Будаин С..Г., буряад хэлэ ба литературын багша. Буряад үндэhэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат.

7-дохи класс.

Хэшээлэй темэ: Глагол.

Хэшээл- практикум.

Хэшээлэй янза: тобшололгын.

Хэшээлэй зорилго: Глаголой удха ба гол морфологическа шэнжэнггд, тэрэнэй синтаксическа үүргэ хэрэглэлгэ тогтомол гуримтай, системэтэй болгон ойлгуулха.

hурагшадай глагол гэhэн хэлэлгын хуби аман ба бэшэмэл хэлэлгэдээ згбөөр хэрэглэжэ hураха дадал үргэдхэхэ.

Түрэл нютагтаа, тойроод байhан байгаалидаа гамтайгаар хандаха гэhэн ойлгосо бэхижүүлхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: элдэб шатын даабаринуудтай карточканууд, Буряад номой сахим ( электронно ном), Буряад орон тухай шүлэгүүд…

Хэшээлэй ябаса:

I. Эмхидхэлэй үе:

Оролто үгэ: Хэшээлэйнгээ темэ ба зорилготой танилсуулга

1. Ямар ехэ раздел үзэжэ эхилээбибди? (Морфологи)

2. Морфологи юу үзэдэг бэ? (хэлэлгын хубинуудые)

3. Мγнөөдэр хэшээлдээ ямар хэлэлгын хуби дабтаха болонобибди? (глагол)

Хэшээлэй зорилго: Буряад хэлэнэй грамматикын гол hалбаринуудай нэгэн «Морфологи» гэhэн ехэшье, хүндэшье бүлэг 6 класста үзэжэ эхилээбди, мүнөөдэр хэшээлдээ глаголой (үйлэ үгын) удха ба гол морфологическа шэнжэнүүд, глаголой түхэлнүүдые дабтаад, практическа даабаринуудые дүүргэжэ шадаха гэhэн зорилго урдаа табинабди.
II. hурагшадай дадал шадабариин шалгалгын шата.

Экспресс асуудалнууд:

I вариант: 1. Юумэнэй үйлэ байдал тэмдэглэжэ, сагта, нюурта, тоодо хубилдаг, мэдүүлэл соо ехэнхидээ хэлэгшэ болодог, юу хэнэб? яанаб? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг хэлэлгын хубиие глагол гэдэг.

Энэ дүрим а) зγб.+ б) буруу

2. Нэгэ γгэhөө бүридэhэн үйлэ ба байдал тэмдэглэhэн үгэнүүдые… глагол гэдэг.

А) суг б) амяараа +

II вариант:

1. Глагол хэды түхэлтэйб?

А. 3; б. 5; в.4;+ г. 2

2. Ерээд, ябабал, ошомсоор, дуулатар, хөөрэтэр… эдэ ямар түхэлэй глаголнууд бэ?

А. причастна; б. хандаhан; в. мэдүүлhэн; г. деепричастна+

III вариант:

1. Причасти хадаа юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй глаголой түхэл юм: үйлэ тэмдэглэжэ, саг, түлэб харуулхынгаа хажуугаар зохилдодог.

А. зүб.+ б. буруу

2. Текст сооhоо мэдүүлhэн түхэлэй глаголнуудые ологты.

Саяанhаа зүүн тээшээ, Байгалай урда эрьеэр, Хамар-Дабаанай шэлэнүүд үргэлжэлнэ. Тайгаар бүрхөөгдэнхэй эдэ ууланууд үзэсхэлэн гоёор харагдадаг. Зунай ааяма халуун үедэ орьёл үндэрнүүдэй орой мүнхэ мүльhөөр сайбалзан байхал.

III. Практическа хүдэлмэри: «Буряад хэлээр тестнүүд».
I. вариант. 1. «Буряад хэлээр тестнүүд». Глаголой удха шанар. №3., 69 н.

Суг глаголнуудые ологты:

А. үүлэтэбэ

Б. хүүенэ

В. дулаасаhаар гараба.

Г. хөөрэлдөөд байна.

Д. ябаба

Е. уншана

Харюу: в, г.

Причастинуудай зохилдол. №1., 74 н.

Причасти хадаа юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй глаголой түхэл юм: үйлэ тэмдэглэжэ, саг, түлэб харуулхынгаа хажуугаар зохилдодог.

А. зүб. б.буруу.

Харюу: а.

2. Причастинуудай зохилдол. №1. 74 н., Хамаанай падеждэ байhан причасти ологты.

А. Хүбшын модоной ногоорходо, хүхы донгодохо.

Б. Бороогой ороhоной hүүлээр hолонго татаба.

В. Унаhан малгайгаа абангүй хүдэлхэ.

Харюу: б.

3. №2., 77н., Деепричастиин нюурта ба өөртэ хамаадал.

2-дохи ганса нюурта хамаадаhан глагол (деепричасти) ологты.

А. бариhааршни;

Б. ерээмсээршни;

В. ябатарнь;

Г. hонирхоторни;

Д. зурабални;

Е. ябабалшни;

Харюу: б, е.

II вариант: 1. «Буряад хэлээр тестнүүд». Мэдүүлhэн тухэл. №3., 73н., Д: Илгагдаhан глаголнуудай саг тэмдэглэгты.

Тэнэг тархи хүлоо зобоохо,

Уймар тархи улаяа элээхэ.

А. үнгэрhэн сагай глагол;

Б. мүнөө сагай глагол;

В. ерээдүй сагай глагол;

Харюу: в.

2. Причастинуудай хамаадал. №1, 75 н.

1-дэхи олон нюурта хамаадаhан причастинуудые ологты.

А. ерэhэмни ;

Б. ошохоорнай;

В. дуулахыень;

Г. алдаршахадатнай;

Д. хонохыемни;

Е. гарахаhаамнай;

Харюу: б,е.

3. Деепричастна түхэл. №3, 76 н.

Д: Деепричастинуудтай оньhон үгэнүүдые ологты.

А. Айлаар бэдэрэнхаар, абдараа уудалhан дээрэ.

Б. Болоhон таряа болзор соонь хуряа.

В. Нүгэл хэжэ баяжанхаар, нюсэгөөр hууhан дээрэ.

Г. Аадар бороогой hүүлдэ агаар арюун байдаг.

Харюу: а, в.

III вариант: 1. «Буряад хэлээр тестнүүд» №2, 76 н.

1. Деепричастинууд хэды янза боложо илгардаг бэ?

А. 8; б. 12; в. 10.

Харюу: в

2. «Буряад хэлээр тестнүүд» №3, 77 н.

Деепричастиин нюурта ба өөртэ хамаадал.

Өөртэ хамаадаhан деепричаститай мэдүүлэл ологты.

А. Гэртээ ерэмсээрээ, үбгэн абаяа золгохоёо ошохоб.

Б. Хуhан, уляаhан модод хаанашье ургажа болохо.

В. Хабар болоходо, шубууд эхэ нютагаа бусадаг.

Харюу: а.

3. Мэдүүлhэн түхэл. №2., 73 н.

Мэдүүлhэн түхэлэй глаголнуудай залгалтануудые заагты.

А) –ха;

Б) –г;

В) –на;

Г) –ба;

Д) –hан;

Е) –аа.

Харюу: а , в, г, е.

IV. Электронно номоор хүдэлмэри:

1. «Турэлхи хэлэеэ үзэе»;

2. «Морфологи»;

3. «Үйлэ угэ». Даабари 1.

2.

3.

4.

5.

V. «Түрэл Буряад оромнай».

I бүлэг: Буряад ороной хизаар…

Улаан-Удэ хото…

II бүлэг: Буряад ороной байгаали.

Байгал далай – Буряад орон…

«Байгал далай – номин далай,

Буряад зоной – хэшэг далай...»

III бүлэг: Буряад ороной хада ууланууд ан гүрөөлөөр баян…

Буряад ороной ой тайга алим жэмэсээр баян…

1. Буряад орон.

Буряад республика Ази түбиин дунда, Зүүн Сибириин ой, талата дайда болон Монголой үргэн талын хоорондо оршодог – прич., дабтаhан.

Ниислэл Улаан-Үдэ хото 1666 ондо бии болоо – мэд. түх., үнг. сагай.

Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ, Үдэ голой адагта Улаан-Үдэ хото оршодог – прич., дабтаhан.

Энэ хотодо ехэ ехэ заводууд, фабриканууд, театрнууд олон бии. Улаан-Үдэ хотодо олон дээдэ ба дунда hургуулинууд бии. Гоё hайхан гэрнүүд баригдажал байдаг – прич. дабтаhан.

2. Буряад ороной байгаали.

Буряад ороноймнай байгаали гайхамшагта hайхан юм. Зунай ааяма халуун байн гэhээ уула хадхаhан үндэр уулануудай оройнууд саб сагаан дэнзэеэ яларуулан, үбэлые hануулан байдаг. Үбэлэй хүйтэн байн гэhээ булагууд харьялжа, тэдэниие тойрон ургамалнууд ногооржо байдаг.

Буряад ороноо магтан хэлээ хадаа, Байгал далайгаа заатагγй хэлэхэ ёhотойбди. Нэлэнхы ехэ Ази түбиин тэг дунда Байгал далаймнай нэлбыдэг. Байгал далайда 336 бага ехэ гол мүрэнууд шудхан ородог, эгээ ехэнь Сэлэнгэ юм.

Байгалhаа баруун тээшэ Саяан ууланууд бархайлдадаг, харин Байгалhаа зүүн хойшоо Баргажанай шэлэнүүд зурына. Байгал далайгаа, оршон тойронхи байгаалииень хамгаалха гээшэ хүн бүхэнэй нангин уялга.

3. Эхэ байгаалияа гамная! – ханд. түх., 1-хи н., ол. тоо.

Буряад зон байгаалидаа ехэ наринаар хандадаг байhан юм. – прич., γнг. сагай.

Буряад орондомнай Байгал далайгаа тойроод (илг. деепр.) хада уулануудшье, тала дайдашье, булаг горходшье бии. Ой тайгадамнай ан гүрөөл, гол горход соомнай загаhа жараахай, уhанай шубууд байдаг (дабт. деепр.). Эдэ барандаа бэе бэеhээ дулдыданги. Тиимэhээ байгаалияа нюдэнэй сэсэгы мэтээр хамгаалха – хγн бүхэнэй нангин уялга.

1. Бархан, Саяан,

Алхана, hэбхеэн

Ууланууднай

Буряадхан нютагайм

Шэмэгынь болонхойл…

(Г.Ринчино)

2. Нарата үргэн дайдатай,

Нарhата үдхэн тайгатай,

Мүльhэтэ үндэр Саяантай,

Мүнгэтэмэ гүн Байгалтай –

Түүхэ домогоороо баян

Түрэл Буряад оромнай…

(Д.Жалсараев)

3. Сэсэгүүд, сэсэгүүд

Сэл хүхэнүүд,

Сэлмэг гоёнууд,

Шара ногоонууд…

(Ц.Бимбаев)

«Нютагайм шэнжэ»

4. Халюун талата Буряадаа

Харан, харан байхадам,

Хангай тайга нэмэритэй

Хадынш орон хэбэртэй…

(Д.Улзытуев)

5. Үндэр уула,

Үргэн талань барашагуй,

Сэнхир тэнгэриин

Хирхаг доогуур шургана…

(Б.Базарон)

V. Тобшолол:

Морфологиин хүшэр темэнүүдэй нэгэн «Глагол» - «үйлэ үгэ» гэhэн раздел шудалжа дүүргэжэ байхадаа, хэр зэргэ мүнөөдэр темэеэ ойлгожо абаабди гэжэ хэлэхээр.

- Уран шүлэгүүдээрээ уран зохёолшод түрэл нютагаа магтан дууланад…

- Буряад ороноо, түрэл нютагаа, тойроод байhан Эхэ байгаалияа дуулаагγй, магтаагγй уран зохёолшо γгы хадаа…

VI. Гэрэй даабари: «Буряад оромнай hайхан даа…» гэhэн темэдэ зохёолго бэшэхэ.