Пытанні і заданні:

1.Што такое камунікатыўны кантакт? Якія ён мае віды?

2.Назавіце асноўныя дзеянні аратара, накіраваныя на ўстанаўленне працяглага камунікатыўнага кантакту ў час выступлення?

3.Што з’яўляецца паказчыкам устанаўлення камунікатыўнага кантакту?

4.Што такое зрокавы і галасавы кантакт?

5.Назавіце асноўныя прыёмы стварэння займальнасці выступлення.

6.У чым сутнасць засваення праз канкрэтны вобраз, нагляднасць выкладу?

7.Якія наглядныя сродкі-ілюстрацыі можна выкарыстоўваць у выступленні?

8.Назавіце асноўныя моўныя выяўленча-выразныя сродкі, вызначце іх ролю ў стварэнні займальнасці выкладу.

9.Што такое дыялагізацыя маналогу? Як яна садзейнічае развіццю прынцыпу камунікатыўнага супрацоўніцтва?

10.Назавіце асноўныя прыёмы актывізацыі ўвагі слухачоў у час выступлення.

11.Што такое канструктыўны дыялог? Якія ўмовы яго дасягнення?

12.Растлумачце сэнс прыёмаў дубітацыі і аб’ектывацыі. Якую ролю яны адыгрываюць у працэсе актывізацыі ўвагі слухачоў?

13.Назавіце асноўныя правілы камунікатыўнага супрацоўніцтва, стратэгіі маўленчага ўзаемадзеяння і стылі зносін.

14. Назавіце прынцыпы камунікатыўнага супрацоўніцтва і правілы маўленчых паводзін.

15. Як суадносяцца правілы маўленчых паводзін са стратэгіямі камунікацыі?

16. Якія стылі гаворачых выдзяляюцца у адпаведнасці са стратэгіямі маўленчай камунікацыі?

Літаратура:

1. Баева, О.А. Ораторское искусство и деловое общение: учеб. пособие / О.А. Баева. – 5-е изд., стре. – / О.А. Баева. Новое знание, 2005. – 368 с.

2. Введенская, Л.А. Деловая риторика / Л.А. Введенская, Л.Г. Павлова. – 3-е изд. – М.: Изд. центр «Центр», 2004. – 510 с.

3. Леммерман, Хайнц. Уроки риторики и дебатов: Пер. с нем. / Хайнц Леммерман. – М.: ООО «Изд.-во «Уникум Пресс», 2002. –336 с.

4. Михальская, А.К. Основы риторики: Мысль и слово: Учеб. пособие / А.К. Михальская – М.: Просвещение, 1996. – 416 с.

5. Одинцов, В.В. Структура публичной речи / В.В. Одинцов. – М.: Знание, 1976.– 80 с.

6. Сопер, Поль Л.. Основы искусства речи. Пер. с англ. С.Д.Чижовой / Поль Л. Сопер– М.: Изд.- во иностранной литературы, 1958. – 471 с.

Лекцыя № 18

ПРЫВАТНАЯ РЫТОРЫКА

Роды і віды красамоўства

План

1. 
   Стылі красамоўства і тыпы аратараў.
   
2. 
   Роды і віды красамоўства.
   
3. 
   Акадэмічнае і сацыяльна-палітычнае красамоўства.
   
4. 
   Судовае красамоўства.
   
5. 
   Сацыяльна-бытавое і царкоўна-багаслоўскае красамоўства.
   

1. Стылі красамоўства і тыпы аратараў.

Прыватная рыторыка вывучае роды і віды красамоўства, жанры маўленчых зносін, функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення.

Род красамоўства – галіна аратарскага мастацтва, якая абслугоўвае пэўную сферу камунікацыі і характарызуецца наяўнасцю свайго аб′екту маўлення і спецыфічнай сістэмай яго апісання.

Яшчэ ў антычнай рыторыцы сфарміраваліся розныя стылі красамоўства:

1) атыкізм (яго ўзнікненне звязана з Атыкай) – стрыманы, рацыянальны, узважаны стыль, строгі і ўмераны тып красамоўства;

2) азіянізм (сфарміраваўся ў гарадах М.Азіі) – напышлівы, мудрагелісты стыль, які вызначаўся празмернай патэтыкай, пышнымі зваротамі, вычварнай лексікай;

3) радоскі стыль (радзіма яго – в. Родас) – стыль, сярэдні паміж атыкізмам і азіянізмам, які спалучаў іх асобныя рысы – рацыянальнасць, узважанасць і патэтычную інтанацыю.

4) новаатыкізм – вяртанне да “халоднага”, узважанага, рацыянальнага стылю (атыкізму) у II ст. да н.э., адмаўленне ад напышлівай патэтыкі і мудрагелістых зваротаў.

У адпаведнасці з гэтымі стылямі ў антычнай рыторыцы вызначаліся розныя тыпы аратараў:

1. 
   аратары красамоўныя, з узвышанай сілай думкі і ўрачыстасцю выражэння, аратары моцныя і разнастайныя, здольныя ўсхваляваць і захапіць слухачоў;
   
2. 
   аратары сухія, вытанчаныя, здольныя выказаць усё сцісла, ясна, дакладна;
   
3. 
   сярэдні, умераны тып аратара (Цыцэрон, “De oratorіs”).
   

У далейшым развівалася больш складаная і разнастайная сістэма стыляў аратарскага майстэрства, якія сталі называць родамі і відамі (жанрамі) красамоўства.

2. 
   Роды і віды красамоўства.
   

Найбольш грунтоўную класіфікацыю родаў і відаў красамоўства распрацаваў Апрэсян. Яго класіфікацыя заснаваная на функцыянальным прынцыпе. Ён размяжоўвае розныя віды прамоў на аснове сферы іх ужывання, сітуацыі зносін і функцыянальнай ролі – выдзяляе сацыяльна-палітычнае, акадэмічнае, судовае, сацыяльна-бытавое і царкоўна-багаслоўскае аратарскае маўленне. Сацыяльна-палітычнае красамоўства адбываецца ў сферы грамадскіх зносін, у палітычным жыцці. Акадэмічнае красамоўства адносіцца да сферы навуковых зносін і навучання. Судовае красамоўства абслугоўвае галіну юрыспрудэнцыі. Сацыяльна-бытавое красамоўства належыць да сферы бытавых зносін, праяўляецца ў нашым паўсядзённым жыцці. Царкоўна-багаслоўскае красамоўства звяззана з рэлігійнай сферай жыцця грамадства.

Паколькі ў аснову такой класіфікацыі пакладзены функцыянальны прынцып, яна заканамерна суадносіцца з класіфікацыяй функцыянальных стыляў мовы. Функцыянальным стылем называецца гістарычна сфарміраваная, грамадска ўсвядомленая ўнутрана аб’яднаная спецыфічная сістэма моўных сродкаў, якая абумоўлена мэтай і прынцыпамі адбору гэтых сродкаў у той ці іншай сферы грамадскай дзейнасці (навуковай, дзелавой, публіцыстычнай, мастацкай і інш.) і найлепшым чынам абслугоўвае зносіны ў гэтай сферы. Функцыянальныя стылі мовы выдзяляюцца ў адпаведнасці з асноўнымі функцыямі, якія мова выконвае ў грамадстве – зносіны, паведамленне і ўздзеянне:

Функцыі мовы	Функцыянальныя стылі
Зносіны (камунікатыўная функцыя)	Размоўны стыль
Паведамленне (інфармацыйная функцыя)	Навуковы стыль Афіцыйна-дзелавы стыль
Уздзеянне (эстэтычная функцыя)	Публіцыстычны стыль Літаратурна-мастацкі стыль
Адпраўленне рэлігійнага культу	Канфесійны стыль

Гэты падзел у пэўнай ступені з’яўляецца ўмоўным, паколькі адзначаныя функцыі не існуюць у чыстым, ізаляваным выглядзе. Звычайна адна функцыя з’яўляецца дамінуючай, галоўнай, да яе далучаюцца іншыя: навуковы стыль: паведамленне + зносіны; афіцыйна-дзелавы: зносіны + паведамленне; пуліцыстычны: паведамленне + уздзеянне + зносіны; літаратурна-мастацкі: уздзеянне + паведамленне; размоўны: зносіны + уздзеянне + паведамленне і г.д.

Кожны з адзначаных стыляў вызначаецца сваімі асаблівасцямі – лексічнымі, марфалагічнымі, словаўтваральнымі і сінтаксічнымі. Адзначаныя функцыянальна-стылявыя асаблівасці праяўляюцца адпаведным чынам у розных відах і родах публічнага выступлення. Аднак, неабходна адзначыць, што ў аратарскім маўленні адбываецца сінтэз элементаў розных стыляў.

3. Сацыяльна-палітычнае і акадэмічнае красамоўства.

Сацыяльна-палітычнае красамоўства – род красамоўства, які абслугоўвае сацыяльна-палітычную, эканамічную, дзелавую сферы камунікацыі.

Асноўныя жанры сацыяльна-палітычнага красамоўства -- выступленні на сацыяльна-палітычныя, эканамічныя, сацыяльна-культурныя тэмы, даклады на з′ездах, сходах, дыпламатычныя, палітычныя, ваенна-патрыятычныя, мітынговыя, агітатарскія, парламенцкія прамовы. Сацыяльна-палітычнае красамоўства выкарыстоўвае элементы навуковага і публіцыстычнага стыляў.

Акадэмічнае красамоўства – род красамоўства, звязаны з навуковай і навучальнай сферамі камунікацыі. Адрозніваецца навуковасцю і аргументаванасцю выкладу, паслядоўнасцю і лагічнасцю разважання.

Асноўныя жанры акадэмічнага красамоўства – навуковы даклад, агляд, навуковае паведамленне, лекцыя ў вну. Акадэмічнае красамоўства дапамагае фарміраваць навуковы светапогляд.

Вызначаюцца ўласна акадэмічнае красамоўства, якое функцыянуе ў навуковай сферы – навуковы даклад, паведамленне, рэферат, агляд, лекцыйнае аратарскае майстэрства ў вну – лекцыя і школьнае красамоўства (расказ настаўніка, школьная лекцыя).

Асобнай разнавіднасцю акадэмічнага аратарскага маўлення лічыцца лекцыйна-прапагандысцкае красамоўства, жанрамі якога з’яўляюцца розныя вілы лекцый – навукова-метадычная, навукова-тэарэтычная, навукова-папулярная, кіналекцыя, лекцыя-экскурсія, рэпартаж, паказ і інш.

Акадэмічнае красамоўства набліжаецца да навуковага стылю, хаця ў ім (у прыватнасці, у жанры лекцыі) могуць быць выкарыстаны і элементы іншых стыляў для стварэння займальнасці выкладу, дыялагізацыі маналогу, экспрэсіўна-эмацыянальнай танальнасці ў адпаведнасці з рытарычным прынцыпам блізкасці да слухача.

4. Судовае красамоўства

Судовае красамоўства – род красамоўства, звязаны з судовым працэсам, разборам крымінальнай або грамадзянскай справы.

Асноўныя жанры судовага красамоўства – пракурорская (абвінаваўчая) і адвакацкая (абарончая) прамовы, мэта якіх – аказаць мэтанакіраванае і эфектыўнае ўздзеянне на суд. Судовае красамоўства знаходзіцца пад уплывам публіцыстычнага стылю, але ў ім выкарыстоўваюцца таксама элементы афіцыйна-дзелавога і навуковага стыляў.

5. Сацыяльна-бытавое і царкоўна-багаслоўскае красамоўства

Сацыяльна-бытавое красамоўства – род красамоўства, звязаны са сферай паўсядзённых зносін чалавека.

Асноўныя жанры сацыяльна-бытавога красамоўства – юбілейная прамова, прысвечаная знамянальнай даце або пэўнай асобе, прывітальная прамова, застольная прамова, тост, памінальная прамова. У гэтым родзе красамоўства актыўна выкарыстоўваюцца элементы размоўнага і літаратурна-мастацкага стыляў.

Царкоўна-багаслоўскае красамоўства – род красамоўства, які абслугоўвае рэлігійную сферу камунікацыі.

Асноўныя жанры царкоўна-багаслоўскага красамоўства – пропаведзь (слова) для прыхажан і прамова на саборы. Гэты род аратарскага маўлення абслугоўвае канфесійны стыль.

Рода–жанравую ўзаемасувязь розных відаў красамоўства адлюстроўвае наступная табліца:

Роды аратарскага маўлення	Жанры
Сацыяльна-палітычнае красамоўства	палітычныя, дыпламатычныя, ваен-на-патрыятычныя, парламенцкія мітынговыя, агітатарскія прамовы
Акадэмічнае красамоўства	навуковы даклад, паведамленне, рэферат, агляд, лекцыя навукова-метадычная, навукова-тэарэтычная, навукова-папулярная, кіналекцыя, лекцыя-экскурсія
Судовае красамоўства	пракурорская (абвінаваўчая) і адвакацкая (абарончая) прамовы
Сацыяльна-бытавое красамоўства	юбілейная прамова, прывітальная прамова, застольная прамова, тост, памінальная прамова
Царкоўна-багаслоўскае красамоўства	пропаведзь (слова) для прыхажан і прамова на саборы

Пытанні и заданні:

1. 
   Якія стылі красамоўства выдзяляла класічная рыторыка? Ахарактарызуйце кожны з гэтых стыляў.
   
2. 
   Якія тыпы аратараў вызначаліся ў антычнай рыторыцы? Як яны былі звязаны са стылямі красамоўства?
   
3. 
   Назавіце асноўныя роды красамоўства.
   
4. 
   Абазначце важнейшыя віды (жанры) сацыяльна-палітычнага красамоўства. У чым іх адметнасць?
   
5. 
   Пералічыце галоўныя асаблівасці акадэмічнага красамоўства. Якія жанры яно ўключае?
   
6. 
   Укажыце жанры судовага красамоўства. Якая іх мэта?
   
7. 
   З якой сферай зносін звязана сацыяльна-бытавое красамоўства? Назавіце яго асноўныя жанры.
   
8. 
   Якую сферу камунікацыі абслугоўвае царкоўна-багаслоўскае красамоўства? Вызначце яго асноўныя жанры.
   
9. 
   Як суадносіцца класіфікацыя родаў і відаў красамоўства з класіфікацыяй функцыянальных стыляў?
   
10. 
    Вызначце сувязь паміж асобнымі родамі красамоўства і сферамі зносін, якія яны абслугоўваюць.
    

Літаратура:

1. Апресян, Г.З. Ораторское искусство: 3-е изд., перераб. и доп. / Г.З. Апресян. – М.: Изд.-во МГУ, 1972 – 278 с.

2. Михальская, А.К. Русский Сократ / А.К. Михальская. – М., 1996.

3. Мурина, Л.А. Риторика: Курс лекций / Л.А. Мурина, Игнатович Т.В., Мальцевич Т.В. и др. Под ред. Муриной Л.А.. – Мн.: Изд.-во БГУ, 2002. – 174 с.

4. Одинцов, В.В. Структура публичной речи / В.В. Одинцов. – М.: Знание, 1976.– 80 с.

5. Поварнин, С.И. Спор: О теории и практике спора / С. Поварнин. – Санкт-Петербург: Лань, 1996.– 150 с.

6. Риторика и стиль: Сб. статей / Под ред. Ю.В. Рождественского. – М.: Изд.-во МГУ, 1984. – 136 с.

7. Рождественский, Ю. Риторика публичной лекции / Ю. Рожденственский. – М.: Знание, 1989.– 63 с.

8. Сопер, Поль Л.. Основы искусства речи / Поль Л. Сопер. – М.: Изд.- во иностранной литературы, 1958.– 471 с.

9. Цицерон, М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. Пер. с латинского Ф.А. Петровского и др. / Под ред. М.Л. Гаспарова / М.Т. Цицерон. – М.: Наука, 1972 – 471 с.

Лекцыя № 19

Функцыянальная-сэнсавыя тыпы маўлення

План

1. 
   Апавяданне.
   
2. 
   Апісанне.
   
3. 
   Разважанне.
   

1. Апавяданне

Функцыянальная-сэнсавыя тыпы маўлення – формы маўлення, у якіх паказваецца развіццё дзеяння, апісваюцца прыметы прадмета, выяўляюцца прычынна-выніковыя сувязі паміж прадметамі.

Асноўныя функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення – апавяданне, апісанне, разважанне.

Апавяданне – дынамічны тып маўлення ад імя першай або трэцяй асобы або без указання на крыніцу інфармацыі, якое паведамляе аб развіцці ў часавай паслядоўнасці дзеянняў або станаў, адлюстроўвае сувязь паміж падзеямі:

У глухой вёсачцы на беларускім Палессі спыніліся каўпакоўцы. Адзін з іх зайшоў у крайнюю хату і папрасіў бабулю памыць яму запасную пару бялізны.

А потым раптам – трывога. Пайшлі – як прыйшлі.

На трэці дзень адзін з атрадаў, што адпачываў у лесе пасля бою, затрымаў старую. З клуначкам бывалай бялізны, і памытай, і пакачанай, і палапленай рукою маці. Два дні шукала яна ў бліжэйшым і далёкім лесе пад музыку далёкіх і блізкіх выбухаў таго “прыгожага ды вясёлага, што камандуе цэлым атрадам, а называецца – дай божа памяць– здаецца, Платон...”

І вось знайшла, аддала і пайшла дахаты. З адным толькі пачуццём, з адной радасцю: “Няхай здаровенькі носіць!..” [Я. Брыль].

Апавядальны тэкст – дынамічнае маўленне, у ім пераважаюць дзеясловы і акалічнасныя словы, склад дзейніка – малалікі, часта выкарыстоўваюцца сказы з аднароднымі выказнікамі, аднасастаўныя і няпоўныя сказы.

Апавяданне можа быць:

1) канкрэтнае (аб храналагічна паслядоўных канкрэтных дзеяннях адной або некалькіх асоб):

З аднаго канца вуліцы раптам выскачыла ў адной кашулі няскладная фігура селяніна. Па тым, як неслі яго ногі, людзі свядомыя адразу пазналі б, што дзядзька Арцём крыху “хлесцянуў” , што цяпер няспрытнымі нагамі выратоўваў сваю асобу і што ззаду за ім павінна быць нейкая грозная сіла, ад якой ратавалі яго непаслушныя ногі. Прабегшы некалькі хат, Арцём звярнуў на агароды, шуснуў у каноплі, адкуль разораю між капусты забег у падворак Юркі Труса, з падворку заламаў у вулачку і пасучыў проста да калодзежа. Дабегшы да студні, Арцём азірнуўся. Вуліца была пустая. Арцём яшчэ раз азірнуўся і, уляпіўшыся за зруб, перакінуў сваё цела ў студню, павісшы на руках [Я. Колас];

2) абагуленае (аб тыповых для пэўных абставін канкрэтных дзеяннях, змене розных станаў):

Ужо снег злез увесь з зямлі. Толькі на лузе блішчыць яшчэ лёд і снег. Моцна спіць рака, крэпка закаваў яе мароз. А перавальчыкі не дрэмлюць. Шумяць яны ў полі, бягуць к рэчцы і пачынаюць будзіць яе [Колас].

Разнавіднасцю апавядальных тэкстаў з’яўляецца інфармацыйнае паведамленне, якое ўжываецца ў сродках масавай інфармацыі:

Мінск. Праспект Скарыны. Спяшаюцца пешаходы, імчаць машыны. Прыгожыя, магутныя, хуткасныя. Глядзіш, і вока радуецца.

Ад парка Чалюскінцаў на шалёнай хуткасці імчыць “ВМW-730”. Каля станцыі метро “Маскоўская” аўтамабіль нечакана губляе кіраванне. Машыну спачатку нібы кідае ўправа, потым рэзка ўлева. Юзам, пад сілай хуткасці, у імгненне вока яна пралятае сустрэчную паласу руху, стукаецца аб броўку і, збіўшы жалезную агароджу жалезнай дарожкі, налятае на лаўку, на якой сядзеў чалавек і, нарэшце, знёсшы на сваім шляху ўсе перашкоды, трапляе ў клумбу. Там, у кветках, і спыняецца. Побач ляжыць збіты чалавек, бегаюць спалоханыя людзі. Адны з іх дапамагаюць пацярпеламу, другія – шафёру..

А вось і міліцыя. Пачынаецца агляд месца здарэння, апытанне сведкаў.

Яшчэ праз некалькі хвілін прыязджаюць дзве машыны хуткай дапамогі. Яны забіраюць вадзіцеля аўтамабіля і збітага машынай грамадзяніна, развозяць іх у бальніцы.

Першая дапамога аказана. Цяпер наступае час следства.

Апавяданне можа быць аб’ектываваным, нейтральным, у якім паказваецца часавая паслядоўнасць пэўных дзеянняў або станаў і не ўказваюцца адносіны аўтара да апісваемага. Існуе і суб’ектыўнае, эмацыянальнае апавяданне, якое звычайна вядзецца ад імя першай асобы і ў якім паказваюцца адносіны аўтара да апісваемага, адлюстроўваецца яго эмацыянальны настрой, уласнае бачанне свету:

Эмацыянальную афарбоўку нярэдка набывае тэкст, у якім апавяданне вядзецца не ад першай асобы. Перадаць пачуцці аўтара, яго адносіны да апісваемага дапамагае эмацыяльна-ацэначная лексіка:

Пачынала світаць. Далёкім святлом займаўся край неба, і навокал сталі відаць кусты і трава.

Ляўчук не ведаў, куды вёў яго лясны шлях, але ўсё бег і бег па альховых зарасніках. У малады шчыльны ельнік ён не палез, а абышоў яго збоку. Ён усё слухаў, хоць і без таго было чуваць, што яго даганялі: усю ноч ззаду пагрозліва брахалі сабакі.

З нязвыклай асцярогай ён нёс за пазухай маленькае цёплае цельца і думаў: “Хоць бы дзе напаткаць вёску, жанчын і аддаць ім малога”. Сам ён, як бы ні стараўся, не можа ўратаваць гэта жыццё..

Ляўчук спадзяваўся, што раней, чым немцы дагоняць яго, ён знойдзе добрых людзей і ўратуе малога. Ён вельмі хацеў зберагчы хлопчыка, з нейкай невыразнай для сябе надзеяй ухапіўся за яго і не хацеў разлучацца .. У гэтай малечы цяпер заключаўся для яго сэнс жыцця, якім ён не мог пагарджаць, пакуль яшчэ быў жывы і заставаўся чалавекам. [В. Быкаў].

2. Апісанне

Апісанне – маўленне, у якім у статычным аспекце канстатуюцца факты, пералічваюцца ўласцівасці і якасці прадмета, апісваюцца яго склад і структура, выказваюцца адносіны аратара да аб′екта, яго ацэнка:

Гэта час, бадай, самы цудоўны. Дрэвы і хмызнякі ў свежай зеляніне. Пазней лістота на іх паблекне, агрубее. Зараз жа, у пачатку лета, усё маладое, пышнае і зялёнае. Доўгія чэрвеньскія дні звычайна стаяць пагодлівыя, цёплыя. Кароткія ж ночы – ціхія, мяккія.

У час калашэння жыта летняе паветра густа настоена прахалодай жытнёвых палёў і водарам квітнеючых красак, да якіх яшчэ не дакранулася каса.

Надвячоркам каля раўчукоў і рачулак сыплюць трэлі галасістыя салаўі. А ў лясах і пералесках спяваюць берасцянкі, валасянкі, пеначкі, сініцы.

Кукуе зязюля. Яе задуменную песню можна пачуць і ранкам, і днём, і надвячоркам. А то часам нават і ў начным змроку, калі зямля засне першым моцным салодкім сном. Але не доўгі гэты яе спеў. [Р. Ігнаценка].

Праз апісанне даецца характарыстыка прадметаў або з’яў рэчаіснасці, якія існуюць адначасова. Гэта сінхранічны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці.

Вызначаюцца два тыпы апісання: статычнае і дынамічнае. У статычным апісанні адлюстроўваецца шэраг прадметаў, з’яў, іх прымет і ўласцівасцей, якія фукнцыянуюць у адзінай прасторы і часе і ў сукупнасці складаюць жывапісны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці:

Усе рэкі Беларусі дужа прыгожыя. Дняпро з высокім правым берагам і неагляднымі далячынямі зарэчных паплавоў, паплямаваных дубамі і сінімі люстэркамі старыц. Прыпяць з яе празрыстай чыстай вадою, пратокамі і шапкамі буслянак на прырэчных дрэвах. Дзвіна, сціснутая крутымі ўрвішчамі, зарослымі мачтавым лесам. Ласкавы Нёман, у воды якога глядзяцца старажытныя вежы і густыя лістоўныя пушчы. Нават невялічкая Шчара са сваімі шлюзамі ў цені неабхватных, серабрыстых таполяў. З раптоўным патокам вады, што вырываецца са шлюза і выносіць на сабе плыты з людзьмі, якія рухава і спрытна працуюць шастамі і бусакамі. [Ул. Караткевіч].

Статычнасць моўнай формы апісання ствараецца выключнай перавагай іменных часцін мовы, адсутнасцю або нязначнай колькасцю дзеясловаў, шырокім выкарыстаннем намінатыўных, апавядальных і няпоўных сказаў, прамым парадкам слоў у сказе.

Дынамічнае апісанне характарызуе розныя адначасовыя дзеянні, паказвае іх змену, чаргаванне, рознанакіраванасць. Гэта дазваляе аўтару перадаць дынаміку руху, актыўны, дзейсны характар асоб ці прадметаў, стварыць калейдаскапічны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці:

Грыміць па карэннях цялежка, мігацяцца стракатыя верставыя слупы, мігаюцца, пахіліўшыся, абросшыя мохам хваёвыя крыжы наабапал дарогі; бягуць лясы, гаі, мяняюцца палі, грамадзяцца горы, рассцілаюцца шырокія лугі, блішчаць азёры, срэбрам пераліваюцца рэкі, золатам рассыпаюцца пяскі, глыбокімі зялёнымі ямамі раскідаюцца балоты.

І куды нясеш мяне, няведамая дарога?

А неба! Далёкае, няведамае, сіняе неба! Тысячы, мільёны гадоў пазіраеш ты, без болю, без трывогі, пазіраеш на ўсіх роўна: на чалавека, на звера, на птушку, на самую меншую мушку, на жывых і нежывых, на нашу бедную зямлю, на зямлю, прагноеную людскімі трупамі, залітую крывёю і горкімі слязьмі сіраты народа. [Я. Колас].

Дынамічнасць моўнай форме апісання надаюць актыўнае выкарыстанне аднатыпных, як правіла, сінанімічных форм дзеяслова, ужыванне аднародных выказнікаў, частая інверсія галоўных членаў сказа, клічная і пытальная інтанацыя.

Дынамічнае апісанне можа паказваць таксама змены разнастайных станаў прыроды, у такім выпадку ў тэксце выкарыстоўваюцца т.зв. экзістэнцыянальныя дзеясловы, якія спалучаюцца з дзеясловамі-актантамі.

Апісанне можа быць разгорнутым, у якім падрабязна пералічваюцца разнастайныя прадметы, іх уласцівасці, адзнакі і характарыстыкі: Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў – аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы. Вёска тулілася ля берага вострава – платы агародаў дзе-нідзе забягалі на куп’ё ўзбалотка. З другога боку, на поўнач, балоты крыху адступалі, дорачы людзям пясчанае поле. Адступалі балоты і на заходнім баку, дзе рунелі ці жаўцелі да краю лесу палі, таксама скупыя, няўдзячныя, хоць у іх глебе і было менш пяску. З поўдня балоты зноў падбіраліся да саламяных, замшэлых радоў стрэх, але ў гэты бок ішла найбольш сувязь са светам, і тут на дрыгве была памошчана дарожка, ездзілі па ёй смела толькі ў маразы, калі і непралазная твань навокал рабілася цвёрдая, як ток, ці ўлетку, калі дарожка перасыхала. [І. Мележ]; апісваюцца дзеянні або станы асоб ці прадметаў: У хаце весела гарэў на камінку агонь, кідаючы мітусліва-гарачае святло на сцены, на руды стол з драўлянаю сальніцаю, на светлую і, здавалася адсюль, ад камінка, цёплую лаву, на мокрыя ад хаты шыбіны акна, цёмна-глыбокія, калі на іх падаў цень, то чырвона-імглістыя, калі ў іх адбіваліся языкі полымя. Вада была разліта па падлозе, і ў ёй таксама скакаў агонь. Дзынькала маці вядром, наліваючы ваду ў чыгун, дзе празрыста бялела зверху толькі што пачышчаная бульба. Зноў дзынкала дужка аб вядро – моцна і ядрана, маці ставіла вядро на ўслон: чуваць было, як па дне вядра пачынала плёхкаць вада. Ціха было ў хаце. Дзед ляжаў на ложку ў бакоўцы, зрэдку суха і коратка кашляў, бабуля спала на печы.. Адзін Іванка сядзеў ля камінка, блізка падставіўшы твар сухому, гарачаму цяплу. Яму добра такі пякло ў шчокі, але неяк туманна рабілася ў вачах: ён адкінуў тады галаву, і прыемна было адчуваць, як доўга цячэ гарачыня, казытала, калола твар, як роўна разлівалася на шчоках, – паветра лёгкім токам аблягала твар, і ад гэтага неяк прыемна яснілася ў галаве – было добра. [М. Стральцоў]; і сціслым, кароткім: Усталявалася пагодная восень. Раніцы былі халодныя і бліскучыя ад дробнага інею, што ўсцілаў зямлю, стрэхі і платы. Але быў ён кволы і нетрывалы і знікаў адразу, калі ўзнімалася сонца. Было ранняе бабіна лета. Цёпла прыгравала сонейка, і над полем плыло павуцінне. [А. Чарнышэвіч].

Апісанне выконвае розныя функцыі ў розных функцыянальна-стылістычных разнавіднасцях маўлення . Так, у навуковым стылі апісанне з’яўляецца дакладным, лаканічным і канкрэтным, яно дазваляе паказаць найбольш істотныя ўласцівасці або функцыі аб’екта, яго родавую прыналежнасць і відавыя адрозненні, сувязь з іншымі аб’ектамі:

Словаўтварэнне – гэта раздзел навукі аб мове, у якім вывучаецца словаўтваральная структура вытворных слоў і магчымыя шляхі і сродкі ўтварэння новых слоў, апісваецца сістэма словаўтварэння – сукупнасць словаўтваральных тыпаў і словаўтваральных гнёзд, існуючых у мове на пэўным сінхронным зрэзе. Тэрмінам “словаўтварэнне” абазначаецца таксама сам працэс утварэння новых слоў..

Галоўным аб’ектам аналізу ў словаўтварэнні з’яўляецца вытворнае слова – слова, утворанае ад аднакаранёвага з ім з дапамогай таго ці іншага словаўтваральнага сродку (прэфікса, суфікса, постфікса, інтэрфікса і інш.), які носіць назву – фармант. Вытворнае слова, такім чынам, заўсёды павінна мець сваё ўтваральнае, да асновы якога далучаецца фармант..[Беларуская граматыка].

У публіцыстычным маўленні апісанне, як правіла, з’яўляецца дакументальна дакладным, яно не толькі характарызуе аб’ект, але і выражае яго ацэнку, з’яўляецца сацыяльна накіраваным:

Адам Міцкевіч увайшоў у маё жыццё вельмі даўно, яшчэ са старонак польскай чытанкі для трэцяга класа пачатковай, так званай “паўшэхнай школы”.

Адну з яго ранніх балад, “Вяртанне бацькі”, вывучаную на пашы, ведаю і дагэтуль на памяць.

“Пана Тадэвуша” чытаў тады, калі далёка не ўсё мог зразумець, аднак жа многае, відаць, асноўнае, з таго часу засела ў душы ..

Сёння мы, кажучы мовай кіно, глядзім Міцкевіча буйным планам. Праз сто гадоў пасля смерці гаворым пра несмяротнасць яго – голасам многіх мільёнаў. У гэтым магутным страі і я з хваляваннем маладога салдата трымаю крок і раўненне, і ні разу мне не здалося, што займаюся не сваёй, не вялікай справай, калі і я – па жанру празаік – разам з сябрамі-паэтамі працаваў над падрыхтоўкай да друку выбраных твораў геніяльнага сына польскага народа ў перакладзе на беларускую мову.

Родны для ўсіх, хто любіць жыццё, хто любіць мір і культуру, Адам Міцкевіч неаддзельны ад свайго народа, ад сваёй радзімы. [Я. Брыль].

У мастацкім маўленні апісанне выконвае ў асноўным выяўленчую ролю – яно выкарыстоўваецца ў пейзажных замалёўках, пры стварэнні партрэта, для вобразнай характарыстыкі месца, суб’екта і аб’екта дзеяння.

3. Разважанне

Разважанне – маўленне, у якім думкі выкладаюцца ў лагічна паслядоўнай форме, указваюцца прычынна-выніковыя адносіны паміж аб′ектамі. Разважанне прызначанана для тлумачэння пэўнага паняцця або з’явы, для доказу ці абвяржэння якога-небудзь тэзісу:

Амаль трэцюю частку тэрыторыі нашай рэспублікі займаюць лясы. А ўсяго два стагоддзі назад на лясы прыпадала больш як палова ўсіх плошчаў. І ў гісторыі нашага народа, у яго штодзённым жыцці лес заўсёды адыгрываў важную ролю.

Па-першае, для нашых продкаў лес спрадвеку быў своеасаблівай кладоўкай. У лесе здабывалі дзічыну, збіралі мёд, ягады, арэхі, грыбы.

Па-другое, лес з’яўляўся найпершым будаўнічым матэрыялам. Гэта ж і цяпер больш чым на дзевяноста працэнтаў жылыя будоўлі ў нашых вёсках драўляныя, а яшчэ ў мінулым стагоддзі больш як напалову былі драўляныя беларускія мястэчкі і гарады.

Па-трэцяе, лес, драўніна служылі матэрыялам для разнастайных хатніх рэчаў.

Нарэшце, лес – надзейнае сховішча для сваіх і непраходная перашкода для ворагаў.

Такім чынам, лес – гэта прыроднае багацце беларусаў, і ён патрабуе беражлівых адносін да сяб. [Паводле Л. Пракопчыка].

Разважанні сустракаюцца часта ў навуковых тэкстах, дзе яны маюць разгорнуты характар, вызначаюцца паслядоўным, лагічным ходам развіцця асноўнай думкі, ідэі аўтара:

Культура мыслення асобы (і не ў апошнюю чаргу – прамоўцы) вызначаецца таксама яе здольнасцю арыентавацца ў бязмежнай і імклівай плыні інфармацыі, адшукваць патрэбнае і адмаўляцца ад (пакуль што) непатрэбнага; уменнем пераадольваць стэрэатыпы думкі і паводзін, разбураць шматлікія міфы, што запаланілі нашу свядомасць, і замяняць іх ведамі; не толькі пашыраць і паглыбляць веды (што само па сабе вельмі важна), але ў пэўных выпадках замяняць іх новымі (найвастрэйшая сучасная праблема “новых тэхналогій”). Не меншае значэнне маюць і іншыя прынцыпы творчага мыслення: сістэмнага падыходу да жыццёвых праблем; умення пры гэтым адшукаць і вырашыць найбліжэйшую прыярытэтную задачу; разумення таго, што прагназаваць трэба не толькі бліжэйшыя станоўчыя вынікі дзейнасці, але і далейшыя, адмоўныя вынікі станоўчых рашэнняў. У мысленні выключна важна абапірацца як на дадзеныя дакладных навук, так і на інфармацыю, што дае мастацтва, бо навука і мастацтва – гэта двуадзіны шлях пазнання свету. [А. Міхневіч].

Распаўсюджаны разважанні і ў публіцыстычным дыскурсе, там яны таксама садзейнічаюць узмацненню выражэння аўтарскай думкі, вызначэнню яго пазіцыі, асабістых адносін да зместу паведамлення, падкрэсліваюць ідэю яго твора: У кожным сапраўдным беларусу, у кожным паэце беларускім жыве Янка Купала як дух спаконвечнасці, як дух богадагодлівасці, як дух нязломістае мроі пра панавітую волю.

Шчырасць золата вызначаецца пробай, шчырасць беларуса, беларускасць ягоная вызначаецца Янкам Купалам.

Купалле, Іван Купала, Янка Купала – гэта агонь.

Купальскі агонь – агонь ачышчэння ад забыцця сябе як крывічоў, як беларусаў. Вяртанне душы ў беларускасць.

Папараць-кветка – іскрынка ад купалаўскага вогнішча. Кветка, якая зорыцца праз вякі. Кветка, якую шукаюць з паганскіх часінаў, каб абнашчыць душу шчасцем – часцінкай святла нябеснага.

Папараць-кветка Купалавага слова – іскрынка з вогнішча беларускага духу. Іскрынка, якую раздзімаюць вятры спагады для Беларусі. Каб у цемры не блукала. Каб нашчыла Беларусь сваю душу Купалавасцю.

Агонь Янкі Купалы мусіць гарэць у кожным беларускім сэрцы, у кожнай чыстай беларускай душы! [Р. Барадулін].

У мастацкім маўленні разважанні звычайна выкарыстоўваюцца ў форме ўнутранага маналогу героя, яны адлюстроўваюць унутраны свет, псіхалагічны стан персанажа, працэс асэнсавання ім аб’ектыўнай рэчаіснасці, разнастайных падзей, фактаў, рэалій і паняццяў, ствараюць характарыстыку дзеючых асоб:

Яму па душы быў і гэты глухі куток Палесся, аб якім яшчэ дома так многа цікавага наслухаўся ад аднаго старога аб’ездчыка, і гэты народ з яго асабліваю моваю і звычаямі, .. гэты некрануты край старажытнасці, якая на кожным кроку кідалася яму ў вочы і затрымлівала на сабе ўвагу..

Што ні кажы, а жыццё, ужо само па сабе, ёсць радасць, вялікае шчасце, бясцэнны дар. Ёсць важныя дзве часціны, з якіх складаецца жыццё і яго глыбокі сэнс і хараство – чалавек і прырода. Бо ніколі не страціць для нас цікавасці чалавек, бо праяўленне яго розуму бязмежна, бо дарогі яго не вызначаны, бо формы яго жыцця і яго адносін да другіх людзей бясконца разнастайныя, канчаткова не выяўлены і ніколі не могуць стаць канчатковымі. А прырода! Колькі вялікага задавальнення дае яна нам! Бо прырода – найцікавейшая кніга, якая разгорнута перад вачамі кожнага з нас. Чытаць гэту кнігу, умець адгадваць яе многалучныя напісы – хіба ж гэта не ёсць шчасце? Адно толькі шкада, што наша жыццё несуразмерна малое для таго, каб начытацца гэтай кнігі.

З гэтымі думкамі Лабановіч прыпыніўся каля акна. [Колас].

Структура разважанняў вызначаецца спосабамі выкладу матэрыялу: індуктыўным, ад прыватнага да агульнага:

Сённяшнія нашы дзеці – гэта тое самае пакаленне, якое вырасла на новых ідэалах, з новым светаўяўленнем. У іхнім жыцці не было не толькі піянерскай арганізацыі, шматлікіх гурткоў, але амаль што не было сяброў. Яны раслі сам-насам з відэапрыстаўкай, тэлевізарам, камп’ютэрам. І выраслі індывідуалістамі: аднакласнікі, жывучы ў адным пад’ездзе, не ходзяць адно да аднаго дадому, не запрашаюць на дзень нараджэння, не гуляюць разам у двары. Яны не ўмеюць наладжваць таварыскія адносіны. Ім лягчэй пазнаёміцца ў Інтэрнеце і завесці віртуальнага сябра, чым пасябраваць з суседам ці суседкай па парце.

Часта яны здаюцца нам эгаістамі, якія разумеюць толькі сябе, таму што ад бацькоў патрабуюць толькі адно: “Купіце, купіце, купіце...”А на самай справе яны вельмі адзінокія і неабароненыя ў сваім маладзёжным свеце. І звычайна іхняе чарговае “купіце”, якое мы ўспрымаем як капрыз, на самай справе – яшчэ адна спроба абараніць сябе абноўкай, завушніцамі, мабільнікам і г .д. ад жорсткага дзіцячага калектыву. Такія сёння каштоўнасці ў маладых. [Р. Ткачова];

або дэдуктыўным, ад агульнага да прыватнага:

Возьмем звычайную геаграфічную карту свету. І паглядзім, як адчувае сябе на ёй кожны пісьменнік і кожная літаратура. У прасторы і часе. Пра якія саслоўі, праслойкі і класы гаворыць гэты пісьменнік, гэтая літаратура. У якіх краінах жывуць людзі, створаныя аўтарамі гэтай літаратуры..

Руская літаратура, напрыклад, асабліва з эпохі Пушкіна, аднолькава вольна адчувала сябе ў Англіі і Германіі, Іспаніі і Францыі. Яна і пісала пра гэтыя і іншыя краіны і, шматлікімі перакладамі, зрабіла так, што для рускіх чытачоў сталі даступныя многія і многія тысячы кніг..

Беларуская літаратура да Багдановіча была лакальная, за рэдкімі выключэннямі гаварыла толькі пра Беларусь. Аўтары яе перакладалі вельмі мала і скупа. І гэта наклала на наша прыгожае пісьменства адбітак нейкай недавершанасці і абдзеленасці. З часоў Вялікага Максіма шмат змянілася. З’явіліся многія сотні перакладаў, почасту вельмі добрых. З’явіліся дзесяткі перакладчыкаў, часам выдатных. [Ул. Караткевіч].

Разважанні дазваляюць актывізаваць увагу слухачоў, выклікаць цікавасць да тэмы паведамлення.

Пытанні і заданні:

1. 
   Назавіце асноўныя функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення.
   
2. 
   Ахаратарызуйце апавяданне, вызначце яго тыпы.
   
3. 
   Укажыце віды апісання. У чым яго адметнасць?
   
4. 
   Вызначце асаблівасці разважання як тыпу маўлення.
   

Літаратура:

1. Апресян, Г.З. Ораторское искусство: 3-е изд., перераб. и доп. / Г.З. Апресян. – М.: Изд.-во МГУ, 1972 – 278 с.

2. Бернацкий, Г.Г. Культура политической дискуссии / Г.Г. Бернацкий. – Л., 1991.

3. Иванкина, Н. Культура судебной речи / Н. Иванкина. – М., 1995.

4. Ивин, А.А. Теория аргументации: [учеб. пособие для вузов] / А.А. Ивин. – М.: Высшая школа, 2007. – 318 с.

5. Ивин, А.А. Искусство правильно мыслить. 2-е изд., перераб. и доп. / А.А. Ивин. – М.: Просвещение , 1990. – 240 с.

6. Кохтев, Н.Н. Основы ораторской речи / Н.Н. Кохтев . – М.: Изд.во МГУ, 1992. – 238 с.

7. Культура русской речи и эффективность общения / РАН Институт русского языка им. В.В. Виноградова: Отв. ред. Л.К.Граудина, Е.Н.Ширяев. – М.: Наука, 1996 – 439 с..

8. Леммерман, Хайнц. Уроки риторики и дебатов: Пер. с нем. / Хайнц Леммерман. – М.: ООО «Изд.-во «Уникум Пресс», 2002. – 336 с.

9. Львов, М.Р. Риторика. Культура речи / М.Р. Львов. – М., 2002.

10. Маркичева, Т.Б. Основы ораторского мастерства: [Курс лекций] / [Т.Б. Маркичева, З.М. Кардашенко, Е.А. Адамов и др.; Редкол.: Е.Н. Тарасов и др.]. – М.: Мысль, 1980. – 263 с.

Лекцыя № 20

Жанры маўленчых зносін. Маналагічнае і дыялагічнае маўленне

План

1. 
   Маналагічнае маўленне і яго асаблівасці.
   

2. Дыскусійна-палемічнае маўленне.

2. 
   3. Бытавое дыялагічнае маўленне.
   

1. 
   Маналагічнае маўленне і яго асаблівасці.
   

У залежнасці ад колькасці ўдзельнікаў зносін выдзяляюцца маналагічнае і дыялагічнае маўленне, кожнае з якіх мае некалькі разнавіднасцей:

Маналагічная прамова, маналог (грэч. monologos < monos “адзін” + logos “мова”) – публічнае выступленне ад першай асобы, якое выкарыстоўваецца ва ўсіх родах аратарскага маўлення.

Маналагічнае выступленне мае форму даклада, лекцыі, агляду, прамовы, паведамлення, пропаведзі, віншавання, тоста.

У залежнасці ад мэты маналагічныя прамовы падзяляюцца на інфармацыйныя, пераконваючыя, заклікаючыя да дзеяння, натхняльныя, займальныя, давяральныя, якія былі разглзджаны вышэй, у раздзеле “Лінгвапрагматыка”.

Маналог можа перадавацца як у вуснай форме (выступленне, расказ), так і пісьмовай (пісьмо, запіска).

У залежнасці ад формы перадачы маналагічнага маўлення вызначаюцца таксама такія яго разнавіднасці:

Расказ – размоўнае маўленне ў маналагічнай форме, якое адбываецца ўнутры дыялогу або палілогу.

Расказ – запланаваны від маўлення, тэмай якога з′яўляецца пэўная падзея або факт, што адбыліся з расказчыкам або кім-небудзь іншым. У расказе аратар дае сваю ацэнку апісваемым падзеям.

Гісторыя – перадача ў форме маналагічнага маўлення звестак аб мінулых падзеях, якія супастаўляюцца з сучаснымі падзеямі і фактамі.

Гісторыя – запланаваны від маўлення, у якім адлюстроўваюцца ўсе асаблівасці размоўнага стылю.

Пісьмо – жанр маўленчых зносін, у якім выражаюцца ў пісьмовай форме пачуцці і думкі аўтара. Неабходная ўмова гэтага жанру – шчырасць і непасрэднасць адносін з адрасатам. У пісьме выкарыстоўваюцца прывітальныя і развітальная формула-клішэ, адлюстроўваюцца асаблівасці размоўнага маўлення.

2. Дыскусійна-палемічнае маўленне

Дыялагічнае маўленне, дыялог (грэч. dialogos “размова, гутарка”) – маўленне, якое адбываецца ў форме дыялогу, размовы дзвюх і больш асоб, вуснае міжасобаснае вербальнае ўзаемадзеянне.

Дыялагічнае маўленне мае дзве асноўныя разнавіднасці – дыскусійна-палемічнае маўленне (спрэчка, дыспут, дыскусія, палеміка) і бытавое дыялагічнае маўленне (гутарка, размова, расказ).

Дыялагічнае маўленне можа адлюстроўвацца і ў пісьмовай форме (перапіска, палеміка ў друку і інш.)

Дыскусійна-палемічнае маўленне выдзяляецца як асобная разнавіднасць дыялагічнага маўлення. Яно ўключае спрэчку, дыспут, палеміку, дыскусію.

Спрэчка – публічнае абмеркаванне актуальнай, найбольш цікавай праблемы, у час якога сутыкаюцца розныя пункты гледжання. Мэта спрэчкі – глыбока і грунтоўна разабрацца ў абмяркоўваемых пытаннях.

Неабходным і асноўным лагічным элементам структуры спрэчкі з′яўляецца тэзіс, які даказваецца ўдзельнікамі спрэчкі. У ходзе спрэчкі апанент знаходзіць пункты разыходжання, указвае на “слабое” месца тэзіса і прапануе свой антытэзіс, які падмацоўвае аргументацыяй, даказваючы гэтым самым сваю ідэю.

Барацьба паміж рознымі думкамі і складае сутнасць спрэчкі. Даказваемая ідэя павінна быць сфармулявана проста і сцісла, а тэзіс – выражаць толькі адну думку.

Спрэчка можа прывесці да абвастрэння адносін яе ўдзельнікаў, таму вельмі важна праводзіць яе правільна і карэктна, аргументавана выкладаць свой пункт гледжання, умець выслухаць і ацаніць апанента і сумеснымі намаганнямі вырашыць сутнасць праблемы.

Дыспут (лац. disputare “разважаць, спрачацца”) – калектыўнае абмеркаванне навуковых, сацыяльна-палітычных, маральна-этычных, прафесійных і іншых праблем, якія не маюць агульнапрынятага адназначнага выражэння. Удзельнікі дыспуту выказваюць розныя меркаванні і погляды, абмяркоўваючы пэўную праблему.

Палеміка (франц. polemigue < грэч. polemikos “ваяўнічы, варожы”) -- спрэчка пры абмеркаванні пэўнай актуальнай праблемы ў друку, на дыспуце, сходзе.

Для ўзнікнення палемікі павінна быць сфармуляванай і агульнапрызнанай важная праблема і прапанавана хаця б адно вырашэнне гэтай праблемы, якое знаходзіцца паміж дзвюма крайнасцямі і мае як сваіх прыхільнікаў, так і праціўнікаў.

Дыскусія (лац. discussio “разгляд, даследаванне”) – публічнае абмеркаванне актуальных праблем, спрэчных пытанняў у друку, на сходзе, у размове. Абавязковай умовай дыскусіі з′яўляецца наяўнасць тэмы, пытання, на якія ўдзельнікі дыскусіі даюць альтэрнатыўныя адказы.

У ходзе дыскусіі адзін з удзельнікаў абараняе тэзіс, які з′яўляецца адказам на яго пытанне, другі імкнецца абвергнуць гэты тэзіс. Таму першым элементам дыскусіі з′яўляецца крытыка прапанаванага вырашэння праблемы. Дыскусіі нярэдка выкарыстоўваюць як метад актывізацыі працэсу навучання.

Важным элементам дыскусіі з’яўляецца моц і паслядоўнасць доказаў. Аратар павінен абгрунтаваць сваё сцвярджэнне, выказаць свае доказы, паказаць прычынна-выніковыя сувязі, падагульніць вывады. Рыторыка вучыць надаваць падабраным аргументам найбольш прымальную для слухачоў форму. У працэсе аргументацыі выкарыстоўваюцца, як вядома, два асноўныя доказы: абсалютны і адносны. Абсалютны доказ з’яўляецца бясспрэчным, ён пацвярджаецца агульнавядомымі даставернымі дадзенымі (напр., тэзіс “Аварыя на ЧАЭС – самая вялікая тэхнагенная катастрофа ХХ ст.” ніхто не будзе аспрэчваць, гэта ўжо даказаны, агульнавядомы факт). Адносны доказ мае справу з тэзісамі, якія канчаткова даказаць немагчыма (напр., тэзіс “У. Чэрчыль – самы выдатны палітычны дзеяч ХХ ст.” заўсёды можна аспрэчыць, паколькі можа быць і іншае меркаванне).

Для паспяховай аргуменцыі неабходны ўважлівы падбор даставерных фактаў, паслядоўнасць і несупярэчлівасць сцвярджэнняў, уважлівае абдумванне контраргументаў для абвяржэння тэзісаў апанента. У працэсе дыскусіі неабходна пазбягаць агульных, абстрактных разважанняў, імкнуцца да канкрэтных палажэнняў, прыкладаў і ілюстрацый, якія лягчэй аспрэчыць і абвергнуць. Доказы павінны быць паслядоўнымі і важкімі. У навуковай літаратуры сцвярджаецца, што індуктыўны спосаб доказу больш паспяховы, чым дэдуктыўны, паколькі ён дазваляе ўцягваць слухачоў у працэс разважання, сумеснага абдумвання вывадаў і дасягнення мэты [9, с. 280].

У рытарычнай літаратуры выдзяляюцца разнастайныя прыёмы аргументацыі:

– прыём фундаментальнасці (абвяржэння): для доказу пэўнага тэзісу або для абвяржэння довадаў апанента выкарыстоўваюцца канкрэтныя факты, лічбы, статыстычныя дадзеныя, якія цяжка аспрэчыць (“факты – упартая рэч”);

– прыём супярэчнасцей: трэба знайсці ў разважаннях апанента, у прыведзеных ім фактах пэўныя супярэчнасці і , адзначыўшы іх, паставіць пад сумненне яго доказы;

• 
  прыём выніку: аргументацыя павінна быць паслядоўнай, сачыце за паслядоўнасцю аргументацыі апанента, за наяўнасцю абгрунтавання ўсіх тэзісаў, за правільнасцю прычынна-выніковых сувязей;
  
• 
  прыём параўнання: параўнанне выкарыстоўваецца для таго, каб супаставіць прыведзенае апанентам меркаванне з аналагінымі фактамі, раскрытыкаваць яго і абвергнуць яго доказы;
  
• 
  прыём абмежавання: не варта прымаць сістэму доказаў апанента цалкам, неабходна падзяліць іх і знайсці слабыя бакі. Напр., “тое, што вы гаворыце, тэарэтычна выглядае спакусліва, на практыцы ж усё выявіцца па-іншаму: вось гэта і гэта ў нас непрымальна, таму што...”;
  
• 
  прыём бумеранга: апаненту вяртаюцца яго абвінавачванні (Дуглас: “Містэр Лінкольн не можа быць сенатарам. Ён трымаў шынок і гандляваў віскі”. Лінкольн: “Містэр Дуглас мае рацыю. Я вельмі добра помню яго, ён быў маім лепшым кліентам. Я хоць і стаяў за стойкай, але гэта было даўно, а містэр Дуглас так і не кінуў свой пост ля стойкі”);
  
• 
  прыём апярэджання: неабходна прадугледжваць аргументацыю апанента і апярэджваць яго;
  
• 
  прыём пытанняў: можна парушыць ход разважанняў апанента, задаўшы яму пытанне або серыю пытанняў;
  
• 
  прыём перабольшвання: заснаваны на падагульненні – адзінкавы факт паказваецца як тыповы, рэгулярны або на пашыраным тлумачэнні;
  
• 
  прыём жарту: жартаўлівая, дасціпная заўвага таксама можа парушыць аргументацыю праціўніка;
  
• 
  прыём звароту да аўтарытэтаў. Цытата не з’яўляецца доказам, але паспяхова выкарыстоўваецца для аргументацыі выказаных палажэнняў;
  

– прыём ухілення: апанент не ўспрымае вашых доказаў, не рэагуе на іх, прыцягвае ўвагу для іншых праблем, тут неабходна вярнуць яго ўвагу да пастаўленых пытанняў;

• 
  метад заблытвання: апанент стараецца заблытаць логіку вашых разважанняў, аспрэчваючы вашы доказы, перабіваючы вас і крытыкуючы. Яго неабходна спыніць і прапанаваць разблытаць ход разважанняў;
  
• 
  прыём звароту да пачуццяў: калі аргументы вычарпаныя або недастаткова моцныя, апанент звяртаецца да пачуццяў. Калі апанент прымяняе такі прыём, неабходна вярнуць абмеркаванне на канкрэтную аснову і інш. [9, с. 286 – 306].
  

3. Бытавое дыялагічнае маўленне

Бытавое дыялагічнае маўленне таксама з’яўляецца адной з форм вуснага маўлення і ўключае размову, гутарку, палілог.

Размова – мэтанакіраваны абмен думкамі паміж удзельнікамі зносін.

Асноўныя віды размовы:

1) інфармацыйная, прадпісваючая (просьбы, загады, парады, патрабаванні);

2) размова, накіраваная на высвятленне адносін паміж асобамі (канфлікты, спрэчкі, абвінавачванні).

Гутарка – абмен думкамі дзвюх або больш асоб па пэўных пытаннях, пры абмеркаванні навін або для вызначэння тыпу міжасобасных адносін.

Ёсць розныя віды гутаркі:

1)абмеркаванне пэўнага пытання, па якім удзельнікі гутаркі выказваюць свой пункт гледжання;

2)абмен звесткамі пра асабістыя інтарэсы ўдзельнікаў для вызначэння тыпу адносін паміж імі;

3)гутарка без пэўнай мэты для таго, каб зняць эмацыянальнае напружанне.

Дыялог часта выкарыстоўваецца ў мастацкай літаратуры для абмалёўкі і індывідуалізацыі вобразаў персанажаў, раскрыцця іх характару, паказу ўнутранага стану, адлюстравання іх стаўлення да іншых асоб:

• 
  Прыйдзеце?
  
• 
  Можа, прыйду. Часу мала вольнага...
  
• 
  Ну, калі будзе... Бывае ж ён?
  
• 
  Бывае...
  
• 
  Вось і прыходзьце, калі будзе...
  
• 
  Добра. Пабачу...
  
• 
  Лепш – пад вечар... Пасля работы ... Можаце?
  
• 
  Можна.
  
• 
  Ці ў нядзелю... У нядзелю я дома і ўдзень...
  
• 
  Добра...
  
• 
  Ну, да спаткання!..
  
• 
  Бывайце... [І. Мележ];
  

• 
  Доўга ты будзеш сядзець тут? Ось зараз як улезу, то ты ў мяне шпарка вылезеш!
  
• 
  А ну, улезь! Лезь, стараста, дальбог, лезь! Месца хопіць і табе. Бо і твая Алена добрая жыжка. Ці там яе няма? Дык лезь, стараста, лезь, галубок!
  
• 
  Цьфу! Каб ты згарэў!
  
• 
  Карусь! Дык ты кінеш мне люльку?
  
• 
  Лаві! Я табе кіну!
  
• 
  Ато ж! Яшчэ чаго, патураць яму! Вылазь, каб ты бокам лазіў! [Я. Колас]
  

Палілог (грэч. poli “шмат” + logos “слова”) – адна з форм маўленчай дзейнасці, размова некалькіх удзельнікаў зносін.

Пытанні і заданні:

1. Якія асноўныя жанры маўленчых зносін?

2. Назавіце віды маналагічнага маўлення.

3. Назавіце асноўныя разнавіднасці дыялагічнага маўлення.

4.Чым адрозніваецца дыскусійна-палемічнае і бытавое дыялагічнае маўленне?

5.Што ўключае дыскусійна-палемічнае маўленне? Чым адрозніваецца спрэчка ад дыспуту і палемікі?

6.Якія ўмовы правядзення палемікі і дыскусіі?

7.Якія віды ўключае бытавое дыялагічнае маўленне?

8.Назавіце асноўныя віды гутаркі і размовы.

9.Што такое палілог?

Літаратура:

1.Античные риторики: [Переводы] / Собрание текстов, статьи, коммент. И общ. Ред. Тахо–Годи; [Вступ. Статья А.Ф. Лосева]. – М.: Изд.во МГУ, 1978. – 352 с.

2.Апресян, Г.З. Ораторское искусство: 3-е изд., перераб. и доп. / Г.З. Апресян. – М.: Изд.-во МГУ, 1972 – 278 с.

3.Бернацкий, Г.Г. Культура политической дискуссии / Г.Г. Бернацкий. – Л., 1991.

4.Иванкина, Н. Культура судебной речи / Н. Иванкина. – М., 1995.

5. Ивин, А.А. Теория аргументации: [учеб. пособие для вузов] / А.А. Ивин. – М.: Высшая школа, 2007. – 318 с.

6.Ивин, А.А. Искусство правильно мыслить. 2-е изд., перераб. и доп. / А.А. Ивин. – М.: Просвещение , 1990. – 240 с.

7.Кохтев, Н.Н. Основы ораторской речи / Н.Н. Кохтев . – М.: Изд.во МГУ, 1992. – 238 с.

8.Культура русской речи и эффективность общения / РАН Институт русского языка им. В.В. Виноградова: Отв. ред. Л.К.Граудина, Е.Н.Ширяев. – М.: Наука, 1996 – 439 с..

9.Леммерман, Хайнц. Уроки риторики и дебатов: Пер. с нем. / Хайнц Леммерман. – М.: ООО «Изд.-во «Уникум Пресс», 2002. – 336 с.

10.Львов, М.Р. Риторика. Культура речи / М.Р. Львов. – М., 2002.

11.Маркичева, Т.Б. Основы ораторского мастерства: [Курс лекций] / [Т.Б. Маркичева, З.М. Кардашенко, Е.А. Адамов и др.; Редкол.: Е.Н. Тарасов и др.]. – М.: Мысль, 1980. – 263 с.

12.Минеева, С.А. Полемика-диспут-дискуссия / С.А. Минеева. – М.: Знание, 1990 – 63 с..

13.Михальская, А.К. Русский Сократ / А.К. Михальская. – М., 1996.

14.Мурина, Л.А. Риторика: Курс лекций / Л.А. Мурина, Игнатович Т.В., Мальцевич Т.В. и др. Под ред. Муриной Л.А.. – Мн.: Изд.-во БГУ, 2002. – 174 с.

15.Одинцов, В.В. Структура публичной речи / В.В. Одинцов. – М.: Знание, 1976.– 80 с.

16.Поварнин, С.И. Спор: О теории и практике спора / С. Поварнин. – Санкт-Петербург: Лань, 1996.– 150 с.

17.Риторика и стиль: Сб. статей / Под ред. Ю.В. Рождественского. – М.: Изд.-во МГУ, 1984. – 136 с.

18.Рождественский, Ю. Риторика публичной лекции / Ю. Рожденственский. – М.: Знание, 1989.– 63 с.

19.Сопер, Поль Л.. Основы искусства речи / Поль Л. Сопер. – М.: Изд.- во иностранной литературы, 1958.– 471 с.

20.Цицерон, М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. Пер. с латинского Ф.А. Петровского и др. / Под ред. М.Л. Гаспарова / М.Т. Цицерон. – М.: Наука, 1972 – 471 с.
<предыдущая страница