Әдістемелік ұсыныстарға және нұсқауларға, әдістемелік ұсыныстарға, әдістемелік нұсқауларға арналған титул парағы

Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/40

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Машина жасау және стандарттау кафедрасы

5В073200 Стандарттау, сертификаттау және метрология мамандығының студенттеріне

Квалиметрия пәнін оқу үшін арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстарды және нұсқауларды, әдістемелік ұсыныстарды, әдістемелік нұсқауларды бекіту парағы

Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/41

БЕКІТЕМІН

ОІ жөніндегі проректор

_________ Пфейфер Н.Э.

201 ж. «___»________

Құрастырушы __________ аға оқытушы, магистр Д.А. Искакова

Машина жасау және стандарттау кафедрасы
5В073200 – Стандарттау, сертификаттау және метрология мамандығының студенттеріне

Квалиметрия пәнін оқу үшін арналған
Әдістемелік ұсыныстар

201 ж. «___»______ кафедра отырысында ұсынылған № _______ хаттама

Кафедра меңгерушісі ______________ Ықсан Ж. М.

(қолы)
Металлургия, машинажасау және көлік факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған __________________ 201 ж. «__» __________ № ____ хаттама

ОӘК төрағасы ____________ Ахметов Ж.Е. «___»________201 ж.

(қолы) (күні)

ҚҰПТАЛҒАН:

ЖжӘҚБ бастығы _________ Варакута А.А. «___»__________ 20 ж.

(қолы) (күні)

Университет оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған

«___» ______________ 20 ж. № _____ хаттама.

Пәннің тақырыптары мазмұны

1 тақырып. Кіріспе. Курстың тақырыбы және мазмұны. Квалиметрия принциптері. Квалиметрия әдістері.

Сапа – объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттілікті қамтамасыз етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402).

Сапа деген ұғым үш элеметті қамтиды: объект, қажеттілік және көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның мәнін толық түсіну үшін осы элементтерді талдау керек.

Объект ретінде іс-қимылдар немесе процесс, өнім, қызмет көрсету, мекеме, жүйе мен жеке тұлға немесе осылардың сан қилы қиыстурылары болуы мүмкін. Осындай қиыстырулардың мысалы ретінде «өмір сапасын» алуға болады. Шет елдерде, ал соңғы кездерде біздің елімізде де, тұтынушылардың мүддесі мен құқұғын қорғау мәселесін осы өмір сапасы тұрғысынан қарастырады. Бұл ұғым адамның қажеттілігін қамтамасыз етудің көптеген жағдайларын қамтиды: тауар мен қызмет көрсету сапасын, қоршаған ортаны қорғау, адамның денсаулығын сақтау, білім беру сапасын және басқалар.

Оқулықта сапа коммерцияға, оның негізгі объектілері - өнімге (тауарға), процесске және қызмет көрсетуге қатысты қарастырылады.

Өнім – процесінің немесе көрсетілген қызметтің нәтижесі.

Процесс - өнімнің өмірлік цикілінің процесстерін қоса алғанда, қандай да бір тапсырылған нәтижеге жету жөніндегі өзара байланысты және дәйекті іс –қимылдар (жұмыстар) жиынтығы.

Көрсетілетін қызмет – беруші мен тұтынушының тікелей өзара іс-қимылының және берушінің тұтынушы қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі ішкі қызметінің қорытындылары.

Тауар – ерікті иесіздендірілетін, бір тұлғадан екінші тұлғаға сатып алу – сату келісімі бойынша өтетін кез келген зат. [1, 4-22]

2 тақырып. Квалиметрия туралы жалпы мәліметтер. Елдегі және шетелдердегі квалиметрияның тарихы және қазіргі жағдайы.

Сапаны бағалау – объектінің қойылған талаптарды орындауға қаншалықты мүмкіндігі бар екендігін жүйелі тексеру (ИСО 8402). Егер тексеру кезінде талаптардың орындалмауы себепті сәйкессіздік анықталған болса, онда оны жою үшін мекеме түзету шараларын жүргізеді.

Кез келген тексеру екі элементтен тұрады:

объектінің нақтылы жағдайы жөнінде ақпараттар алу (өнім үшін оның сапалық және сандық сипаттамалары);
алынған ақпараттыбұрыннан белгіленіп қойылған талаптармен салыстыру, яғни екінші түрде ақпарат алу.

Өнім сапасын тексеру - өнімнің сапалық және сандық сипаттамаларын тексеру. Сапаның тексеру жұмыстарына өлшеу, талдау, сынау операциялары кіруі мүмкін. [1. 23-34]
3 тақырып. Өнеркәсіптік өнімнің жіктелуі. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Өнім сапасының көрсеткіштерін оның біртектілігі бойынша жіктеу.

Сынау жүргізудің сапа көрсеткіші – дәлдік және нәтижелерінің қайталануы. Бұл талаптарды орындау метрология ережелерін сақтауға тікелей байланысты.

Қажетті сынаудың сапасын дәлелдеу үшін зертханалар тіркеуден өтуі керек. Зертханаларды тіркеу – сынау зертханаларын орган ретінде белгілі салада жұмыстарды жүзеге асыруға мекеменің құқықтылығын уәкілетті мемлекеттік органның ресми мойындауы (ҚР СТ.7.0.99).

Қазақстан Республикасында сынау зертханаларын тіркеуден өткізу жүесі құрылды. Елімізде сертификаттауды жүргізу ережелері бойынша нақтылы өнімді сынау жұмыстарын жүргізу құқығы тек қана тіркеуден өткен сынау зертханаларына беріледі. [2, 12-27]

4 тақырып. Өнім сапасының деңгейін бағалау. Квалиметрияның негізгі әдістері. Бағалау жағдайы. Өнім сапасын сараптық бағалау.

Сапаны жақсарту мәселесін кәсіпорында тұрақты түрде қолданылатын шаралар жүйесін енгізу арқылы ғана шешуге болады. Осындай сапа жүйелері көптеген жылдар бойы құрылып және жетілдіріліп келеді.

Қазіргі кезде ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарда белгіленген сапа жүйесі қабылданды. Бұл жүйенің негізгі принципі−сапаны басқаруда өнімнің өмірлік циклінің барлық сатылары мен кезендерін қамту.

Өнімнің өмірлік циклі−өнімді жобалау, өндіру, пайдалану, сақтау, тасымалдау, өткізу, жою және кәдеге жарату процестері, яғни өнімді өндіргенде және пайдаланғанда болып отыратын өзгерістерге сай өзара байланыстағы процестер жиынтығы болып табылады. Өмір циклі маркетингтен басталады. [2, 23-48, 3, 10-17]

5 тақырып. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау. Көрсеткіштер салмағының коэффициентерін анықтау.

Сапа жүйесінің қажетті элементтері: ұйымдық қүрылымы, әдістемесі, ресурстар мен процестер.

Сапа жүйесінің ұйымдық құрылымы кәсіпорын жұмысын басқару шеңберінде құрылады да, оның бөлімшілерінің арасында құқыған, міндеттерін және функцияларын бөліп беру болып табылады.

Әдістеме- іс- қимылдарды жүргізудің белгіленген тәсілдері (ИСО 8402).

Ресурстар- қызмет көрсетушілер, қызмет ету құралдары, құрал-жабдықтар, техналогия.

Процесс (ИСО 8402)- қолданылатын элементтерді өнімге қатысты- шикізаттар, материалдар) даиын өнімге айналдыратын өзара байланыстағы ресурстар мен іс- қимылдар.

Сапа жүйесінің бар екендігін және оның қойылған талаптарға сәйкестігін осының барлығына тиісті құжаттар болғанда ғана дәлелдеуге болады.

Құжаттар сапа жүйесін жасаушыларға, қолданушыларға және тексеру органдарына көрсетуге мүмкіндік береді. [4, 45-59]

6 тақырып. Квалиметриялық шкалалар. Реттік шкала. Аралықтар шкаласы. Қатынастар шкаласы.

Техникалық реттеудің басты мақсаты – техникалық ренламенттерді қабылдау.

Техникалық ренламент – өнімдерге және олардың өмірлік циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, Қазақстан Республикасының «Техникалық реттеу туралы» заңнамасына сәйкес әзірленетін және қолданылатын нормативтік құқықтық акт.

Техникалық регламенттерді қабылдау мақсаттары:

Адам өмірі мекн денсаулығын жеке немесе заңды тұлғалардың мүліктерін, мемлекеттік және муниципалдық мүліктерді қорғау;
Қоршаған ортаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау;
Өнімнің, көрсетілетін қызметтің қауіпсіздігіне қатысты тұтынушыларды жаңғырту
Өнімнің, көрсетілетін қызметтің қауіпсіздігіне қатысты тұтынушылардың жанылыстыратын іс-әрекеттердің алдын алу.
Саудадағы техникалық кедергілрді жою
Отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.

Табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу. [5, 28-36]
7 тақырып. Сапа деңгейін бағала әдістемесін жасаудың негізгі ережелері.

Кез келген тексеру екі элементтен тұрады:

объектінің нақтылы жағдайы жөнінде ақпараттар алу (өнім үшін оның сапалық және сандық сипаттамалары);
алынған ақпараттыбұрыннан белгіленіп қойылған талаптармен салыстыру, яғни екінші түрде ақпарат алу.

Өнім сапасын тексеру - өнімнің сапалық және сандық сипаттамаларын тексеру. Сапаның тексеру жұмыстарына өлшеу, талдау, сынау операциялары кіруі мүмкін.

Өлшеу дербес жұмыс түрі ретінде метрологияның обьетісі болып табылады.

Өнімді талдау – материалдар мен шикізаттардың құрамы мен құрылымын талдау сараптамалық әдістермен (химиялық талдау, микробиологиялық талдау, т.б.) жүргізіледі.

Сынау- сынау обьектісінің сапалық және сандық сипаттамаларын эксперименттік әдіспен анықтау. Сынау кезінде негізгі қажетті заттар − сынау құрал-жабдықтары, ал көмекші заттар − қажетті реактивтер, материалдар, т.б. Сынау кезінде өнім мен қызметтің сипаттамаларын анықтаудың әр түрлі әдістері қолданылады: өлшеу, сараптамалық, тіркеу (тоқтап қалу санын, зақымдалған өнімдердің санын және т.б.), органолептикалық (сипаттамалардың адамның сезім мүшелерінің көмегімен анықтау).

Өткізу орнына байланысты сынаулар зерханалық, полигондық, табиғи болып бөлінеді. Тауарды сынаудың негізгі түрі – зертханалық сынау. [1, 6, 14-28]
8 тақырып. Өнім сапасының деңгейін бағалаудың дифференциалдық әдісі. Өнім сапасының деңгейін бағалаудың кешенді әдісі.

Маркетинг деңгейінде−өнімге тапсырма берушілер және олардың талаптары анықталады. Жобалау деңгейінде тұтынушының барлық талаптарына сай өнімді жасау қарастырылады. Өндіру кезінде жобада белгіленген сапа деңгейі камтамасыз етіледі. Айналым деңгейінде қалыптасқан сапа тасымалдау, сақтау, сатуға дайындау, сату кездерінде сақталуы керек.Пайдалану деңгейінде сапаны басқаруға тұтынушы кірістіріледі. Тұтынушының өнімді пайдалану жағдайы жақсы болса, онда оның қолдану деңгейінде пайдаланылған өнімнің табиғи ортаға зиянды әсерін болдырмау керек. Кәсіпорынның іс- қимылы өнімді қолданыстан шығарумен бітпейді.Осы кезеңге қарай немесе одан да ертерек қажеттілік анықталады және маркетинг жүргізілгеннен кейін кәсіпорын жаңа өнім түрін жобалауға кіріседі. Осылай сапаны басқару саласындағы жаңа айиналым басталады.

Сапа жүйесінің қажетті элементтері: ұйымдық қүрылымы, әдістемесі, ресурстар мен процестер.

Әдістеме- іс- қимылдарды жүргізудің белгіленген тәсілдері (ИСО 8402).

Ресурстар- қызмет көрсетушілер, қызмет ету құралдары, құрал-жабдықтар, техналогия.

Процесс (ИСО 8402)- қолданылатын элементтерді өнімге қатысты- шикізаттар, материалдар) даиын өнімге айналдыратын өзара баиланыстағы ресурстар мен іс- қимылдар.

Құжаттар сапа жүйесін жасаушыларға, қолданушыларға және тексеру органдарына көрсетуге мүмкіндік береді. [1, 57-69, 4, 28-34]
9 тақырып. Басты көрсеткіш бойынша сапа деңгейін бағалау. Интегралды көрсеткіштің көмегімен өнім сапасының деңгейін бағалау.Орташа салмақталған көрсеткіштің көмегімен өнім сапасының деңгейін бағалау. Өнім сапасының деңгейін бағалаудың аралас әдісі.

Ықтималдылықтар теориясы мен математикалық статистика әдістері кездейсоқ қателіктердің пайда болуының ықтималды заңдылығын орнатуға және осы заңдылықтардың негізінде өлшеу нәтижелерін сандық бағалауға мүмкіндік береді. Кездейсоқ шаманың қасиеттерін сипаттау үшін ықтималдылықтар теориясында кездейсоқ шамалардың ықтималдылықтарының таралу заңының түсініктері пайдаланылады. Көптеген бақылаулар жасалатын тікелей өлшеулердің нәтижелерін өңдеу қалыпты таралу арқылы жүзеге асырылады [6].

Қалыпты таралу. Ықтималдылық тығыздығының қалыпты таралуы (24-сурет) кез келген таралуы бар шексіз аз кездейсоқ ұйытқулардың шексіз көп санының қосындысына тең. Өлшемдерге қатысты бұл мынаны білдіреді: кездейсоқ қателіктердің қалыпты таралуы өлшеу нәтижелеріне бір де біреуі басым болмайды, яғни көптеген кездейсоқ ұйытқулар әсер еткен кезде пайда болады. Тәжірибеде салыстырмалы көп емес ұйытқулар санының жиынтық әсері қалыптыға жақын нәтижелердің таралуы мен өлшемдер қателіктері заңына алып келеді. [6, 47 -67]
10 тақырып. Өнімді қолданудың әр түрлі жағдайларын есепке алу. Құндық регрессиялық тәуелділіктер әдісі. Шекті және номинал мәндер әдісі.

Кездейсоқ қателік – кездейсоқ түрде өзгеретін өлшем құралының жалпы қателіктерінің құрамдас бөлігі. Бұл қателіктің болу себептері: электронды шуылдар, байланыс құрылғыларындағы контактты кедергілердің тұрақсыздығы, аспаптардың қозғалмалы бөлік тіректеріндегі үйкеліс тұрақсыздығы және т.б. [6, 67-81]

Өлшем құралдарының қателігін кіруі немесе шығуы бойынша қарастыруға болады. Кіру бойынша қателік кіру кезінде градуирлеу сипаттамасы көмегімен шаманың шынайы мәні бойынша анықталатын кіру кезіндегі шаманың мәні мен шығу кезіндегі шаманың шынайы мәнінің арасындағы айырмашылық:

Δкір = xшын - y(xшын) / Kжан
мұндағы xшын – кіру кезіндегі шаманың шынайы мәні; y(xшын) – кіру кезіндегі физикалық шаманың шынайы мәніне сәйкес келетін өлшем құралының шығу кезіндегі мәні; Kжан - өлшем құралын жаңғырту коэфиценті. Сәйкесінше, өлшем құралының шығу бойынша қателігі:
Δшығ = Kжан xшын - y(xшын).
Осылайша кіру және шығу бойынша өлшегіш түрленгіштің қателігі анықталады. Мұнда қателікті шығуға «алып келу» процедурасы өте маңызды, өйткені ол өлшенетін физикалық шаманың бірлігінде өрнектелген абсолютті қателікті алуға мүмкіндік береді.

Салыстырмалы қателік - өлшем құралдарының абсолютті қателігінің өлшеу нәтижелеріне немесе физикалық шаманың шынайы мәніне қатынасымен сипатталатын өлшем құралының қателігі. Тәжірибеде абсолюттті қателік аспап көрсеткіштеріне жатқызылуы мүмкін және оны пайызбен көрсетуге болады. Егер салыстырмалы қателік нормаланатын мәнге (өлшемнің барлық диапозонында тұрақты) жатқызылса, онда ол келтірілген деп аталады. Нормалайтын мән ретінде әдеттте өлшемнің жоғарғы шегін алады.
11 тақырып. Әр текті өнім сапасының деңгейін бағалау. Өнім сапасының индекстерін анықтау.

Өлшеу әдістері. Өлшеу – бірқатар құрылымдық элементтердің өзара қарым – қатынасын қамтитын күрделі процесс. Оларға жататындар: өлшеу объектісі, қағидасы, әдісі, өлшем құралы, және үлгісі, өлшеу жағдайлары, өлшеу объектісі, өлшеу қателіктері мен нәтижелері.

Өлшеу әдістері дегеніміз – нақты бір өлшеуіш міндет үшін таңдалған өлшеу қағидалары мен құралдарын пайдалану іс-әрекеттерінің жиынтығы. Өлшеу әдісі түсінігіне өлшеу қағидаларын теориялық негіздеумен қатар, өлшеу құралдарын қолдану іс-әрекеттерін әзірлеу де кіреді.

Өлшеу әдістері классификациясының ішінен өлшеу қағидалары мен құралдарын пайдалану пайдалану іс-әрекеттерінің жиынтығы бойынша классификация кеңінен қолданады. Бұл классификация бойынша тікелей бағалау әдісі және салыстыру әдісі ажыратылады. [1, 47-54, 3, 57-64]

12 тақырып. Өнеркәсіпті басқарудың әр түрлі тармақтары үшін сапа индекстерін анықтау. Кәсіпорын жұмысының кешенді сапа көрсеткіштерін және сапа индекстерін анықтау.

Кез келген тексеру екі элементтен тұрады:

объектінің нақтылы жағдайы жөнінде ақпараттар алу (өнім үшін оның сапалық және сандық сипаттамалары);
алынған ақпараттыбұрыннан белгіленіп қойылған талаптармен салыстыру, яғни екінші түрде ақпарат алу.

Өлшеу дербес жұмыс түрі ретінде метрологияның обьетісі болып табылады.

Әдебиет тізімі

Негізгі

Жанзаков М. М. Стандарттау:[Оқулық] / М. М. Жанзақов, К. А. Мырзабек. – Қызылорда : Тұмар, 2007. – 219 б.
Өзара ауыстырымдылық, стандарттау, сертификаттау негiздерi және техникалық өлшеу. Сапа менеджментi / М. Самсаев [және т. б.]. – Алматы : Бастау, 2008. – 261 б.
Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Метрология, стандарт. Павлодар, 2007. – 300 б.

Қосымша

Сертификаттану: Оқулық / Сағ∙адиев К., Смағулов А., Барағбаев Б., Қалиев Ё. – Алматы : РБК, 2000. – 211 б.
Техникалық реттеу туралы: ҚР Заңы – Астана, 2004. 9 қарашадағы № 603 Қаулысы.
Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы: ҚР Заңы – Алматы, 2000.