Перейти на главную страницу
Кестеден көріп отырғанымыздай, негізгі құралдардың орташа жылдық құны әлдеқайда жоғарылаған. 2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы орташа жылдық құны 6 981,5 мың тг. құрап, 3 %-ға артты. Оны анықтау үшін қалдық құнының жыл басындағысын жыл аяғындағысына қосып, 2-ге бөлеміз.
№ |
Көрсеткіштер |
Жылдар |
Ауытқулар, +/- | |
2004 |
2005 | |||
1 |
Өткізілген өнімнен түскен түсім |
250633,0 |
362648,0 |
112015,0 |
2 |
Ағымдағы активтердің орташа көлемі |
95106,5 |
110676,5 |
15570,0 |
3 |
Ағымдағы активтердің айналым коэффициенті |
2,64 |
3,28 |
0,64 |
4 |
1 күндегі ағымдағы активтердің айналым ұзақтығы |
136,4 |
109,8 |
-26,6 |
5 |
Айналым корының беріктік коэффициенті |
0,38 |
0,31 |
-0,07 |
Бұл кестедегі ағымдағы активтердің айналым коэффициенті өткізілген өнімнен түскен түсімнің ағымдағы активтердің орташа көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол 2004 жылы 2,64 болса, 2005 жылы 3,28 болып өсті.
Жоғарыда келтірілген кестелердегі көрсеткіштер жанама шығындарға өз әсерін тигізеді.
Келесіде шығындардың әр бабы бойынша қорларды үнемдеу немесе шығындарды артық төлеуге қатысты себептерді анықтау керек.
Амортизацияның жалпы соммасы машиналар мен құрал-жабдықтың санына, оның құрылымына, құнына және амортизация нормасына байланысты. Құрал–жабдықтардың құны аса қымбат машиналарды сатып алуға және де инфляцияның арқасында жоғары бағалауға байланысты өзгеруі мүмкін. Амортизация нормасы қор құрамында құрылымдық жылжуға байланысты өзгеруі мүмкін:
∆ НА = (УР1 - УР0) × Ц0 , ∆УМЗ = (Ц1 - Ц0) × УР1 .
Өнімнің бір данасына шаққандағы үнемді амортизациясы өнім өндірісінің көлеміне де байланысты. Берілген өндірістік қуатта неғұрлым көп өнім өндірілсе, соғұрлым амортизация аз және де өнімнің бір бірлігіне басқа да тұрақты шығындар аз келеді.
Эксплуатациялық шығындардың көлеміне эксплуатацияланған объектілердің саны, олардың жұмыс уақыты немесе бір сағат жұмысқа кететін шығындар жатқызылады.
Толық, ағымдағы және профилактикалық жөндеуге кеткен шығындар жөндеу жұмыстарының көлеміне, ауырлығына, негізгі қорлардың тозу деңгейіне, қосымша бөлшектердің құнына және материалдарды жөндеп, оларды үнемді ұстауға байланысты болады.
Тауарларды завод ішінде тасымалдауға кететін шығындар соммасы транспорттық қор түрі, оларды қолдану кеңдігі, өндірістік бағдарламаны орындау деңгейі, эксплуатациялық және қамтамасыз етудегі жылжымалы құрамдағы қорларды үнемді қолдануға әсерін тигізеді.
МБП тозу соммасына, өнім өндіріс көлеміне және өнімнің бір данасының шығындар денгейіне байланысты өзгереді және ол, өз алдына, құрал-жабдықтардың, бағалы емес инвентарьдың қаншалықты рационалды және үнемді қолдануына байланысты. Сонымен қатар, оларды сақтау мен түзету үшін, шын мәнінде, орнатылған бақылауға да байланысты.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік шығындарды есептеудің бірнеше үрдісін ендірудің технологиясына және ұйымдастыру ерекшелігіне байланысты қолданылады:
Нормативті әдіс - әр ресурс түріне кеткен шығындар өзгергенде оған әрдайым есеп жүргізілуі қамтамасыз етілген кәсіпорындар үшін қолданылады. Ол еңбекті, материалдарды және қаржылық ресурстарды қолданатын нормалар мен нормативтік актілерге негізделген. Оның үстіне, осы ресурстарды қолданатын нормалар мен нормативтік актілер прогрессивті және ғылыми дәлелденген болуы керек.
Ең нақты және жиі қолданылатын әдіс – аналитикалық есеп әдісі. Бұл әдіс кезінде жалпы өндіріс жағдайы туралы жан–жақты талдау, сонымен қатар ол жерде болатын өзгерістерді қарастыру жүзеге асырылады. Өнімнің өзіндік құнына қандай факторлар әсер етеді және ол қалай әсер етеді деген сұрақтар зерттеледі. Нормалар мен нормативтердің негізіне технико–экономикалық және жұмыстың ұйымдастырылу жағдайы кіреді.
Ал біртекті, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын бұйымдарды калькуляциялағанда параметрлік есептеу әдісі қолданылады. Оның себебі: мұнда шығындар өнімнің сапасына байланысты өзгереді. Осылайша, кез келген бұйымның өзіндік құнын анықтауға болады, яғни ол бір кг немесе бір тоннамен есептеліп сатылатыны анықталады. Осындай өнімдерге сәйкес, басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады және осы әдіс арқылы өнімнің сапасын жақсартуға кеткен қосымша шығындарды анықтауға болады.
Қазіргі жағдайда нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген кіші және орта кәсіпорындар калькуляциялық баптың қысқартылған түрін қолданады. Ол өз алдына мыналарды қамтиды:
Өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіру үрдісі кезінде қолданылатын табиғи ресурстардың, еңбек ресурстарының және басқа да шығындардың бағасы. Оған қоса, мынадай анықтама беруге болады:
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорындар мен өндіріс саласының өнім өндіруге және оны сатуға кеткен шығындарды ақшалай бейнелейтін өндірістегі қоғамдық шығындардың бір бөлігі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тек қана калькуляция баптарында ғана көрінбейді. Сонымен қатар, олардың экономикалық мазмұнына байланысты топталады да, келесідей элементтерден тұрады:
12-кесте - 2005 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын кәсіпкерліктің өнім өндіргендегі кеткен шығындарының құрылымы
№ |
Шығын түрлері |
Қазақстан экономикасы |
Сонымен қоса | ||||
Өнді ріс |
Ауыл шаруашылығы |
Құрылыс |
Көлік |
Сауда және көлік жөндеуі, жеке тұтыну заттары | |||
1 |
Материалдық шығындар |
46,2 |
55,6 |
59,1 |
55,9 |
27,6 |
27,6 |
2 |
Төлем ақыға төленген шығындар |
11,6 |
10,7 |
13,4 |
9,2 |
9,9 |
9,9 |
3 |
Негізгі құрал-дардың тозуы |
2,7 |
3,9 |
4,3 |
1,1 |
2,5 |
2,5 |
4 |
Басқа да шығындар |
39,5 |
29,8 |
23,2 |
33,8 |
60,0 |
60,0 |
Барлығы: |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
100,0 |
Осы кестеден көріп отырғанымыздай, ең көп шығынды материалдық шығындар құрайды, ауыл шыруашылығында 59,1 %, өндіріс және құрылыс саласында 55,6-55,9 %-ды құрап тұр. Еңбек ақыға орташа есеппен 10 % шығын кеткен. Негізгі құралдардың тозуына 3 %, ал басқа да шығындар 30- 35 %, көлік және сауда шығындары 60 %-ға дейін өсетінін көреміз.
Осындай шығындармен қатар, тағы да көптеген салаларға байланысты шығындар болады. Ол салалар:
Материалдық шығындар – ұлттық шаруашылықтың барлық салаларында (өндіруден басқа) өзіндік құнның негізгі бөлігін құрайды. Материалдық шығындарға: шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, топталған бұйымдар, көмекші материалдар, отын, энергия, ораушы материалдар, құрал–сайман, қосымша бөлшектер, арнайы киім және тағы басқалары жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар құрамына шет жақтан алынатын ресурстардың құны кіреді. Ол ресурстар өнімнің негізін құрайды, яғни «өнім денесін» құрап, оның қажетті компоненті болады.
Жалпы, ел экономикасында өнім өндіруге кеткен шығын 27 % немесе материалдық шығын бағасының жартысынан көбін құрайды, ауыл шаруашылығында 75 %, жоғарғы құрылым саласында 72 %-ды құрайды. Сатып алынған жартылай фабрикаттар және топталған бұйымдар кәсіпорындарда қосымша өңдеуге жіберіледі. Көмекші материалдар негізгі материалдарға қосылып, оның сыртқы түрін немесе басқа да жерін өзгерту үшін қолданылады, сонымен қатар өндіріске қызмет көрсету кезінде қолданылады (жағу, бояу). Оның шығын кезіндегі құрайтын бөлігі 4–5 %.
Шет жақтан сатып алынатын отын (қатты, сұйық, газ түріндегі) және энергияның барлық түрлерін (электрлік, жылулық, қысылған ауа, азықтар) материалдық шығындар ішінен олардың ұлттық шаруашылық маңызына байланысты ерекше атап айту керек. Өйткені, жыл сайын энергия тасығыштардың бағасының жоғарылауына байланысты оларға кететін шығын да өсіп барады. Кейінгі жылдары орташа есеппен 8–8,5 %, өндірісте 10 %-ға жуығы, қалған материалдық шығындарды құраушылар 5–6 %-ды құрайды.
Материалдық шығындардың элементтерінің құрамынан тек қана ресурстарды сатып алуға ғана шығын шығады. Егер де кәсіпорын сол өзіне керекті ресурстарды сатып алып, ары қарайғы жұмыстарды өзі жүзеге асырса (мысалы, жұмыс күші арқылы өздері материалдарды түсіріп алса, басқа да жұмыстарды өзі ары қарай жалғастырса), онда оларға деген шығын арнайы баптар бойынша белгіленеді, яғни еңбек ақы, амортизация.
Төлем ақыға кеткен шығындар – жұмысшыларға төленетін еңбек ақы. Бұл шығындар негізгі өндіріс персоналдарының еңбек ақыларынан тұрады, сонымен қатар негізгі қызметке кіріп, бірақ штатқа кірмейтін жұмысшылар ақысынан тұрады. Төлем ақыға жататындар: кәсіпорында берілген ереже бойынша әр жұмысшының міндетті окладтары және тарифтік ставкалары бойынша еңбек ақы, өнім құны, қосымша төленетін ақы, жұмыста жақсы ынтасымен көрінгені үшін сый ақы беру, қосымша демалысқа төлем ақы, тегін көрсетілетін қызметтің құны, көп жыл жұмыс істегені үшін сый ақы беру, жұмысты басқа аумақтарға істегені үшін қосымша ақша төлеу және басқа да шығындар. Кәсіпорынның жұмысшыларына төленетін ақы өзіндік құнға кірмейді. Өйткені, ол тікелей төлем ақымен байланысты емес, яғни бұл жердегі төлем ақының негізгі қайнар көзі - арнайы қорлар, мақсатты түсімдер, кәсіподақ ұйымдарының қорлары және тағы басқа.
Әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды есептеу – қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін ұлттық байланыстағы қайта бөлу формасы болып табылады. Жалпы шығын көлеміндегі аударымдардың сыбағалы салмағы еңбекке төленетін шығындардың деңгейіне байланысты. Ол мемлекет бойынша 5,8 %-ды құрайды, құрылыста 8,5 %, ал саудада 11%-ды құрайды.
Ұйымда есептелген құралдардың барлығы бюджеттен тыс қорларға жіберіледі де, заңмен көрсетілген мақсаттар үшін қолданылады. Сонымен қатар, бұл шығындар елде болатын мемлекеттік емес зейнетақы қорларына, медициналық сақтандыру қорларына, жұмысқа орналастыру қызметіне және тағы сол сияқты салаларға есептеледі.
Өндірістік шығындар құрамына кіретін негізгі қорлардың амортизациясы экономика бойынша 8,4 %-ды құрайды, ауыл шаруашылығында 4,5 %, көлікте 13 %-ға жуық болып отыр. Шығын құрамындағы амортизация бөлігі реформа жылдары тез өзгеріп кеткен. Мысалы, 1993 жылы өндіріс бойынша 0,9 % ғана құраған болса, мұның бәрі негізгі қорларды қайта бағалау үшін ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу және баға деңгейімен байланысты. Толық қалыптасудағы амортизация өнімнің өзіндік құнына кіреді және амортизациялық нормаларды аударумен, қорлардың баланстық құнымен анықталады.
Тозу болса, жеке қорлар мен жалға берілген қорларға саналады. Сонымен қатар, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарына және медициналық көмек көрсететін кәсіпорындарына тегін берілетін жайлардың құнына саналады.
Басқа да шығындарға әр түрлі және сансыз жұмсалған шығындар жатады.
Өткен 10 жыл ішінде шығындардың құрамындағы осы және басқа да шығындар деңгейі қатты өсіп кетті. Экономиканың барлық секторларында да қатты өсіп, еңбек ақының бөлігінен (ауыл шаруашылығынан басқа) асып кетті. Ал саудада ол тұрақты болып қалған. Басқа шығындардың негізін салықтар, алымдар, төлемдер, сақтандырудың міндетті төлемдері, қоршаған ортаны ластайтын заттарды шығарып тастау, сонымен қоса резервтік және басқа да міндетті қорларды аудару құрайды. Маңызды бөлігі - несие пайызын төлеу, байланыссыз қызметтерін төлеу, басқа да ұйымдарға өрттік және түзету қызметтерін көрсеткені үшін, өнімнің сертификаты үшін, кепілдемелік жөндеу жұмыстары үшін және басқа да қызмет көрсетулердегі шығындар құрайды. Сонымен бірге, басқа да шығындарға жұмысшылардың ойлап шығару жұмыстары мен жаңашаландыру ұсыныстары үшін сыйлықтар беру, іс-сапарға кеткен шығындар және де негізгі қорлардың объектісін жалға алғаны үшін кеткен шығындар, материалды емес активтер бойынша амортизация, жөндеу жұмыстарына есептеулер (егер ондай кәсіпорында жүргізілсе) жатады.
1996 жылдан бастап басқа да шығындардағы өнімді сатумен байланысты жұмсалған шығындардың жеке элементтерін - мүлікті сақтандырудағы төлемдерді, басқа категориядағы жұмысшылардың өмірі мен денсаулықтарын сақтандыру шығындарын алып тастауға рұқсат беріледі.
Бухгалтерлік есептердің №7 стандарттарына сай, «тауарлы-материалды қорлардың есебі» өнімнің өзіндік құнына кіреді:
Калькуляциялау дегеніміз - өнімнің жеке түрінің өзіндік құны мен жалпы өндіріс шығындарының ішінен бір дана өнімнің немесе жартылай фабрикаттың өзіндік құнын анықтаудың есебі.
17 12 2014
6 стр.
Республикасында жеке меншікті құқықтық реттеу тақырыбындағы дипломдық жұмыс шығармашылық жұмыс болып табылады
17 12 2014
3 стр.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға,ысытапты жоюға,бәсекеге жарамды өні
17 12 2014
4 стр.
Күндізгі оқу бөлімі 4 курс студенті Мамандығы 070842 «Экономика және кәсіпорындағы басқару»
25 12 2014
5 стр.
Дипломдық жобаның концепциясын жасаудағы жұмыстың өзіндік ерекшеліктері, шығармашылық бастауы бет
17 12 2014
6 стр.
Бітіруші өз алдына жұмыс істеуге дағдыланған әр дипломдық жұмыста шешуде зерттеу әдістемесін игерген. Кітапханатану саласындағы көкейкесті мәселелерді шешу үшін арнайы және анықтам
25 12 2014
4 стр.
Дипломдық жұмыстың сипаттамасы
25 12 2014
4 стр.
Дипломдық жоба тақырыбы: “Шымкент қаласының Түркістан көшесіндегі жол-көлік оқиғаларын төмендету бойынша іс-шараларды жасау.”
15 10 2014
8 стр.