Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс. Жалпы қәзіргі таңда ҚР-ның әртүрлі өңірлері бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың табыстары айтарлықтай өсіп отыр (кесте 4).
Кесте 4

Өңірлер бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (млн. теңге)

	2000	2001	2002	2003	2004
Қазақстан Республикасы	101508	422046	353803	512044	750783
Ақмола	-5941	-3996	507	-3442	2616
Ақтөбе	2222	18768	24624	48816	83874
Алматы	-3473	670	2505	4219	6243
Атырау	44029	142493	127125	127963	182834
Шығыс Қазақстан	5486	12630	13318	7228	12367
Жамбыл	-2968	-5445	-1311	-1134	5502
Батыс Қазақстан	-2307	3387	1448	1908	5440
Қарағанды	10095	78232	55743	88607	115129
Қостанай	7228	2410	4707	4794	15810
Қызылорда	6180	29191	39489	43729	70754
Маңғыстау	25558	61775	28085	77224	89886
Павлодар	6428	3889	2812	-3615	9738
Солтүстік Қазақстан	201	1881	211	-4517	-1129
Оңтүстік Қазақстан	7853	19030	4529	12606	15363
Астана қаласы	8117	41703	10983	64882	102649
Алматы қаласы	-7200	15428	39028	42776	33707

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.
Сонымен қатар кәсіпорындардың бюджетке төлеген салықтарынан басқа сол міндеттемелерді орындамайтын субьектцгердің бар екендігін де атап өтуіміз қажет. Келесі кестеде экономикалық қызметтің негізгі түрлеріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджет алдындағы берешектері көрсетілген (кесте 5).
Кесте 5

Экономикалық қызметтің негізгі түрлеріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың берешегі

(жыл аяғына, млн. теңге)

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004
Міндеттемелер бойынша барлық берешек	1954934	2014066	2233442	2890692	3272881
Одан: мерзімі өткен	518922	357402	259722	207320	177354
Міндеттемелер бойынша жалпы берешектен:
Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу бойынша	451688	465597	462847	522727	664696
Бюджетке жіберілетін салықтар және басқа міндетті төлем бойынша	157265	156861	107108	124010	144627
Банктердің қарыздары бойынша	183911	194694	348797	519908	753602
банктен тыс мекемелердің қарыздары бойынша	664021	641610	689963	855574	852136
Кәсіпорынның қызметкерлер еңбегіне ақы төлеуге арналған қаражатты беру бойынша берешегі	32131	36024	26337	28460	31907
Дебиторлық берешек	699457	735617	770502	1107848	1398632
Одан: мерзімі өткен	313718	192997	139496	130521	104960
Жалпы дебиторлық берешектен:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі	475884	424083	383967	525254	681153

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.
Жалпы кәсіпорындар мен ұйымдардан төленетін салықтарды талдаулар бойынша көрсеткіштер салықтардың өсуінің әсерінен бюджеттің әртүрлі салаларына бөлінетін шығындардың өсуін, яғни халыққа бөлінетін қаржы деңгейлерінің артуын көрсетеді (кесте 6).
Кесте 6

Облыстық бюджет және аудандық, қалалық бюджеттер арасында шығындардың бөлінуі (%)

	01.01.2C			301 жыл	01.01.2C	302 жыл		01.01.2		303 жыл		01.01.2		004 жыл
Шығындар	Облыс тық бюджет			Аудан және қалалық бюджет	Облыс тық бюджет	Аудан және қалалық бюджет		Облыс тық бюджет		Аудан және қалалық бюджет		Облыс тық бюджет		Аудан және қалалық бтоджет
1	2			3	4	*1		6		7		8		9
Іалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер	57,8			42,2	78,6	21,4		49,8		50,2		35,5		64,5
Қорғаныс	100			0	98,7	1,3		9,8		8,2		96,1		3,9
Қоғамдық тәртіп жөне қауіпсіздік	73,5			26,5	74,4	25,6		92,1		7,9		96,6		3,4
Клім беру	29,2			70,8	21,4	78,6		17,2		82,8		37,4		62,6
Денсаулық сақтау
Элеуметтік сақтандыру және қатамасыздандыру	66,7			33,3	66,3	33,7		60,5		39,5		75,8		24,2
Тұрғын коммуналдық кызмет	9,8			90,2	81,1	18,9		0		100		64,9		35,1
Мәдениет саласында қызметті және демалысты	56			44	69,4	30,6		37,4		62,6		58,7		41,3
Ауыл шаруашылық, су және орман шаруашылығы, балық, аңшылық	68,9			31,1	71,1	28,9		27,9		72,1		50,7		49,3
Пайдалы қазбажәне іаукен өнеркәсібі	-			-	24,7	75,3		300		0		100		0
ІКөлікжәне	0			100	100	0		100		0		100		0
байланыс
Экономикалық қызметпен байланысты		0	100		100		0		100		0		100		0
Негізгі топтарға ендірілмеген шығындар		99,9	0,1		100		0		17,8		82,2		52		48
Барлық шығындар		44,8	55,2		47,5		52,5		37,8		62,2		63,2		36,8

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.
Олардың есепті жылы алынған бюджеттік табыстары өткен жылмен салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау үшін, келесі аналитикалық кестені ұсынамыз (кесте 7).
Кесте 7

Кәсіпорынның жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына әсерін тигізетін факторларды анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер

№	Көрсеткіштер	Өткен жылға	Есепті жылғы
1.	Өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден түскен	557516	468020
2.	өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құны	116827	116478
3.	Жалпы табыс (1 қатар - 2қатар)	30689	31542
4.	Баға индексі	1,00	1,05
5.	өткізілген өнімнен (жұмыс, қызмет) түскен табыс, салыстырмалы бағамен	245253	255257

Ескерту: Мәліметтер Табыс ЖШС жылдық есебі бойынша жасалған
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:

1. Бағаның өсуі табысқа калай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін (өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін көрсетеді.

Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы қосымшы табыс 12763 мың теңгені құрайды.

2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.

Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының деңгейі тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюы өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі немесе азаюына пропорционалды түрде болуы тиіс.

Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізудеи түскен табыс 2,8%-ке ((31542/30689*100=102,8); 102,8-100 = 2,8) көбейді. Нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі есебінен жалпы табыстың 853 мың теңге көп алынуына әсер етті. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады.

3. Өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: [(16996:22075)-20689:24392]-22075 =(0,7699-0,8482>22075 =-0,0783-22075 =-1728 мың теңге. Өткізілген өнімнен алынатын табьютың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады. Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы табыстың өсуіне әкеледі.

Табыстылықтың келесі абсолютті көцреткіші — негізгі қызметтен алынған (түскен) табыс. Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары қаншалықты аз болса негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары болады. Сондықтан да негізгі кызметтен алынатын табысқа жүргізілетін талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен үздіксіз байланыста жүргізу қажет.

Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сырткы пайдаланушылар шығындарды тұрақты және айналмалы шығындарға дәл бөле алмайтынына байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады. ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг" жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та пайда болған.

Кәсіпорындардың әнеркәсіптік фирмалардың табыстары туралы көп сатылы зерттеулер негізгі келесі көрсеткіштерді бөліп көрсетуге әкелді:

- Өнімді өткізуден түскен табыс

- Айнымалы шығындар

- Маржиналды табыс

- Тұрақты шығындар

- Негізгі қызметтен алынған табыс

Маржиналды табыс - бұл өнімді өткізуден түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма. Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасын көрсетеді. Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор.

1) өнім бірлігінің бағасы;

2) Өнімнің бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындар;

3) тұрақты шығындар.

Өткізілген өнім бірлігінің бағасының төмендеуі нақты өлшемдегі өткізу көлемінің көбеюінің қажеттілігін анықтайды, яғни шығындарды өтеу үшін орнын толтыру нүктесінің көтерілуін анықтайды.

Егер қарастырылып отырған мысалда бағаны 24 теңгеден 21 теңгеге дейін төмендетсе, онда орнын толтыру нүктесі 37 500 бірлікке () тең болады.

10 мыңнан 70 мың бірлікке дейін мүмкін болатын өткізудің релеванттық интервалын сақтау кезінде қауіпсіздік аймағы тарылады және 40 мың емес, 32,5 мың бірлікті құрайды (70 000 - 37 500), яғни өткізу кезінде кәсіпорын тек 37501 бірліктен бастап негізгі қызметтен табыс алады. Бағаның өсуі орнын толтыру нүктесіне кері әсерін тигізеді. Ол зиянсыздық деңгейін төмендетеді. Мысалы, егер кәсіпорын өнім бірлігін 29 теңгеден сатса, яғни 5 теңгеге немесе 20,8%-ға әсіресе, онда өндірістің қауіпті көлемі 22 500 бірлікті құрайды. Басқаша айтқанда, егер өзгермейтін шығындар кезінде бағаны 5 теңгеге кетерсе кәсіпорын 7500 бұйымға аз сатады. Өнім бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындардың өзгеруі мен ендіріс көлемінің қауіпті нүктесі тікелей өзара байланысты: осы шығындардың өсуі "Өлі нүктенің" көтерілуіне әкеледі. Егер қарастарылып отырған мысалда енім бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындар 9 теңгенің орнына 12 теңгені құраса, яғни 33,3 %-ға өссе, онда өндірістің қауіпті көлемі 37500 бірлікке тең болады.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтык экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер.

Жалпы кәсіпорындардың табыстылық көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:

1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекеленген элементтері;

2) өнімдер;

3) ақша қаражаттарының таза ағымы (немесе түсімі) негізінде есептелетін табыстылық көрсеткіштері.

Кәсіпорын активтерін (мүлкін) пайдалану тиімділігі - берілген кәсіпорынға қаражаттар салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды белгілердің бірі болып саналады. Кәсіпорын мүліктерінің (активтерінің) тиімділігін өлшеудің бірден-бір дұрыс, танылған әрі кең тараған қорытындылаушы көрсеткіштерінің бірі - табыстылық коэффициенті, ол таза табыстың жалпы активтерге (авансталған капиталға) қатынасын көрсетеді. Активтердің табыстылық деңгейін капиталды пайдаланудың таңдау жолдарымен, мысалы, кәсіпорынның алған табысымен салыстырған жөн.

Табыстылық коэффициентіне талдау жүргізушілер:

• басқару тиімділігінің көрсеткіштері;

• кәсіпорынның инвестициялау мақсатында қажетті табысты жеткілікті түрде ала алу қабілетік көрсететін өлшеуіш;

• табыс болжау әдісі;

• шешім қабылдау және бақылау құралы ретінде пайдаланады.

Басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде, авансталған капиалдың табыстылық деңгейі оның сапасының индикаторы болып табылады. Кәсіпорынның инвестициялауға қажетті табысты жеткілікті кәлемде алу мүмкіндігін білдіретін өлшеуіш ретінде, авансталған (жалпы) капиталдың табыстылық деңгейі кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығының сенімді көрсеткіші болып саналады. Осыған байланысты ол, инвесторлар мен ұзақ мерзімді несиелер, заем берушілердің үлкен назарына ие болады.

Жалпы әрбір кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты олардың табыстарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табыстары әртүрлі сипагта көрінеді. Осы мысалды одан әрі қарастыра отырып, мысалы жал телемінің өсуіне байланысты тұрақты шығындардың 10%-ға өсуі қауіпті көлемге қалай әсер ететінін анықтауға болады. Келесі кестеде өнеркәсіп кәсіпорындарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табысы керсетілген (кесте 8).

Кесте 8

Өнеркәсіп кәсіпорындарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табысы (залалы)

(млн. теңге)

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004
Кен өндіру енеркәсібі	84494	254888	22407]	290376	424349
Шикі мұнай және табиғи газ өндіру	79359	246688	204122	267822	381062
Кен өндіру өеркәсібі, энергетикаға арналған материалдар өндіруден басқа	7426	7187	13111	16463	34389
Темір кендерін өндіру	7695	5257	8233	14820	28961
Түсті металл кендерін өндіру	-799	3819	4449	1450	1108
Кен өндіру өнеркәсібінің басқа да салалары	530	-1890	429	193	4320
Өңдеу өнеркәсібі	64282	128243	90170	124321	167844
Тамақ өнімдерін өндіру, сусындар мен темекіні қоса	-5912	449	3359	3193	8073
Тамақ өнімдерін өндіру, сусындарды қоса	-5595	-229	2780	237	4721
Темекі өнімдерін өндіру	-317	677	579	2956	3351
Тоқыма және тігін өнеркәсібі	-857	16	-84	-760	-230
Былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар өнімдер және аяқкиім өндіру	-59	-47	29	-29	-63
Сүрек өңдеу және ағаштан жасалған бұйымдар өндіру	-19	-9	13	55	33
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі:
Баспа ісі	94	1282	-165	736	362
Кокс, мұнай өнімдерін және ядролық материалдар өндіру	7453	20522	9378	14554	18871
Химия өнеркәсібі	-1956	-3734	-3758	-1393	-2430
Резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіру	-2048	-230	-228	-526	4
Металға жатпайтын өзге де минералдық өнімдерді өндіру	-2125	-290	1545	1240	3359
Металлургия өнеркәсібі және дайын металл бұйымдарын өндіру	70985	109371	77176	104904	136723
Металлургия өнеркәсібі	72151	109134	76898	104484	136356
Қара металлургия (ЕСҮС)	26624	31979	13300	34644	68235
Түсті металдар өндіру	30174	72705	66103	69891	68017
Дайын металл бұйымдарын өндіру	-1166	237	278	419	367
Машиналар мен жабдықтар өндіру	-1073	-326	472	-477	-759
Электр жабдықтардың, электрондық және оптикалық жабдықтарды өндіру	-431	292	359	732	834
Көлік құралдары мен жабдықтарын өндіру	156	644	1985	2061	3308
Өнеркәсіптің өзге де салалары	74	303	89	31	-241
Электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлу	І59213	-24966	-15471	-13610	-4178

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттарда Қазақстан Республикасының салық заңдарында бар ережелерден өзге ережелер белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты қолдану шартын ішкі рсспубликалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халыкаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады.

Бұл көрсеткішті табысты (пайданы) болжау мақсатында пайдаланудың тиімділігі сонда, ол кәсіпорынның болашақта алынатын табысын активтермен (жалпы капитал) байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұл болжаудың нақтылығын жоғарылатады.

Активтердің тиімділік деңгейі, кәсіпорындарда инвестициялық шешімдер қабылдауда, қаржылық жоспарлауда, үйлестіруде, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды рөл атқарады. Үлгілі басқарылатын кәсіпорын, табыстың қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша катаң түрде бақылап отырады және сәйкесінше осы нәтижелер негізінде бөлімше басшыларына сыйақылар беріледі. Акгивтерге немесе жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер, шешімдер қабылдауда негіз болып табылады. Кәсіпорын активтерінің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына формула бойынша есептеледі:

Талданып отырған кәсіпорын мәліметтері бойынша кәсілорынның барлық капиталының табыстылық коэффициенті, кестеде берілген мәліметтермен сипатталады (кесте 9).

Кесте 9

Авансталған капиталдың (жалпы активтер) табыстылық деңгейі , %

№	Көрсеткіштер	өткен жыл	Есепті жыл	Ауытқуы (+,-)
1.	Таза табыс, мың теңге	13187	-13059	-26246
2.	Жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал=баланс валютасы)	182963	425973	+243010
3.	Жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капиал), %	0,07	*	*

Ескерту: Мәліметтер Табыс ААҚ жылдық есебі бойынша жасалған
Кәсіпорындар қызметінде бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз,яғни оның қандай факторлардың есебінен құрылғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды болып табылады.

Өткен жылғы табыстылық коэффициентін алып таста)' аркылы, жалпы активтер өзгерісінің ықпал ету мөлшерін анықтаймыз. Бұл екі фактордың жиынтыә әсері, өткен жылғы мәнімен салыстырғанда жалпы активтердің табыстылық деңгейінің оң нәтижелі ауытқуын беріп отыр (-2,99+4,02=+1,03).

Алайда айта кеткен жөн, факторлар әсерін бұл әдістеме бойынша өлшеу біршама қате, себебі оны есептеудің математикалық формуласы дұрыс және ешқандай күдіксіз болғанына қарамастан, ол көрсеткіштің экономикалық мазмүнына жауап бермейді. Таза табыс бойынша барлық активтердің табыстылық деңгейі - (қаражатты тарту көздеріне тәуелсіз) активтер құнының бірлігінен (1 теңге) табыстың қанша ақшалай бірлігі алынғанын корсетеді. Осыған қарағанда, неғүрлым кәсіпорын кеңейген сайын жәие оның өндірістік потенциялы өскен сайын, соғұрлым активтер тиімділігі төмен болады. Керісінше, авансталған капиталдың табыстылық деңгейі жалпы активтерді пайдалану тиімділігіне тәуелді болуы тиіс. Осы түсініктерді карастыра келе, біз екінші көзқарас әлдеқайда ғылыми негізделген және дұрыс деп есептейміз. Және оның соңғы жылдардағы арнайы әдебиеттерде кең таралуы кездейсоқ емес. Таза табысты қалыптастыру барысында, іскерлік белсенділігі көрсеткіштерінің бірі болып саналатын өнімді өткізуден алынған табыс маңызды роль атқарады. Сондықтан да екінші көзқарасты қолдаушы мамандар, жалпы активтердің табыстылық деңгейінің өзгерісі келесі бірінші қатарлы факторлардың әсерінен болады деп есептейді:

1) кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің бірі -өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі;

2) жалпы активтердің айналымдылығы.

Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде берілуі мүмкін: Жалпы активтердің табыстылық деңгейі - өткізілген (сату) өнімнің табыстылығы - активтер айналымдылығы. Шынында:

Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарыпың әрбір теңгесінен алынған таза табысы, өнімді өткізу табыстылығына (сату) және кәсіпорын активтерінің айналымдылығының жылдамдығына байланысты болады.

Формула жалпы активтердің табыстылық деңгейін жоғарылату жолдарын көрсетеді: сату табыстылығы төмен болғанда капитал мен оның элементтерінің айналымын жылдамдатуға ұмтылу керек және керісінше, сол немесе басқа себептермен анықталатын кәсіпорынның төмен іскерлік белсенділігі, өнімді өндіру шығындарын азайту немесе өнім бағасын өсіру, яғни сату табыстылығын өсіру негізінде теңестірілуі (орны толтырылуы) мүмкін.

Авансталған капиталдың (жалпы активтердің) табыстылык деңгейінің өзгеруіне жоғарыда аталған факторлардың тигізетін әсерін талдау үшін келесі аналитикалық кестені құрамыз.

Авансталған капиталдың (жалпы активтер - баланс валютасы) табыстылық деңгейіндегі болған ауытқуға, активтер айналымдылығы мен өнімді өткізу табыстылығы коэффициентінің өзгерісінің тигізетін ықпалы (кесте 10).

Кесте 10

Авансталған капиталдың (жалпы активтердің) табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсерм ететін факторлары

№	Көрсеткіштер	2003	2004	өткен жылға қарағандағы ауытқуы	Оның ішінде коэффициенттер өзгерісі есебінен
					сату табыстылығы	активтердің айналымдылығы
A	Б	1	2	3	4	5
1.	Таза табыс, мың теңге	13187	-13059	-26246	X	X
2.	өткізуден түскен табыс	30689	31542	+853	X	X
3.	Жалпы активтердің орташа жылдық құны, мың теңге	182963	425973	+243010	X	X
4.	Жалпы активтердің (авансталған капитал) табыс-тылық деңгейі, % (1 қатар: 3қ-100)	0,07	*	*	*	*
5.	өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті % (1 өқатар: 2қ-100)	5,12	*	*	X	X
6.	Активтердің Айналымдылық коэффициенті (2қ : 3қ)	0,17	0,07	-0,10	X	X

Ескерту: Мәліметтер Табыс ААҚ жылдық есебі бойынша жасалған
Бірінші қатардағы факторлар тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі. Есепті жылдағы активтер айналымдылығының нақты коэффициенті мен сату табыстылығының коэффициенті бойынша шартты көрсеткіш ретінде активтердің табыстылық деңгейін

(Д_у) аламыз.

Осы көрсеткішті және кестеде келтірілген өткен және есепті жылғы активтер табыстылығы деңгейінің қатарлы факторлардың ықпал ету деңгейін еселтейміз. Біздің мысалымызда ол келесі мәліметтермен сипатталады:

1) өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өзгерісі;

2) жалпы активтердің айналымдылық коэффициентінің өзгерісі. Сонымен қатар, жалпы активтердің табыстылық деңгейінің артуына өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өсуі оң әсерін тигізіп отыр, ал активтердің айналымдылығының бәсеңдеуі, оның жылдам төмендеуіне әкеліп соқтырды.

Факторды егжей-тегжейлі талдау үлестік қатысу (коэффициент) тәсілімен жүргізіледі. Ол үшін үлестік қатысу коэффициенттері, жоғары қатарлы факторлардың ықпал ету деңгейінің төменгі қатарлы факторлар өзіерісінің абсолютті сомасына қатынасы ретінде есептеледі.

Осылайша жалпы активтердің табыстылык деңгейі (авансталі ан капитал) немесе қызметтің барлық түрлерінің табыстылық коэффициенті ( жалпы табыстылықтың) кәсіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және табысты жүргізетінін көрсетеді. Тәжірибеде ағымдағы активтердің табыстылығы деп аталатын көрсеткіш кеңінен қолданылады. Ол ағымдағы актнвтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді. Мұндағы: Т_а - ағымдағы активтердің орташа көлемі. Акционерлік компания құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын үшін салынған капиталдың табыстылық деңгейін бағалаудың, яғни акционерлік капиталды тиімді пайдаланудың негізгі көрсеткіші болып, кәсіпорынның таза табысының оның меншікті капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл көрсеткіш меншікті капиталдың табыстылы коэффициенті немесе мөлшерлемесі деп аталады. Дәл осы көрсеткіш биржада акщюнерлік компаниялардың акцияларына баға белгілеуді бағалау барысында маңызды роль атқарады. Теледидар және радио комментаторлары және макала авторлары кәсіпорындардың тиімділігі бәсекелестігі жене табыстылығы туралы айтқанда дәл осы көрсеткішті пайдаланады. Меншікті капиталдың табыстылық коэффициенті (мөлшерлемесі) бұл өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың меншікті капиталдың айналымдылык көрсеткішіне көбейтіндісінің нәтижесі. Көрсеткіштерге байланысты меншікті капиталдың табыстылық коэффициенті (1) сату көлемінің табыстылығын (2) барлық активтердің айналымдылығына (3) (жиынтық авансталған, жалпы капитал), меншік иелерінің табысының жалпы табыстағы салыстырмалгы үлесіне (4) және қаржылы құрылым көрсеткіштеріне көбейткенге тең.

Кәсіпорындарда көбінесе мына көрсеткіштерді көбірек пайдаланады.

Д ^ч - таза табыс;

Д ^N - өнімді өткізуден алынған табыс;

A - активтер құны;

С к - меншікті (акционерлік) капитал.

Кәсіпорпын қызметіндегі осындай тәуелділіктерді зерттеу, қызмет нәтижесін жақсарту үшін кәсіпорынның қаржы тетіктерін пайдалану мүмкіндігін және қаржылық жағдайын бағалауда үлкен дәлелдеуші күштерге ие болады. Яғни, басқа да осындай жағдайларда, акционерлік капиталдың қайтарымдылығы, жиынтық капиталдың құрамындағы қарыз қаражаттарыньщ үлесі көбейген кезде өседі.

Меншікті капитал мен барлық активтердің табыстылық деңгейі көрсеткіштері арасындағы айырма кәсіпорынның қаржыландыру көздерін ынталандырумен байланысты. Егер қарыз қаражаттары осы қарыз капиталына төленетін пайыздарға қарағанда көбірек табыс әкелсе, онда айырма меншікті капиталдың қайтарымдылығын арттыру үшін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпорын иелері, меншікті капиталдың табыстылық коэффициентін (ставкасын) өсіру мақсатында, әрине қарыздарға (несиеге) назар аударсты: қаржылық оқулықта мұны "тетік нәтижесі" деп атайды.

Қарызға байланысты кәсіпорын иесінің іс-әрекеті екі і егізгі элементтің ықпалында болады. Бірінші жағдайда - бұл салық салынғаннан кейінгі өндіріс табыстылығының (рентебельділігінің) нормасына байла иысты қарыздар бойынша пайыздың мөлшерлемесінің салыстырмалы деңгейі.

Кәсіпорынның инвестицияланған капиталына табыстылық молшерлемесі (76), таза табыстың (салық теленгеннен кейін) активтердің калпы массасына қатынасы ретінде анықталады.

Негізінде, мысалы кәсіпорынның жаңа қарыздары бомаған жағдайда, берілген кәсіпорын салық салынғаннан кейін 15%-ға тең өндіріс табыстылығына ие болады, бұл кезде нарықтағы пайыздық мөлшерлеме 10%-ға тең. Осыған байланысты, кәсіпкер, құньі төмен ақшаларды іске қосу арқылы меншікті капиталдың табыстылық мөлшерлемесін өсіру мақсатында, қарыз капиталы мен тартылған капитал құнының арасындағы айырманы алуға тырысады. Кәсіпкер бұл жағдайға назар аударуы мүмкін, себебі қаржылық шығындар азаяды және салықтық үнемділік байқалады. Ссудалар бойынша пайыз мөлшерлемесі келісім-шарт нормасы болып табылмайды (біздің мысалымызда 10 пайыз), себебі берілген норма салықтық үнем үлесіне қысқарады.

Мысалы, егер салық мөлшерлемесі 50%-ға тең болса, онда 10%-дың келісім-шарт мөлшерлемесіне сәйкес келетін нақты мөлшерлеме 5%- а тең, яғни қарыз капиталының нақты мөлшерлемесі:

10% * (1 – 0,5) = 5%-ға тең.

Әрине, салық салынғаннан кейін өндіріс табыстылығы (рентабельділігі) мен нақты пайыздық мөлшерлеме арасындағы бүндай арақатынас негізінде, қарыз көбейген сайын қарыз міндеттемелерінің табыстылық мөлшерлемесіне тигізетін әсері арта түседі деп айтуға болады.

Жоғарыда айтылғандай тетік нәтижесі математикалық формуласыида (44) көрсетілуі мүмкін, оның жеңілдетілген нұсқасы келесідей түрде болады:

Кәсіпорын қызметінде Д_А- активтер (капитал) т; быстылығы;

ЭР - эксплуатациялық табыс (салықтар мен пайыздарды төлегенге дейін);

П - ссудалар бойынша келісім-шартта көрсетілген жылдық пайыз мөлшерлемесі; Сң — салық салу мөлшерлемесі; Д - қарыз міндеттемелері;

С_к - инвестицияланған меншікті капитал ерекше рол атқарады.

Екінші капитал экономикалық белсенділіктің салыстырмалы жоғары деңгейлі тұрақтылығын көрсетеді. Берілген формула бойыншда егер салық төленгеннен кейінгі инвестицияланған капитал активтернің табыстылық коэффициенті мен салық төленгеннен кейінгі пайыз мөлшерлемесі арасындағы айырма оң болса, онда тетік нәтижесі де оң болады. Егер активтердің табыстылық деңгейі қарыз қаражаттарына төленетін пайыздарға қарағаыда аз болатын болса, онда қарыз қаражаттары кәсіпорын қызметіғе кері әсер етеді деп бағаланады. Меншікті капиталдың тиімділігін арттыру үшін, қарыз капиталын пайдаланудың дұрыстығы жөніндегі сұрақтарды шешуге мүмкіндік беретін "тетік нәтижесінің" формуласы аналитикалық жұмыста қолданылуы тиіс. Талдау жүргізуші түрлі көрсеткіштерді пайдалана отырып меншікті капиталдың табыстылық мөлшерлемесін өсіру жолдарын көрсетеді.

Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығын салықтар мен алымдар, салық залу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске алуына мүмкіндік туғызады. Ел экономикасында бұрын болмаған жаңа ірі құбылыстар нақты жүзеге асырылуда, оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т. б. Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи қадам болып есептеледі.

Осы бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікгі басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мел міндеттері айқын бекітілді /20.21/. Салық туралы қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында: жалпы Mемлекеттік салықтар; міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар және жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Салықтар негізін пайдаға салынатын ггын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және тағы да басқа салықтардан тұрады.

Қазақстан Республикасының Салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше.

Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторлорының шоттарынан салық айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.

Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін тәркілеуге құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тәркілеу туралы шешім жойылады. Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың әрбірі халықаралық салық салудың тәртібін енгізу болып табылады [26.27].

Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі қарай өзгеріп, дамуда. Қазақстан Республикасы Президентінің 1^:}95-жылдың 21-желтоқсанында қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

- салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төмеигі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;

- арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар, табыс салығын 20 проценттік ставка бойынша төлейтін болады;

- заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындар шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақы жұмсалған шығындарға салық салынады;

- жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Қазақстан Үкіметі мен келсімге тұрар алдында Бас салық комитетінде салықтық зерттелуден өтулері тиіс.

Біз тек енгізілген өзгерістердің басты-бастыларын атап кеттік. Ал барлық өзгеріс, толықтырулармен жоғарыда көрсетілген құжат арқылы кеңірек танысуға болады.

Салық жүйесінің бір орнында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикалық дамыған елдердің тәжірибере талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс. Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатыны сөзсіз. Жаңа салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Қазақстан Республикасының салық жүйесі шетелдік дамыған және озық үлгілерді жинақтай отырып, өзіндік жүйелі бағыттарға сайақы шет етуде.

Мемлекеттік бюджет бұл - орталықтандырылған ақша қорын құру барысындағы мемлекет және барлық меншік формасыкдағы субъектілер арасындағы экономикалық қатынастар (кесте 11).
Кесте 11

ААҚ «Табыс» кәсіпорынның 2003-2004 жылдық қаржы-шаруашылық қызметі көрсеткіштері

Көрсеткіштер	Бірлік өлшемі	Өткен жыл	Есептегі жыл	Ауытқуы (+,-)	Өсу карлыны %
1.Өткізуден (сатудан) түскен табыс	мың.тг.	357349	268020	-89329	75%
2.Өнімнің өзіндік құны	мың.тг.	308046	236478	-71568	77%
З.Жалпы табыс	мың.тг.	49303	31542	-17761	63%
4.Кезеңдік шығындар	мың.тг.	36908	44746	7838	122%
5.Салық алынғанға дейінгі табыс	мың.тг.	12395	-13204	-25599	: 06%

<предыдущая страница | следующая страница>