Абсолютті және салыстырмалы ауытқуларға әсер ету мәліметтері

Еңбекақы қоры: ∑(VӨӨіжосп * ҮЕСіжосп * Еаіжосп) жоспары бойынша (ЕАҚжосп * Кжо) = (13120 * 102,6% / 100) жоспары бойынша ∑(VӨӨін * ЕАЕіжосп), ∑(VӨӨін * ҮЕСіф * Еаіжосп), ∑(VӨӨін * ҮЕСіф * ЕАіф) жоспарлары бойынша	Сома мың тг. 13120 13461 13800 12700 13880
Жоспардан ауытқу: Абсолюттік (13880 – 13120) Қатыстық (13880 – 13461)	+760 +419

10 - кесте нәтижесінен кәсіпорынның ауыспалы еңбекақысы салыстырмалы артық шығындалғанын көреміз. Ол кесімді - жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсу қарқыны, олардың еңбекақысын төлеудің өсу қарқынынан жоғары болғаны арқылы анықталады. Өндіріс құрылысының өзгерісі арқасында еңбекақының артық шығындалғанын көреміз.

Кесте 10

Еңбекақының ауыспалы бөлік қорының өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу

Фактор	∆ЕАҚабс	∆ЕАҚтұр
Өнімді өндіру көлемі Өнімді өндіру құрылымы Өнім үлесінің еңбек сиымдылығы Еңбекақының деңгейі	+341 +339 -1100 +1180	- +339 -1100 +1180
Барлығы	+760	+419

Еңбекақы қорының тұрақты бөлімінің өзгеру себебін талдау керек. Оған кесімді – жұмысшылардың, қызметкерлердің, бала – бақшалардың, клубтардың және т.б. жұмысшыларының еңбекақысы кіреді. Бұл категория жұмысшыларының еңбекақысы олардың орташа тізімдік санына және орташа еңбекақыға тәуелді. Кесімді – жұмысшылардың орташа жылдық еңбекақысы бір жұмысшының жыл ішінде істеген күнінің санына, жұмыс ауысымының созылуына және орташа сағаттық табысына да тәуелді болады.

Сур. 3

Мерзімді- жұмысшылардың еңбекақы қорының детерменделген факторлық

ж
Еңбекақының мерзiмдi қорының
үйесі.

Орташа тiзiмдiк саны (ЖС)

Бiр жұмысшының орташа жылдық еңбекақысы (ЖЕА)

Бiр жұмысшымен жыл iшiнде iстелген күнiнiң орташа саны (К)

Бiр жұмысшының орташа күндiк еңбекақысы (КЕА)

Ауысымның орташа созылуы (С)

Бiр жұмысшының орташа сағаттық еңбекақысы (СЕА)

Жоғарыдағы кестеге сәйкес мерзімді еңбекақы қоры бойынша абсолюттік ауытқуының детерменделген факторлық талдауы үшін келесі үлгілер қолданылуы мүмкін: ЕАҚ= ЖС * ЖЕА,

ЕАҚ= ЖС * К * КЕА,

ЕАҚ = ЖС * К * С * СЕА.

Кесте 11

Еңбекақының мерзімді қорын талдау үшін керекті мәліметтер

Көрсеткіш	Жоспар	Нақты	Ауытқу
Кесімді – жұмысшының орташа тізімдік саны Бір жұмысшымен істелген күндердің жыл ішіндегі орташа саны Жұмыс ауысымының орташа созылуы, сағ. Мерзімді еңбекақы қоры, мың тг. Бір жұмысшының айлығы, мың тг.: Орташа жылдық Орташа күндік Орташа сағаттық	32 220 7,95 2772 86625 393,75 49,53	33 210 7,8 2809 85121 405,34 51,97	+1 -10 -0,15 +37 -1504 +11,59 +2,44

Кестедегі мәліметтерді қолданып абсолюттік айырмашылық әдәсімен осы факторлардың әсерін есептейміз.

∆ЕАҚжс= (ЖСн – ЖСжосп) * ЖЕАжосп =

= (33-32) * 86625= +86,6 мың тг.,

∆ЕАҚжеа = ЖСн * (ЖЕАн – ЖЕАжосп) =

= 33 * (85121 – 86625) = - 49,6 мың тг.

Барлығы +37,0 мың тг.

Соның ішінде:

∆ЕАҚк = ЖСн * (Кн – Кжосп) * Сжосп * СЕАжосп =

= 33 * (210 – 220) * 7,95 * 49,53= -130 мың тг.,

∆ЕАҚс = ЖСн * Кн * (Сн – Сжосп) * СЕАжосп =

= 33 * 210 * (7,8 – 7,95) * 49,53 = -51,5 мың тг.,

∆ЕАҚсеа = ЖСн * Кн * Сн * (СЕАн – СЕА жосп) =

= 33 * 210 * 7,8 *(51,97 - 49,53) = +131,9 мың тг.

Барлығы – 49,60 мың тг.

Осыдан, мерзімді еңбекақының артық шығындалуы негізінен мерзімді-жұмысшылар санының өсуімен байланысты. Орташа жылдық еңбекақының, сәйкесінше еңбекақы қорының төмендеуі бір жұмысшымен жыл ішінде істелген жұмыс көлемінің төмендеуінен шығады. Орташа сағаттық еңбекақы өсімі инфляцияға байланысты тарифтік ставканың өсуі нәтижесінде пайда болды.

Басқару қызметкерлердің еңбекақы қоры орташа жылдық табысымен оның санының есебімен өзгереді. Берілген кәсіпорынның басқару аппаратында бірнеше қысқартулар (сокращение) болды. Олардың саны 40 – 37 адамға дейін. Осы фактор есебінен еңбекақы қоры 285,6 млн теңгеге төмендеді:

∆ЕАҚжс = (ЖСн – ЖСжосп) * ЖЕАжосп =

= (37 – 40) * 95,2 = -285,6 мың тг.

Қызметтік айлықтың өсуінен қызметкерлердің еңбекақы қоры 17,6 мың теңгеге өсті:

∆ЕАҚжеа = ЖСн * (ЖЕАн – ЖЕАжосп) =

= 37 * (95,675 – 95,2) = +17,6 мың тг.

Барлығы - 268,0 мың тг.

Еңбекақы қорын қолдануды талдау кезінде ерекше мән кәсіпорын жұмысшыларының орташа айлығын, оның өзгеруін, сонымен қатар оның деңгейін анықтайтын факторлар туралы мәліметтерді зерттеуге бөлінеді. Сондықтан, келесі талдау категориялар мен мамандықтар бойынша бір жұмысшының орташа еңбекақысының өзгеру себебін зерттеуге бағытталуы керек. Орташа жылдық еңбекақы жұмыс ауысымының созылуына, орташа сағаттық айлыққа, біржұмысшымен жыл ішінде істелген күн санына тәуелді болатынын ескеру керек:

ЖЕА = К * С * СЕА.

Абсолюттік айырма әдісімен жасалған жұмысшылар категориялары бойынша орташа жылдық еңбекақы дәрежесінің өзгеруіне осы факторлар әсерінің есебі.

Кесте 12,

Еңбекақы дәрежесін талдау

Жұмысшылар Категориясы	Бір жұмысшымен істелген күнінің саны		Жұмыс ауысымының орташа созылуы, сағ.		Орташа сағаттық айлық, мың тг.
	жосп.	нақты	Жосп	Нақты	Жосп.	Нақты
Кесімді жұмысшылар Мерзімді жұмысшылар	220 220	210 210	7,95 7,95	7,8 7,8	58,6 49,53	64,10 51,97
және т.б.

Кесте 13

Жұмысшылар Категориясы	Орташа жылдық еңбекақы, мың тг.		Жұмысшының жоспарлы орташа жылдық айлықтан ауытқуы
			Бар лығы	Соның ішінде, өзгеруінен
	Жоспар	Факт		Істелген жұмыстар санының	Ауысымның созылыуы ның	Орт. сағаттық еңбекақының
Кесімді жұмысшылар Мерзімді жұмысшылар	102500 86625	105000 85121	+2500 -1504	-4659 -3938	-1846 -1560	+9005 +3994
Және т.б.

Бұл кестеден орташа сағаттық еңбекақының өскенінен орташа жылдық еңбекақының өсімінің өскенін көреміз. Ал орташа сағаттық еңбекақының өсуі жұмысшылардың біліктілік деңгейі мен олардың жұмыс қарқындылығының өсуіне, өндіру мен бағалау нормасын қайта қарауға, тариф жүйесі мен жұмысшылар дәрежесінің ауысуына және әртүрлі сыйақылар мен, қосымша төлемдерге тәуелді болады. Талдау кезінде өнімнің еңбек сиымдылығын төмендету бойынша жоспарлы шаралардың орындалуын, өндіру мен бағалау нормасын уақытында қайта қарастыруын, тариф бойынша төлемдердің, жұмыс стажы, үстеме сағаттарға және кәсіпорын кінәсімен жұмыстың тұрып қалған сағаттары бойынша төлемдердің дұрыс есептеуін зерттеу керек.

Сонымен қатар, еңбек өнімділігі мен орташа еңбекақының өсу қарқындарының сәйкестігін бақылау керек. Жоғарыда айтылғандай, ұдайы өндірісті кеңейту, пайда мен тиімділікті алу үшін, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны оны төлеу қарқынынан озық болуы керек. Егер мұндай қағида сақталмаса, онда еңбек қоры артық шығындалады, өнімнің өзіндік құны өсіп, оған сәйкес пайда сомасы азаяды.

Белгіленген уақыт бөлігі (жыл, ай, күн, сағат) ішінде жұмысшылардың орташа еңбекақысының өзгеруі оның индексімен(Іеа) сипатталады. Ол есептік кезеңдегі орташа еңбекақының (ОЕ1) базистік кезеңдегі орташа еңбекақыға (ОЕ0) қатнасымен анықталады.

Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің индексі (Іеө) былай анықталады:

Іое = ОЕн / ОЕжосп = 106,4 / 102,5 = 1,038 мың тг.

Іеө = ЕӨн / ЕӨжосп = 499 / 480 = 1,04 мың тг.

Талдау нәтижесінде бұл кәсіпорында еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынынан озық екенін көрсетеді. Озу коэффиценті (Коз) мынаған тең:

Коз = Іеө / Іое = 1,04 / 1,038 = 1,0019268227

Үнемдеу сомасын (-Ү), немесе артық шығын сомасын (+Ү) анықтау үшін келесі формуланы анықтауға болады:

Ү = ЕАҚф * ( Іое – Іеө / Іое) =

= 21465 * (1,038 – 1,04 / 1,038) = - 41,4 мың тг.

Біздің мысалымыз бойынша еңбек өнімділігінің өсуінің жоғары қарқынын еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда еңбекақы қорын 41,4 мың теңгеге үнемдегенін көреміз.

Инфляция жағдайында орташа еңбекақының өсу индексін талдағанда талданатын мерзімдегі тұтыну тауарлары мен қызметтер бағасының өсу индексін (Іб) ескеру керек:

Іеа = ОЕ1 / (ОЕ0 * Іб).

Жұмысшылардың есептік кезеңде орташа еңбекақысы – 106,4 мың тг., алдыңғы жылы – 76 мың тг.,осыкезеңдегі инфляция индексі - 1,5 болып табылады:

Іеа = 106,4 / (76 * 1,5) = 0,933.

Осыдан, талданатын мерзімде кәсіпорындағы жұмысшылардың еңбекақысының өскенін емес, ал 6.7% төмендегенін көреміз.

Қорытынды
Дипломдық жұмысымды жазу барысында мынадай сұрақтарды қарастырдым:

• 
  Еңбекақының есебі;
  
• 
  Еңбекақының аудиті;
  
• 
  Еңбек өнімділігі мен еңбекақы қорын талдау.
  

Еңбекақы есебі жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі топқа бөлінеді.

Негізгі еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді.

Қосымша еңбекақыға – еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады.

Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын екі нысаны қолданалады.

Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген уақтына сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақтына төленеді.

Кесімді еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады.

Еңбекақы аудитінде еңбекақыны тексеру барысында аудитор ең алдымен алғашқы құжаттардың түпнұсқалығын, олардың дұрыс толтырылғанын, еңбекақы және оның басқа да түрлерін төлеу мен есептеу бойынша нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес келуін зерттеп алатынын, осы процедура өткізілгеннен кейін қолда бар лауазымды адамдардың қолдары, орындалған жұмыстардың есеп жүргізуіне, барлық реквизиттердің дұрыс толтырылуы, құжатта қаралмаған толықтырулар мен өзгертулер орнатылатынын көрдім.

Кейін аудитор берілген шаруашылық жүргізуші субъектіде еңбекақының қандай түрлері (мерзімді, кесімді, аккордтық) мен жүйелері қолданылатындығын; есепке алынған күннен бастап жұмысқа қабылданған жұмысшылардың еңбекақысы туралы ішкі жағдайларының бар – жоқтығын; қызметкерлермен есептесуді кім жүргізетінін (лауазымы, білімі, бухгалтерлік стажы, туыстық қатынастары); берілген учаскенің бухгалтері қандай нормативтік құжаттарды қолданатындығын, кімге бағынатынын және оның жұмыстарының сапасын кім тексеретіндігін анықтайды.

Еңбек өнімділігін талдау барысында нақты орташа жылдық өнімділіктің көлемін жоспармен салыстырғанда 19 мың теңгеге өскендігін байқадым. Ол өнеркәсіпті- өндірістік қызметкерлердің жалпы санының ішінде жұмысшылар санының өсуіне байланысты 10 мың теңгеге, жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігінің өсуіне байланысты 40 мың теңгеге өскен. Ал уақытты жоспардан тыс үнемдеу кері әсерін тигізді, оның нәтижесінде 22,27 және 8,83 мың теңгеге төмендегенін көреміз.

Еңбек өнімділігін өсіру үшін мынадай ұсыныстар жасар едім:

а) кәсіпорынның өндірістік күшті толығымен пайдалану арқасында өнімді өндіру көлемін өсіреді, себебі өндіріс көлемінің өсуі кезінде тек қана жұмыс уақыт шығынының ауыспалы бөлігі өседі. Сөйтіп өнім бірлігін өндіруге кететін уақыт көлемі азаяды.

б) өндіріске кететін еңбек шығынын өндіріс қарқынын күшейту, өнімнің сапасын өсіру, өндіріс нышанын автоматтандыру, өндірісті жетілген техникамен, технологиямен жабдықтау арқылы төмендетеді.

Бұл кезде өнім өндіру көлемінің өзгеруі және еңбек шығынының ара қатнасы болуы мүмкін. Олар қазіргі экономикалық жағдайларға және еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін басқару стратегиясын сайлау кезінде ескерілуі тиіс.

1. 
   өнім өндірісінде еңбек шығыны төмендетілсе, онда өнім өндіру көлемі өседі;
   
2. 
   өнім көлемі еңбек шығынына қарағанда тезірек өседі;
   
3. 
   еңбек шығыны өзгерілмесе, өнімкөлемі өседі;
   
4. 
   Еңбек шығыны төменделсе, өнім көлемі өзгермейді;
   
5. 
   Еңбек шығынына қарағанда, өнім көлемі жай қарқынмен азаяды.
   

Ал еңбекақы қорын талдау кезінде орташа жылдық еңбекақының еңбекақы қорының төмендеуі бір жұмысшымен жыл ішінде істелген жұмыс көлемінің төмендеуінен шығады. Орташа сағаттық еңбекақы өсімі инфляцияға байланысты тарифтік ставканың өсуі нәтижесінде пайда болды.

Еңбек өнімділігі мен орташа еңбекақының өсу қарқындарының сәйкестігін бақылау керек. Жоғарыда айтылғандай, ұдайы өндірісті кеңейту, пайда мен тиімділікті алу үшін, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны оны төлеу қарқынынан озық болуы керек. Егер мұндай қағида сақталмаса, онда еңбек қоры артық шығындалады, өнімнің өзіндік құны өсіп, оған сәйкес пайда сомасы азаяды. Талдау нәтижесінде бұл кәсіпорында еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынынан озық екенін көрсетеді. Еңбек өнімділігінің өсуінің жоғары қарқынын еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда еңбекақы қорын 41,4 мың теңгеге үнемдегенін және де талданатын мерзімде кәсіпорындағы жұмысшылардың еңбекақысының өскенін емес, ал 6.7% төмендегенін көреміз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” заң.
   

1995 жыл, 26 желтоқсан (өзгертулер мен толықтырулар)

2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы” заң. 1998 жыл 20 қарашада №20 ( өзгертулер мен толықтырулар).

3.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заң.(салық кодексі) 2001 жыл 12 маусым №209-11

4. Бухгалтерлік есеп стандарттары.

5.Қазақстандағы аудит туралы Халықаралық стандарттары 2000 жыл.

6. Қаржылық Есеп берудің Халықаралық стандарттары. 2001

7.Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары. Қазақстан Республикасы қаржы министірлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №438 бұйрығымен бекітілген.

8.Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. – Алматы: АЙАН, 2001.

9.Әбдіқалықов Т.Ә Бухгалтерлік есеп және аудит.- Алматы 2001

10. Дюсембаев К.Ш., Есембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.

11. Ержанов М.С., Аудит 2. – Алматы 2005.

12. Кирьянова З.В. Теория бухгалтерского учета. – М.: Финансы и статистика,1998.

13.Абленов Ф.О Основы аудита, 2004

14. Ковалева В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М.:Проспект, 2000

15.Балапанова А.Ж Основы аудита, 2002

16. Кеулимжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001.

17. Кеулимжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. – Алматы: Экономика, 2003

18. Байдулетов М.Б. Аудит негізі, 2004.

19. Подолский В.И. Аудит. – М.: Аудит, Юнити, 2000.

20. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.Н. Бухгалтерский учет на предприятии. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.

21. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.

22.Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Мн.:ООО Новая издания, 1999.

23. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы. - Алматы: Ұлағат, 1999ж.

24. 
    Тасмағамбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Байболтаева Н.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. – Алматы: Дәуір, 1999.
    

<предыдущая страница