Заключение
В результате разработки теоретических положений и данных опытно-педагогической работы можно сделать ряд выводов, характеризующих в своей совокупности научно-педагогические основы формирования ответственности подростков в воспитательном процессе школы:

1. В настоящем исследовании под ответственностью понимается целостное интегративное, функционально значимое качество личности, которое определяется наличием установок на ответственность, знанием и осознанием личностью сущности ответственности, ответственным отношением к действительности и опытом ответственного поведения. Структура ответственности представляет собой целостное сочетание мотивационного, когнитивного, эмоционального и поведенческого компонентов. Синтез структурных компонентов ответственности превращает их в устойчивое образование – качество, выражающее социальную направленность личности.

2. Формирование ответственности подростков направлено на развитие у личности установки на ответственность, знаний и осознания сущности ответственности, ответственного отношения к действительности и опыта ответственного поведения. Научные основы формирования ответственности подростков, выражаются единством теорий, подходов, принципов и механизмов формирования. Модель формирования ответственности подростков, разработанная на этих основах, способствует выявлению связей между исследуемым качеством личности и элементами реального воспитательного процесса. При этом центральным звеном модели является педагогическое взаимодействие участников процесса как условие и результат формирования ответственности подростков в воспитательном процессе школы.

3. Под содержанием формирования ответственности подростков понимается совокупность чувства ответственности, сознания ответственности, волевого стимулирования и форм ответственного поведения которыми должен овладеть подросток в соответствии с поставленными целями и задачами формирования. Формирование ответственности подростков в воспитательном процессе школы возможно при определении путей формирования с учетом структуры ответственности и содержания формирования ответственности. В организации формирования ответственности подростков, которая разработана как поэтапная, отражена взаимосвязь между элементами воспитательного процесса и соответствующими этапами формирования исследуемого качества. Реализация процесса формирования ответственности подростков в воспитательном процессе школы будет эффективной при учете исходных уровней сформированности качества путем дифференцированной работы с подростками «разноуровневых» групп сформированности ответственности.

4. Выявление уровней сформированности ответственности подростков с помощью методики комплексной педагогической диагностики уровней сформированности ответственности явилось предпосылкой для организации дифференцированной работы по формированию ответственности подростков, то есть с учетом уровней сформированности ответственности. Такой подход предопределяет положительный «сдвиг» в распределении подростков по уровням сформированности ответственности от этапа к этапу.

Апробация разработанного содержания формирования ответственности подростков доказала её эффективность и подтвердила выдвинутую гипотезу исследования. Внедрение в воспитательный процесс разработанного содержания формирования ответственности подростков и реализация модели формирования ответственности позволили снять противоречие, существующее между необходимостью формирования этого качества личности подростка и возможностями его формирования в воспитательном процессе школы.

Вышеизложенные выводы позволили разработать следующие рекомендации:

- методика диагностики уровней сформированности ответственности подростков может быть использована в работе общеобразовательных школ;

- содержание процесса формирования ответственности подростков, осуществляемое через комплекс дифференцированных программ для «разноуровневых» групп сформированности исследуемого качества может быть внедрено в практику общеобразовательных школ;

- методические разработки данного исследования могут быть использованы для совершенствования профессиональной подготовки специалистов, а также в системе повышения квалификации педагогических кадров;

- теоретические выводы, практические рекомендации и другие научные результаты, полученные в ходе диссертационного исследования, могут быть использованы в работе по формированию других качеств личности с целью обеспечения целостного формирования личности подростков.

Проведенное нами исследование не исчерпывает полностью содержание рассматриваемой проблемы и является одним из возможных вариантов решения проблемы, специфика которого заложена в методологических основах исследования. Однако существует ряд смежных вопросов, требующих самостоятельного исследования: раскрытие особенностей подготовки будущих учителей к формированию ответственности школьников; роль самовоспитания и самообразования в формировании ответственности школьников; влияние ответственности на дальнейшее самовоспитание личности и др.

Список опубликованных работ по теме диссертации:
1 Проблема формирования ответственности личности // Вестник КазНУ. - Серия «Педагогические науки». - 2005. - № 3. - С. 98-101.

2 Ответственность как социально-историческое явление и качество личности // Наука та iнновацiï - 2005:Матерiали мiжнародноï науково-практичноï конференцiï. - Том 16. - Педагогiчнi науки. - Днiпропетровськ: Наука i освiта, 2005. - С. 30-32.

3 О необходимости новых подходов к проблеме формирования ответственности личности школьника // Высшая школа Казахстана. - 2006. - №2. - С. 68-72.

4 Формирование ответственности как процесс вхождения личности в социальную среду // Повышение уровня культуры здоровья как гармоничного единства духовных и физических качеств личности: материалы VI международной научно-практической конференции. - Воронеж, 2006. - Часть 1. - С. 122-126.

5 Социально-педагогическая сущность ответственности как качества личности // Поиск. - Серия гуманитарных наук. – 2006. - № 4(2). - С. 311-314.

6 Жауапкершілік тұлға сапасы ретінде // Педагогический вестник Казахстана. -2006. - № 2-3. - С. 165-168.

7 Ответственность как проявление нравственности личности // Вестник ПГУ. - Педагогическая серия. - 2007. - № 1. - С. 113-120.

8 Особенности подросткового возраста в формировании ответственности личности // Педагогический вестник Казахстана. – 2007. - №2. - С. 164-171.

9 Компоненты ответственности как качества личности // VII Сатпаевские чтения: материалы международной научной конференции молодых ученых, студентов и школьников. - Павлодар, 2007. - Т. 17. - С. 109-116.

10 Диагностика исходного состояния сформированности ответственности школьников подросткового возраста // II Торайгыровские чтения: материалы республиканской научно-теоретической конференции. - Павлодар, 2007. - Т. 2. - С. 116-123.

11 Исходное состояние сформированности ответственности школьников подросткового возраста // Аймауытов тағылымы: материалы международной научно-практической конференции. - Павлодар, 2007. - Т. 3. - С. 179-186.

12 Подростковый возраст и ответственность // Научни дни – 2008: материали IV за международна научна практическа конференция.- София, 2008. - Т. 11. - С. 25-28.

13 Разработка деятельности по формированию ответственности школьников // Социально-экономические и исторические предпосылки и приоритеты развития Павлодарского Прииртышья: материалы республиканской научно-практической конференции, посвященной 70-летию Павлодарской области. - Павлодар, 2008. – Т. 3. - С.323-329.

14 Реализация деятельности по формированию ответственности школьников // Вестник Карагандинского университета. - Серия Педагогика. - № 1 (49). - 2008. - С.68-75, (в соавторстве с А. Исабековой).

15 Модель формирования ответственности школьников // Вестник Карагандинского университета. - Серия Педагогика. - № 2 (50). - 2008. - С. 110-116.

16 Структура ответственности личности // Дала кеменгері Мәшһүр Жүсіп: адамзаттың ұлы ғұламасы: материалы международной научно-практической конференции. - Павлодар, 2008. - Т. 3. - С.48-54.

17 Формирование ответственности школьников в воспитательном процессе школы // Nastolení moderní vĕdy – 2008: маtеriály IV mezinárodní vĕdecko-praktická konference. - Pedagogika. Filologické vĕdy. Psychologie a sociologie: Praga, 2008. - Díl 6. - Stran 8-11.

18 Содержание и пути формирования ответственности подростков в воспитательном процессе школы // Самочувствие человека в ХХI веке: проблемы и перспективы: материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной чествованию академика АСНК, доктора философ. наук, профессора Мурата Сабита. - Павлодар, 2008. - С. 276-282.

19 Роль деятельности в формировании ответственности школьников // Творческая педагогика. - № 3. - 2008 (36). - С. 61-71.

20 К вопросу о формировании ответственности школьников // Актуальные проблемы современности. - Серия «Педагогика». - № 8 (25). - 2008. - С. 55-61.

21 Классным руководителям по формированию ответственности школьников подросткового возраста в воспитательном процессе общеобразовательной школы. Методическое пособие. - Павлодар, 2008.- 104 с.

22 О готовности учителей к формированию ответственности школьников // Казахстан в новом мире и проблемы Национального образования: труды международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию университета «Сырдарья». - Шымкент, 2008. -Т. 1. - С. 193-197.

Түйін
Нұрғалиева Ақмарал Қажмұратқызы
Жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
13.00.01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика

Қоғам дамуындағы өзгерістер әр азаматтың жауапкершілік мәселелерінің өзектілігін айқындайды. Жауапкершілікті саналы түрде түсіну адамгершілік қалыптасуының басты жағдайларының бірі болып табылады. Өйткені, бұл әлеуметтік тетіктерге, әртүрлі сыртқы әсерлерге және де өзіндік санаға, тұлғаның белсенділігіне, шығармашылығына негізделе отырып адамның саналы түрде ұйымдастырылған әрекеті арқылы іске асады. Тұтас педагогикалық үдерісте қалыптасқан оқушы тұлғасының жауапкершілігі жеткіншектің өздігінен дамуының және әлеуметтенуінің нәтижесі мен алғы шарты болады. Адамның өздігінен дамуы және өздігінен іске асуы іс–әрекет арқылы ғана бола алады. Тек өзінің іс–әрекеті және жеке тәжірибесі негізінде жеткіншекте жауапкершіліктің қалыптасу мүмкіндігі туындайды. Жауапкершілік тұлғаны белсендіре отырып жеткіншекті өзін-өзі тәрбиелеуіне итермелейді. Жауапкершіліктің дамуы ең алдымен адамның жеке мұқтаждықтарын қамтиды, сол себептен «жақын даму деңгейіне» бағытталады. Тұлға жауапкершілігінің қалыптасуы заманның ең маңызды қажеттіліктерінің бірі деп айтуға болады.

Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісі.

Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастырудың мазмұнын ғылыми–теориялық негіздеу және практикалық өңдеу.

Зерттеудің әдіснамалық негіздері – тұлға дамуының психологиясы, іс–әрекет теориясы, тұлғаның тұтас қалыптасу теориясы, өзін-өзі тәрбиелеу теориясы, тұтас педагогикалық үдерістің теориясы.

Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді теориялық талдау мен жалпылау, бақылау, сауалнама, тестілеу, психодиагностикалық әдістер, тапсырмалар, мектеп кұжаттарын зерттеу, математикалық өңдеу әдістері, т.б.

Зерттеу нәтижелері:

– жауапкершіліктің мәнін талдау негізінде «жауапкершілік» түсінігі анықталды, тұлға жауапкершілігінің құрылымы белгіленді;

– жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастыруы теориялық тұрғыдан негізделді және зерттелген сапаның қалыптастыру үлгісі құрастырылды;

– жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастырудың мазмұны мен жолдары белгіленіп өңделді;

– жеткіншектердің жауапкершілігінің қалыптасу деңгейін анықтайтын диагностикалық кесте және стандартталған мінездеме негізінде диагноздау әдістемесі жасалды;

– жеткіншектердің жауапкершілігінің қалыптасу деңгейіне байланысты әр деңгейлі топқа арнайы саралап қалыптастыру бағдарламалары жасалып еңгізілді;

– мектеп мұғалімдеріне арналған «Жеткіншектердің жауапкершілігінің қалыптастыруға мұғалімдердің даярлығы» атты арнайы курс жасалып еңгізілді;

– «Жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастыруда сынып жетекшілеріне көмек» атты әдістеме құралы шығарылды;

- теориялық қорытындылар мен практикалық ұсыныстар тұлғаны тұтас қалыптастыруды қамту мақсатымен тұлғаның басқа да сапаларын қалыптастыруда қолдану мүмкін.

Зерттеу жұмысының нәтижелерін тәжірибеге еңгізу дәрежесі: зерттеу нәтижелері Павлодар қаласының № 21, 22, 26 жалпы білім беретін орта мектептердің, Павлодар облысының Шарбақты жалпы білім беретін орта мектептің тәрбие үдерісінде, Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының педагогикалық үдерісінде еңгізілді.

Еңгізілу бойынша ұсыныстар:

- жеткіншектер өздігінен даму және өзін-өзі тәрбиелеу субъектісі болу үшін ең алдымен жауапкершілікті қалыптастыру іс-әрекетінің тәсілдерін меңгеру керек, сонда ғана жаупкершіліктің орта және жоғары деңгейде қалыптасуы мүмкіндігі болады;

- жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастыруы тиімді болу мақсатымен оқушылардың әр деңгейлі топтарға сараланған арнайы курстар жүйесі арқылы зерттелген тұлға сапасын қалыптастыру кешенді бағдарламасын ұйымдастыру және іске асыруды ұсынамыз; ұсынылған кешен педагогикалық жұмыста нақтыланып қолданды;

Жалпы білім беретін мектептің тәрбие үдерісінде жеткіншектердің жауапкершілігін қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың нәтижелері зерттелген тұлға сапасын қалыптастыру мазмұнының тиімділігін дәлелдеді.

Қолдану салалары: оқушының жауапкершілігін қалыптастыру әдістемесі, мұғалімдер мен оқушыларға арналған бағдарламалар мен арнайы курстар және зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептердің практикасында және болашақ мұғалімдер даярлау барысында қолдануы мүмкін.

Зерттеуде қарастырылған мәселелер күрделі болғандықтан, оның барлық салаларын бір зерттеуде қамтып шығу мүмкін емес. Біздің зерттеудің ерекшелігі әдіснамалық негізінде жатыр. Келешекте бұл зерттеулер бірнеше бағытта жалғасуы мүмкін. Осы саладағы біздің зерттеулер жастарды тәрбиелеуді жетілдіруге және ғылыми, практикалық ізденудерді белсендіруге көмектеседі деп сенеміз.

Resume
Nurgalieva Akmaral Kazhmuratovna
Scientific-pedagogical the bases of the formation of the responsibility of adolescents in the educational process of generaleducational school
13.00.01 – general pedagogics, the history of pedagogics and formation, ethnopedagogics
Changes in the contemporary development of society actualize the problem of the responsibility of each citizen. Responsibility, being the integrative characteristic of personality, at the same time reveals the attitude of man not only toward social medium, interests and ideals of one or other social group or another, but also, first of all, to its role and place in the society. We connect the examination of this problem with the growth of the role of moral factor in the social development, with the need of training the responsibility of personality in the contemporary society. Hence, the need for theoretical and methodological resolving of this problem acquires today exceptionally important social and political significance.

The educational process of general education school is the object of a study.

The aim of the research of a study consists of the theoretical substantiation and the practical development of the content of shaping of the responsibility of adolescents.

The keynote of a study consists in the fact that the effectiveness of molding of the responsibility of schoolboys directly depends on organization and realization of the content of the process of the formation of the responsibility of adolescents in the educational process of general education school.

They comprised the methodological and theoretical basis of a study: psychology of the development of personality, the theory of activity, the theory of the integrity of molding of personality, the theory of self-education, the theory of the integrity of pedagogical process.

Methods of the study: theoretical analysis and the generalization of scientific literature on the problem being investigated, the analysis of pedagogical experience, simulation, observation, conversation, questioning, testing, the study of the products of the activity of students, practical procedures and task, psychological procedures, the study of school documentation, evaluation and the interpretation of data, the methods of mathematical statistics.

The results of the research:

- is analyzed the essence of responsibility through the theoretical substantiation of components, signs, indices of responsibility, is refined the determination of concept “responsibility”, the structure of the responsibility of schoolboys is developed;

- is theoretically substantiated the formation of the responsibility of adolescents in the educational process of school is constructed the model of the formation of the quality being investigated; - are determined and developed the content and the ways of the formation of the responsibility of adolescents in the educational process of general education school;

- are comprised the diagnostic map of the formation of responsibility, the standardized characteristic of responsibility and on their basis the procedure of complex pedagogical diagnostics of formation levels of the responsibility of adolescents;

- is developed and approved the complex of the differentiated programs on the formation of responsibility for the adolescents different level groups of the formation of responsibility;

- is published methodology benefit to help to class leaders on the formation of the responsibility of adolescents in the educational process of general education school.

Recommendations regarding the introduction of the scientific research work:

- the procedure of diagnostics of formation levels of the responsibility of adolescents can be used in the practice of schools;

- the formation of the responsibility of adolescents, achieved through the complex of the differentiated programs for different level groups of the formation of the quality being investigated can be inculcated in the practice of general education schools;

- the systematic developments of this investigation can be used for improving the professional training of specialists, and also in the system of an increase in the qualification of pedagogical personnel;

- theoretical conclusions, practical recommendations and other scientific results obtained in the course of a dissertation study, can be used in the work on molding of other qualities of personality for the purpose of the guarantee of integral formation of the personality of schoolboys.

The approval of basic condition and materials of experiment.

The obtained results of a study were reported and discussed and they were reflected in the work of the author of those published from 2005 through 2008 into: materials international practical-scientific conferences, they are published in the scientific-pedagogical publications, in the local publications.

<предыдущая страница