен бала-шаға шықты.

Исатай мен Махамбет басңаларды қүтқару үшін, өз бастарын элімге тіккен жүз батырмен бірге соғысып жүр.

45

Міне, мұнда екі қайырым бар. Біріншісі, жау қоршауды бұзу әрекеті, екіншісі, қоршаудағы шығу әрекетін білдіру. Барлың алты сөйлем осы екі қайырымда топтасқан. Оқиға желісін баяндауда осы қайырымдар да бір-бірімен байланыста болады.

"Жамбыл үлы ақын"—деп басталатын мэтін кіріспесі ең негізгі категорияның бірі, заттың атауынан басталып тү_р.

Мэтіннің мазмұны объективті шындықты білдіретін пікірлер жиынтығынан құралады. Ал пікірлеу сөйлем арқылы беріледі. Сөйлемде әрқашан бір нәрсе туралы бірдеңе айтылады. Онда не туралы сөз болса, ол бастауыш (субъект) деп аталады, ал сол заң туралы айтқанымыз баяндауыш (предикат) деп аталады.

Мэтіндегі сөйлемдер өрқашанда субъект пен предикаттың қосылуынан болады.

Сөйлемдегі бастауыштың (субъктің) өзгеруіне байланысты сөйлем не анық, не белгісіз болуы мүмкін. Бастауышы анық сөйлемдер - дара, ішінара және жалпы болып бөлінеді. Дара - бір ғана жеке ұғым бастауыштан турған сөйлем. Мысалы: Мүхтар Әуезов-қазақтың ү_лы суреткері. Ішінара ұғымның көлемінің бір бөлшегі ғана бастауыш болып түрған сөйлем. Мысалы: Кейбір оқушылар тіл білімінен терең білетінін көрсетті. Жалпы бастаушы заттардың, не құбылыстардың класын көрсететін сөйлем. Мысалы: үй жануарлары - сут қоректілер. Ал субъктісі белгісіз сөйлем - жақсыз сөйлем болады, Мысалы: Шомылғым келеді. Сөйлемді баяндауыш тулғасына қарай хабарлы, суретті, түсіндірме сөйлемдер деп бөлуге болады.

Хабарлы сөйлемнің баяндауышы — оқиғалар жайында айтылған сөздерден турады. Бастауыш мұнда әрқашанда нәрсенің күйінен, ұғымынан және хабарланатын нәрселер туралы көбінесе қатыстық жағынан баяндалады. Мысалы: Біздің аулада райхан гүлдеп түр. Бұл сөйлемді хабарлы сөйлем деп атаймыз. Өйткені аулада

райханның гүлдеп тұрғанын хабарлап түр.

Берірек келген соң, тайынан басқа Көркемтайдың үйреткен көкбестісі мен бір-екі бұзаулы сиыры ғана қалды.

Қасындағы ағайын көршілерінің балалары Көркемтайдың жақсы жүргендігін күндеп, көре алмайтын.

Менің арқамда жетімдіктің не екенін білмеуші ең, ешкімнің баласынан кем қылғаным жоқ еді.

Бүрын Ысқақтың үйіне қалай ашуланса да, шешесінің мүндай ренішті сөздер айтып жылағанын Көркемтай көрген жоқ еді. Соның үшін де ол өзін бақытты санап, жетімдікті білмеуші еді. Шешесінің айтқан сөздері оған сондай аянышты көрінді. (112 сөз) Бұл микромэтіндегі әрбір қайырымдағы сөйлемдер сол мэтіннің түтас мазмұнына орай және қайырымдағы пікірдің мәніне байланысты өзіндік ой ерекшеліктерін білдіреді.

47

ГҮ. Қорытынды.

Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруды дағдыландырудың негізгі әдіс-тәсілдері және нәтижесі.

Қорыта айтқанда, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықгыру үшін мэтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек. Бастауыш сыныпта ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі оқушылардың сөздік қорын, ауызша және жазбаша сөйлеу тілін, сөйлеу мэдениетін қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып, сол үйренген сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп, сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай, өз сабақтарымызды оқушының дұрыс сөйлеу мэдениетін жоғары деңгейге көтеру, яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр.

Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет деп санаймыз. Атап айтқанда, тіл білімінде: сөз, сөздің тіркеске түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мэтін қүралатындығы. Жазушы (не сөйлеуші) мәтіннің негізгі бөлімінде жоғарыдағы келтірілген сөйлемдерді пайдалана отырып, субъект пен предикаттың қатынасын баяндайды, хабарлайды, суреттейді. Бұл әрекеттің арқасында адам түрлі-түрлі пікірлерді салыстыра, талдай отырып жеке не жалпы ой қорытындысына келеді.

Мэтіннің сонғы бөлімівде үш түрлі ой қорытындысының бірін жасауы мүмкін. Олар: индуктивті, дедуктивті және аналогиялық. Индуктивті ой қорытындысы деп жеке фактілер мен қүбылыстарды зерттеп, тексеруге сүйене отырып жалпы зандылықтар мен ережелер жасау жолын \ айтадыЛ Мысалы:

Түйе өзен суына салқындап турғанды. Өзен жағасында түлкі

келіп: - Уа түйе, су терең бе екен? Мен де шомылып алсам қайтеді? — деді.

- Терең-ақ, жүзе білмесең, судан рахат табамын деп ойлама.
Сақалды басыңмен неге жалған сөйлейсің? Терең емес, сенің

тізеңнен ғана келіп тұрған жоқ па?

Әркімнің өз биігі, өз төбесі бар. Сенің бойың менің тіземнен де
төмен. Қолың жетпегенге кеңірдегіңді созып қайтесің?
Мен сенің өтірігінді шығарайын,-деп түлкі жарқабақтан суға
қойып кетті.

Түлкі суға батып, су жутып, түншығып бара жатқан соң шыңғырып:

Түйе, түйежан, бауырым құтқара гөр, суға кеттім,- деді.

Менің айтқанымның шындьщ, жан ашыр сөз екеніне көзің
жетті ме? — деп сұрады түйе саспай,
Көзімнің жеткенін-жетпегенін жағаға шыққан соң айтайын,
тезірек қүтқара гөр!-деп жалынды түлкі шашалып-қаңалып.

-Бұл ақымаққа не дерсің,-деп түйе түлкіге ренжіді, су түбіне кетіп бара жатып та қулық істейді, қателігін мойындағысы келмейді.

Түлкі суға батып та кетті, - өзі білмейтін, білгеннің тілін алмайтын саған сол керек",-деп шағалалар шу-шу етті. (М.Төреханов)

Бұл мәтінде жазушы түлкінің (субъектінің) іс⁴-әрекеттерін баяндай отырып, жекеден (түлкіні мысалға ала отырып, жалпыға қарай) өзі білмейтін, білгеннің тілін адмайтын...) ой қорытындысын шығарған.

Дедукция дегеніміз—жалпыдан жекеге қарай жасалынатын ой қорытындысы. Мысалы: Бір уыс мақта.

Бір кішкентай қыз өкесінің шапанын жамап отыр екен_г шешесі қасына отырып, ақыл айтты:

Балам дүниедегі жаратылған жанды жануарлардың ешқайсысының

да керексіз болып жерде қалатыны болмайды. Сол сөзді айтып отырғанда қыз бала киімін жамап болып_г жердегі мақтаның қиқымын терезеден лақтырып тастады,

- Әже осы қиқымның еш нөрсеге керегі бола

қоймас, - деді. Әжесі: - Балам, ол да жерде қалмайды,-деді.

Осылайша сөйлесіп отырғанда, манағы мақтаны бір кішкентай торғай алып кетті. Қыз эжесін:

Манағы мақтаның қиқымын бір торғай алып кетті, оны не
қылады? — деді. Әжесі:
Көрдің бе балам, күн айналмай манағы сөздің келгені. Қажетсіз
деген мақта қиқымының да көдеге жарағанын. Оны торғай ұясына төсеп,
жас балапандарына мамық етеді, - деді. (Ы. Алтынсарин)

Бұл мөтінде соңғы қайырым индуктивтік ой қорытындысы, өйткені дүниедегі жаратылған жанды-жансыздардың ешқайсыш да керексіз болып, жерде қалатыны болмайды» деген жалпы ой қорытындысынан "Мақта қиқымы көдеге жарады" деген жеке ой қорытындысы туындайды.

Аналогия дегеніміз — ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау.

Мэтіннің түрлері:

1. Хабар — негізін/ ең бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды /еске тусіріп айтъш шығу.

Мүндағы баяндау, негізінен, оқиғаның өту тәртібі мен уақытын, орнын көрсету жолымен іске асады. Мэтін құрылысы:

а) Оқиғаның басталуы;

ә) Оқиғаның дамуы;

б) Оқиғаның аяқталуы болып үшке бөлінеді.

Мэтіннің хабарлау турі белгілі бір уақытта болған, себеп-салдарлық
байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

Әдебиеттер тізімі.

Жапбаров А., Тілеубердиев Б. «Оқушыларға мэтін қүрастыру
мен шығарма жаздыру әдістемесі» Ш.2002 ж., 16-бет.
Әбдікаримов Т.М. «Бастауыш сыныпта мәітін
арқылы тіл дамыту» А.1993ж, 20-бет.
Арғынов Х.К. «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері»
А., 1987 ж, 205 бет.
Айғабылов А. «Тіл устарту» Қазақстан мектебі 1995, N8.
Ысқақов Б. «Тіл дамытудың психолингвистикалық
негіздері» А. 1996 жыл
Жаппаров. Тіл дамыту. А. 1989, 85-бет.
Базарбекова Сөздік жұмыс.
Жолдашқызы Р. «Мәтінмен жұмыс істеу» «Бастауыш
мектеп»2001 ж, N1-2. 45-бет.

9.«Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері» «Қазақстан мектебі» 2002 5. 47 бет.

Отар Әлі Бүркіт. «Көркем мәтінніңсемантикасы» Қазақ тілі
мен әдебиеті. 2001 ж, N8. 25-бет.
Аманжолов С, Әбілқаев А., Үйықбаев М. «Қазақ тілінің
грамматикасы» А. 1977. 23-бет.
Аханов, Катембаева «Қазақтілі» А. 1982. 23-бет.
Исаев, Бектуров «Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың
тәсілдері». А. 1985.

Г.Абуханов «Қазақ тілі синтаксисі» А. 1990.
Қ. Жубанов «Қазақ тілі» А. 1966.

16. Бастауыш мектеп 2000 N3. 4-бет.

17. Бастауыш мектеп 2001 N17 40-бет

Қазақ тіл мен өдебиеті. 2001 ж- N 8, 25 бет.
Бастауыш мект. 2001 N1-2 45 бет.

<предыдущая страница | следующая страница>