3 ЖОСПАРЛАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ – МҰНАЙ ӨНДІРУШІ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ПАЙДАСЫН МЕН РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН АРТТЫРУ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ

2. 
   Жоспарлау әдістерінің кәсіпорындарға әсер етуінің ерекшеліктері
   

Жоспарлау дегеніміз – бұл ең алдымен келешекте фирманың тиімді қызмет етуі мен дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін шешімдерді әзірлеу мен қабылдау процесі. Кәсіпорын жоспары жұмыс өнімі ретінде алдын-ала әзірленген іс-шаралар жүйесі болып келеді, онда өндіріс және мақсаттарды жүзеге асыру бойынша жұмыстарлы орындаудың көлемі, әдістері, реттілігі мен мерзімдері және сол жұмыстарды қажетті құралдармен қамсыздандыру ескерілген, алайда оларда солардың мақсаттарына қол жеткізудің техникалық әдістері реттелмеген. Сонымен қатар жоспар өндірісті дамытудың қажетті және қалаулы қарқынын, және пропорцияларын қамтамасыз етуі тиіс.

Жоспар кәсіпорын қызметкерлері үшін әрекет етуге басшылық болып табылады. Қазіргі кәсіпорын – бұл күрделі басқару жүйесі болғандықтан, жоспарлық мақсаттарға кәсіпорынның барлық бөлімшелерінің, директордан бастап қатардағы қызметкерлерге дейін барлық қызметкерлерінің үйлесімді жұмыс істемейінше мүмкін болмайды. Жоспар кәсіпкерлік идеяларды негіздемелеу үшін, сондай-ақ алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін кәсіпорынды басқару үшін қолданылады.

Жоспарлаудың негізгі міндеті – кәсіпорынның аса маңызды қызметтерін: өндірістік, инновациялық, технологиялық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік және т.б. жүзеге асырудың нәтижесі ретінде оның барынша жоғары пайдаға ие болуына арнап әрекеттер бағдарламасын әзірлеу. Өндірістік жоспарлау кәсіпорынның қолда бар өндірістік қуаттылықтарына негізделумен шығарылатын бұйымдар мен қызметтердің атаулығы мөлшерінде, сондай-ақ өзін нарықтың тиісті сегменті игеруге қабілетті өнім көлемін ескерумен жүргізіледі. Нарықтың сол не өзге өнім көлеміне қатысты қажеттері неғұрлым көбірек болған сайын, кәсіпорынның өндірістік әлеуеті соғұрлым жоғары болуы тиіс.

Жоспарлық шешімдер, жоспарлау ауқымдары, сондай-ақ нақты кәсіпорынның іс-әрекетінің басқа да жақтары тұрғысынан жоспарлардың келесі түрлерін бөліп кетуге болады:

• стратегиялық жоспар – ұзақ уақыттық жоспар, әдетте, 10 – 15 жыл кезеңді қамтиды, онда уақыт пен ресурстар бойынша үйлестірілген міндеттер, сондай-ақ қойылған мақсаттарға қол жеткізудің жалпы стратегиясы қалыптасады;

• ұзақ уақыттық жоспарлар – бірнеше жылға арнап әзірленетін және фирма стартегиясының жекелген дербес проблемаларын шешуге бағытталған жоспарлар;

• ағымдағы жоспарлар – өзінде фирманың ағымдағы қаржылық жылға арналған іс-әрекетінің барлық бағыттары түйісіп жататын жоспарлар;

• шұғыл жоспарлар – кәсіпорын іс-әрекетінің нақты мәселелерін қысқамерзімді кезеңде шешуге арналған жоспарлар. Олар тар бағытты, жоғары дәрежеде тәптіштелген болып келеді және қолданылатын тәсілдер мен әдістердің сан-алуандығымен сипатталады;

• инвестициялық жоспарлар – жаңа өндірістік қуаттылықтарды құруға және олардың қолданыстағыларын жаңғыртуға жұмсалатын күрделі салымдардың жоспарлары;

• бизнес-жоспар – жаңа фирманы құру жоспары, кәсіпорынның іс-әрекетінің жоспары, кәсіпорынның іс-әрекетінің нақты мақсаттарына қол жеткізу жөніндегі іс-әрекет жоспары, оған күтілетін шығындар мен табысты бағалау кіреді.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды әдістерінің қатарына жоспарлау жатады. Ол өзінде ұдайы өндіріс процесін мақсатқа лайықты түрде әсер ету жөніндегі тапсырмалар әзірленетін іс-әрекет түрі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау экономикалық және әлеуметтік іс-әрекеттің барлық жақтарын барынша қамтудың түрінде болып келуі мүмкін. Алайда нарықтық экономика жоспарлауды жоққа шығармайды, себебі жоспар дегеніміз тиісті түрде ресімделген басқрамалық шешім болып табылады. Басқарудың негізгі қызметтерінің бірі табылумен, жоспарлау басқару объектісінің мақсатқа лайықты ғана емес, сондай-ақ серпінді және пропорционалды дамуын қамтамасыз етеді. Өзінің нақтылануына жоспарлау тиісті жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтер арқылы ие болады. Қазіргі кезде жоспарларды құрастырудың, былайша айтқанда, жоспарлау әдістерінің бірнеше түрлері бар. Оларға баланстық, нормативтік, математикалық-статистикалық әдістер жатады.

Баланстық әдіс өздеріне фирма ие болып отырған немесе келешекте ие болатын ресурстарды, және соларға қатысты қажеттерді жоспарлық кезең шеңберінде, былайша айтқанда, өзіне арнап жоспар жасалып жатқан мерзім шеңберінде өзара байланыстыруға негізделген. Егер де ресурстар қажеттерге қарағанда жеткіліксіз болса, онда тапшылықтың орнын толтыруға мүмкіндік беретін олардың қосымша көздерін іздестіріле бастайды. Қажетті ресурстарды сырттан тартуға болады, сондай-ақ өз шаруашылығында оны оңтайландырумен босатуға болады. Егер де ресурстар оларға қатысты қажеттерге қарағанда артық болса, онда кері түрдегі проблеманы – шешуге тура келеді: оларды тұтынуды көбейтіп немесе артық ресурстардан құтылуға тура келеді.

Баланстық әдіс баланстар жүйесін – материалдық-заттық, бағалық және еңбектік баланстарды құрастыру арқылы жүзеге асырылады. Баланс екіжақты бюджеттік кесте болып келеді, оның сол жағында ресурстардың көздері, ал оң жағында олардың үлестірілуі көрсетіледі. Тұтастай алғанда кесте төмендегідей түрде болып келеді.

Кесте 1

Ресурстардың көздері
1. Кезеңнің басына қатысты қалдық 2. Сырттан келген түсімдер 3. Ішкі резервтер	1. Ағымдағы тұтыну 2. Сыртқа сату 3. Кезеңнің соңына қатысты қалдық
Жиыны	Жиыны
Баланс	Баланс

Мұндай кестелердің негізін баланстық басқару құрайды, ол кезеңнің басына қатысты ресурстардың қалдықтары оған қосылған олардың ішкі және сыртқы көздерден түсуі кезеңнің соңына қатысты шығынның және қалдықтың қосындысына тең болуы тиіс. Баланста ресурстардың барлық көздері негізгі жеткізушілерді бөліп көрсетумен беріледі.

Натуралды баланстармен қатар жоспарлауда бағалық баланстар кең қолданысқа ие болады. Бұл бірқатар жағдайлармен түсіндірледі.

Біріншіден, фирма нарықтық қатынастардың субъектісі болып табылады; ол ақшаға іс-әрекет етудің барлық қажетті жағдайларын сатып алады және өндірілетін өнім мен қызметті ақшаға сатады. Демек, ресурстар мен дайын өнімнің барлық ағымдары басында-ақ ақшалай өрнекке ие болады, ол жоспарларды құрастыру үшін әмбебап және аса ыңғайлы болып табылады. Екіншіден, ресурстар мен өнімнің кейбір ағындары тәжрибеде тек бағалық шамалармен ғана көрсетілуі мүмкін, мысалы, ақпарат, зерделік меншік және т.б. Үшіншіден, әртекті ресурстар мен өнімнің жалпылама көрсеткіштері сондай-ақ ақшалай түрге ие болуы мүмкін, себебі осы кезге дейін әлі ешкім картоптың тоннасын сүттің литрімен немесе шойын ыдыстарды электр қуатының киловатт-сағатымен қалай қосуға болатынын тапқан жоқ.

Нормативтік әдіс келесіге негізделген: белгілі кезеңдегі жоспарлық тапсырмалардың негізіне әртүрлі ресурстардың (шикізаттың, материалдардың, құрал-жабдықтың, жұмыс уақытының, ақшалай ресурстардың және т.б.) өнім бірлігіне жұмсалу нормалары қойылады. Осылайша, жоспарлаудың нормативтік әдісі баланстық әдіске қатысты дербес, сондай-ақ қосалқы болып табылады.

Жоспарлауда қолданылатын нормалар натуралдық, бағалық және уақыттық болуы мүмкін. Натуралдық нормалар әдетте өнім бірлігін өндіруге арналған материалдық ресурстардың (шикізат, энергия және т.б.) шығынына қатысты болып келеді. Бағалық нормалар әртүрлі ресурстардың жалпылама шығындарын немесе өздерін ақшалай түрден басқа түрде көрсетуге болмайтын шығындарды (мысалы, амортизация); немесе тікелей ақшалай шығындарды (мысалы, өнім бірлігіне қатысты төлемді) көрсетеді (скажем, оплата труда на единицу продукции). Уақыт нормалары оның жұмыстарды немесе солардың жекелеген элементтерін орындауға жұмсалатын шығындарын көрсетеді. Мысалы, жедел уақыт нормалары; жұмыс орнын қамсыздандыру уақыты, жеке үзілістер уақыты, даярлау-қорытынды уақыты және т.б. деп бөлінеді.

Жоспарлау әдістерінің үшінші тобын математикалық-статистикалық әдістер құрайды, олар әртүрлі үлгілерге негізделген оңтайландыру есептеулерінен құралады. Аса қарапайым үлгілерге статистикалық үлгілер жатады, мысалы, корреляциялық үлгі, ол екі шаманың тәуелділігін көрсетеді. Соған негізделумен, А оқиғасы орын алған жағдайда Б оқиғасының орын алуын белгілі дәрежедегі ықтималдықпен болжауға болады. Статистикалық үлгілер ағымдағы салымдар мен берілген пайыздық мөлшерлемелерге негізделумен келешек шығындарды есептеп шығуға, қаржылық әрекеттерді жоспарлауға және т.б. мүмкіндік береді. Дәл сол қаржылық жоспарлау саласында олар аса кең қолданысқа ие болады.

Желілік программалау әдістері бірқатар айнымалы көрсеткіштерді байланыстыратын теңдік пен теңсіздік жүйесін шешуге мүмкіндік береді, соған негізделумен әртүрлі үйлесімдегі солардың оңтайлы шамалары анықталады. Бұл берілген критерий бойынша, мысалы, күтіліп отырған нәтиже кезіндегі шығындардың минимумы бойынша; қайсыбір шығындар кезіндегі нәтижелердің максимумы және т.б. бойынша нақты экономикалық объектінің әрекет ету нұсқаларының бірін таңдап алуға мүмкіндік береді. Көбінеки бұл нұсқалар әртүрлі шикізатты, материалды, технологияларды таңдаумен қатысты болып келеді.

Жоспарлық кезеңнің ұзақтылығы мен мақсаттарға байланысты келешектік жоспарлау ағымдағы және жедел-күнтізбелік жоспарлауды бөледі.

Келешектік жоспарлау – бұл кәсіпорын жоспарын ұзақ уақытқа арнап әзірлеу: бес, он және одан артық жылға (ұзақмерзімді жоспарлау). Онда сол кезеңде кәсіпорынның алдында тұрған негізгі міндеттер және соларды шешу әдістері көрсетіледі. Ірі өндіріс пен жылдам техникалық прогресс жағдайларында келешектік жоспар техникалық-экономикалық жоспарлау жүйесінде негізгі орынға ие болады. Кәсіпорынның келешектік жоспарында оның өнімді шығару бойынша, оның сапасын арттыру бойынша, жаңа қуаттылықтарды, өндірісті автоматтандыру мен механикаландыру жөніндегі жаңа құралдарды игеру бойынша, бөлінген ресурстарды (капиталдық шығындарды, материалдық-техникалық құралдарды, еңбекті және т.б.) қолдануды жақсарту бойынша соның дамуының негізгі бағыттары белгіленеді.

Өндірісті тактикалық жоспарлау бір жылдық және оған қарағанда қысқа кезеңдерді қамтиды, ол фирманың алдында осы жоспарлық кезеңде тұрған проблемаларды шешудің тактикасын көрсететін ағымдағы (қысқамерзімді және жедел) жоспарларды әзірлеу түрінде орын алады. Осыған орай тактикалық жоспарлауды тәжірибеде өндірістің ағымдағы жоспарлауымен теңеп жатады, соңғысы алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін өндірістің барлық элементтерінің бірге әрекет етуін қамтамасыз ететін фирманың іс-әрекеті процесін даярлау мен жүргізу теориясы мен тәжірибесінің жиынтығы болып келеді.

Ағымдағы жоспарлаудың мақсаты – кәсіпорынның уақыт бойынша, сондай-ақ құрылымдық бөлімшелері бойынша үздіксіз, ырғақты, теңгерімделген жұмысын қамтамасыз ету. Ағымдағы жоспарлау фирманың стратегиялық жоспарын жүзеге асырудың кезеңі болып табылады. Нарықтық экономикада ағымдағы жоспарлардың бастапқы нүктесі ретінде өнімнің ағымдағы жылда өткізілуін болжамдау қабылданады. Сонымен қатар, стратегиялық жоспарға қарағанда ағымдағы жоспарлардың нәтижелерін көрсету түрлері біршама өзгертіледі. Ағымдағы жоспарлау кәсіпорынның әртүрлі іс-әрекеттері бойынша жоспарлардың жиынтығы болып келеді. Ағымдағы жоспарды әзірлеу бөлімшелерден басталуы тиіс. Солардың алдында тұрған міндеттер іс-әрекет жоспарын және соларды шешу үшін жеткілікті болатындай ресурстарды қажет етеді. Нәтижесінде бөлімшелер бойынша жоспарлар бюджеттер немесе сметалар түрінде әзірленеді. Өткізуді болжамдау – ақырында бөлімшелердің барлық бюджеттері өзіне негізделумен құрылатын негіз.

Қысқамерзімді жоспарлар, ағымдағы жоспарлардың құрамдас бөлігі ретінде, тұтастай фирмамен және жекелеген бөлімшелерімен бір жылға дейінгі (ай, тоқсан, жарты жыл, жыл) кезеңге арнап былайша айтқанда күнтізбелік жоспарлар түрінде әзірленеді. Олар ғылыми зерттелуре, маркетинг, материалдық-техникалық қамсыздандыру, өткізу, өндіріс тәрізді іс-әрекет салаларын қамтиды, келіп түскен тапсырыстардың, материалдық және қаржлық ресурстардың есебімен құрастырылады және көбінесе бюджеттер түрінде болып келеді.

Кәсіпорындағы жедел жоспарлау, әдетте, жедел-өндірістік деп аталады. Жедел-өндірістік жоспарлаудың негізінде ағымдағы жоспарда немесе бизнес жоспарда әзірленген және орындауға қабылданған дайын өнімді шығарудың бір жылдық, тоқсандық, айлық өндірістік бағдарламасы жатыр. Жедел жоспарлар бірден он дұмыс күніне дейінгі кезеңді (екі күнтізбелік аптаға дейінгі) қамтиды, алайда көбінеки олар тәуліктік болып табылады. Мұндай жоспарлар әдетте үш негізгі элементтен құралады:

• цехтардың, телімдердің, желілердің өндірістік бағдарламаларынан, олар өндірістік қуаттылықтардың іс-жүзіндегі жүктемесін көрсетеді;

• осы бөлімшелерге берілген жедел тапсырмалардан;

• бұйымдардың және олардың жекелеген бөліктерінің технологиялық тізбек бойынша қозғалуының кесте-жоспарларынан.

Осылайша, жедел жоспарлар құрал-жабдықтың жүктемесін, технологиялық циклдегі жекелеген әрекеттердің орындалу тізбектілігін; соған арнап бөлінген уақытты; адамдардың қолда бар өндірістік қуаттылықтардың, материалдық ресурстардың, қызметкерлердің есебімен бөлістірілуін белгілейді. Сондай-ақ цехаралық және цех ішіндегі жоспарлауды бөледі. Цехаралық жоспарлау – әр цехке арнап өнімді өндірудің шұғыл жоспарын белгілеу. Цех ішіндегі жоспарлау кезінде өндірістік телімдерге арналған шығару бағдарламалары, әдетте, цех үшін белгіленгенге қарағанда толығырақ белгіленеді. Тапсырма тек өндірістік телімдерге ғана емес, сондай-ақ телім шеңберіндегі белгілі құрал-жабдық топтарына, бөлшектерді іске қосу және олардың әрекеттер бойынша өту мерзімдері бойынша, сондай-ақ оларды шығару мерзімдері бойынша белгіленеді.

Нарықтық типтегі экономикаға көшу жағдайларында реформаларды сәтті түрде жүзеге асырудың басты мәселелеріне өндіріс салаларындағы, әлеуметтік саладағы және аймақтардағы барлық әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу жатады. Экономиканы реттеу нарықтық шаруашылық ету жағадйларындағы мемлекеттің аса маңызды қызметі болып табылады. Мемлекеттік реттеудің негізін экономикалық процестердің бастиектері мен әдістерін, тікелей және жанама реттегіштерін қолдану құрайды. Экономикалық іс-әрекеттің әртүрлі аспектілерін мемлекет бюджеттік, банкілік жүйе арқылы, мемлекеттік тапсырыстар, кедендік қызмет арқылы реттейді. Жоспарлау, экономикалық болжамдау, бақылау және басқарудың басқа да қызметтері кеңінен қолданылады.

Мемлекеттік реттеу экономикалық іс-әрекеттің ережелері мен тәртібін, сол ережелердің орындалуына қатысты жауапкершілікті белгілейді. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу барлық экономикалық құрылымдардың дербес түрдегі іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Әртүрлі өндіріс типіндегі кәсіпорындарда жедел-өндірістік жоспарлау әдістері әртүрлі болып келеді, олардың өз ерекшелігі бар. Тек соның есебімен ғана кәсіпорында жедел-өндірістік жоспарлаудың тиімді түрде әрекет ететін жүйесін құруға болады.

2. 
   Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерінің бірі
   

Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Пайда экономикалық дәреже ретінде саудалы әрекеттілігінің процесінде материалды өндірістің орталығында пайда болған таза табысты көрсетеді.

Өндірісі факторларының және шаруашлықы субъектілердің пайдалы өндірісітік әрекетілігінің байланысының нәтижесіне дайын өнім жатады, ол тұтынушыға өткізу жағдайарына байланысты тауарға айналады. өткізу сатысында алдында затталған және таза еңбек құндылығын қосатын тауардың бағасы анықталады. Таза еңбектің құндылығы жаңа шығарған бағаны көрсетеді және де ол екіге бөлінеді. Біріншісіне жұмысшылардың жалақысы (қажет еңбектің құндылығы), екіншісіне таза табыстан (қосымша еңбектің құндылығы) құралады.

Өнеркәсіп әрекеттілігінің финасты нәтижесін анықтау үшін өнімді сатудан пайда болған табысты оны өндіру мен өткізу шығындарымен сәйкестендіру қажет. Егер табыс финансты нәтижелерден жоғар болса, онда табыстың алынғаны көреміз. Егер тауарды өткізуден пайда болған табыс оны өндіру шығындарына тең болса, онда өнеркәсіп өндірістік өнімді шығару үшін шығындарды жапты деуге болады. Табыстан шығындар жоғары болатын болса, онда өнеркәсіп шығынға ұшыраған – теріс финансты нәтиже, бұл оны қиын финанстық жағдайға қояды және банкротстваға ұшырауды мүмкіндігін де қарастыруға болады.

Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму мақсатына бағытталған ақшалы жинақының бір бөлігін, сонымен бірге барлық деңгейлі бюджеттерге ақшалы қаржыны жіберуді айтамыз.

Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын факторға қолданып жатқан бағалар жатады. Оларды өткізу жағдайындағы еркін бағалар берілген өнімнің басекелестік мүмкіндіктеріне байланысты және басқа өнеркәсіптер шығаратын ұқсас өнімнің сұраныс пен ұсыныстарына байланысты анықталады. Сондықтан да өнімге қойылатын еркін бағаардың деңгейі өнеркәсіптен байланысты болып келетін факторға жатады. өнеркісптке тәуелсіз болып келетін факторға өнеркәсіп-монополистермен өнімге қоятын мемлекеттік реттелетін бағалар жатады. Өнеркәсіптің шаруашылық әрекеттілігінің соңғы финанстық нәтижелеріне балансты кіріс жатады, ол келесі үш құраушыдан тұрады:

• өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын);

• негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда болатын табыс (шығын);

• өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.

Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің негізгі әрекеттілігінен пайда болған финанстық нәтиже және де ол уставта берілген және заңмен рұқсат етілмеген әртүрлі түрлері бойынша орындалады. Финанстық нәтиже әрекеттілігінің әр түрі бойынша бөлек анықталады және берілген баға бойынша өнімді өткузіден пайда болған табыс пен оны өндіру мен өткізуге кеткен шығындар арасында тең болады.

Налог на добавленную стоимость (НДС), получаемый с

Өнімді өткізуден түскен пайда

Өнімді өткізуден түскен түсім

Жеке тауарға қойылған акциздер

Өнімнің өзіндік құны

Экспортные тарифы

Сурет 5 - Өткізуден пайда болған табыс
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігімен байланысты емес болып келетін финанстық нәтиже. Ол басқа да өткізуден пайда болған табысты (шығынды) көрсетеді.

Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою, сату, жалға беру немесе басқа өнеркәсіптердің шартты капиталдарына беруге мүмкіндігі бар. Финансты капитал тек мүлікті сату жағдайларында ғана пайда болады.Негізгі фондтар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда болатын табыс өкізілген мүліктің сатылым бағасынан және өткізуге бойынша пайда болған шығындар есептеу отырып алдық бағасының арасындағы айырмашылығымен анықталады.

Выручка от реализации основных фондов, излишнего оборудования, материалов, комплектующих изделий, нематериальных активов, валютных ценностей, ценных бумаг и др.




Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда болатын табыс

=

Өнімді өткізуге кеткен шығындар: жарнама, тасымалдау, өткізуге дайындау және т.б.

Қалдық құны

+

Сурет 6 - Негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда болатын табыс

өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігіне жатпайтын және өнімді, жұмысты, қызымет, негізгі қорлар мен басқа мүлікті өткізумен байланысты болмайтын әртүрлі сипаттағы операциялар бойынша алынатын табысты (шығын) айтамыз. Қаржылық нәтиже өткізуден тыс болған табыс пен олар бойынша жасалған шығындар арасындағы айырмашылық бойынша анықталады.

Түсім – бұл өнеркәсіптің өзіндік финанстық ресурстардың қалыптасу көзі. Ол өнеркәсіптің үш негізгі бағыты бойынша қалыптасады:

• негізгі;

• инвестициялық;

• қаржылық.

Негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсім өнімді өткізуден пайда болған ақша түрінде беріледі.

өнімді сатудан пайда болған түсім дегеніміз бұл өндірістік өнім, жұмысты орындау және қызымет көрсетуден пайда болған ақшалай қаржы. Бұл шығындарды жабатын және өндірістің табысын көрсететін негізгі қаржылай көзі болып келеді. Өткізуден пайда болған түсім бұл өндірістің өзінің өнімін өткізу, жұмыс пен қызыметті көрсетуден, алдын ала сатып алынған тауарларды өткізуден, сонымен бірге мүлікті заңдарын өткізуден пайда болған табысты айтамыз.

Өнеркәсіптің негізгі өнімін сатудан басқа пайда болған түсімге басқа сатудан пайда болған ақшалай түсімді, сонымен бірге өткізуден басқа да операциялардан пайда болған түсімді жатқызуға болады. Өткізуден пайда болған түсімнің көлемі өндірілген өнімнің көлемі, оның түрлері, бағалар деңгейі, есептеу әдістері және т.б. әсер етеді. Түсімнің пайда болудың маңызды моментке қаржының уақытысында түсуі жатады.

Өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсімнен басқа өнеркәсіптің инвестициялық пен қаржылық әрекеттілігінен түсім де болуы мүмкін.

Инвестициялық әрекеттілігінен пайда болған түсім айналымның сыртыңдағы активтерді сатудан және бағалы қағаздарды өткізуден пайда болған түсімдер түрінде беріледі.

Қаржылық әрекеттілігінен пайда болған түсім инвесторлар арасында өнеркәсіптің облигациялары мен акцияларды сатудан пайда болады.

өнеркәсіпте жалпы (баланстық) және есептік пайда жоспарланады.

Жалпы пайда – бақылаушы сандардан, ал рентабельность – есептік көрсеткіштерден құралады. Жалпы пайданың П_б құрамына келесілер кіреді: өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігнен (өндіруден пайда болған тауарлы өнімді өткізу және ұңғымаларды пайдалануға беру) пайда болған табыс П_о, басқа сатудан пайда болған табыс П_пр және сатудан тыс пайда болған табыс П_внр кіреді, яғни:

П_б = П_о+П_пр+П_внр (16)

Балансты пайданың жалпы қосындысы өткізу көлеміне, өнімнің өз құндылығына және берілген өнеркәсіптің өніміне қойылған сату бағаларына байланысты болып келеді.

Есептік пайданы П_р балансты пайданың бір бөлігі деп алады және ол төлеудің мемлекеттік қаржысына ресурстар үшін төлеуден П_ф және банкқа кредит үшін пайызды П_к төлеуден пайда болады.

П_р = П_б – П_ф – П_кр. (17)

Мұнай өндіретін өнеркәсітік ұйымдар бойынша өндірістің өнімін өткізуден пайда болған табыс (П_Т) өндірістің өткізіп жатқан өнімнің көлемі (Q_р) және оның өз құндылығы (С_р) арасында айырмашылық ретінде жобаланған.

П_Т = Q_р – С_р. (18)

Өткізіліп жатқан өнімнің өз құндылығы (С_р) мұнай өндіруде тауарлы өнімнің толық құндылығы (С_Т) ретінде, өнеркәсіптің басқа саласының тауарлы өнімнің өз құндылығы (С_др) ретінде және жоспарланған жылдың аяғына өткізелмеген тауар қалдықтарын (С_{о t+1}) есептей отырып, жобаланған жылдың ішінде өткізілмеген өнімнің қалдықтарының (С_{о t}) өзіндік құны ретінде анықталады.

С_р = С_Т + С_др + С_{о t} – С_{о t+1.} (19)

Жоспарланған жылдың ағына және келесі жылдың аяғына дейін өткізілмеген тауардың қалдықтарының өзіндік құндылығы өткізілмеген өнімнің қалдықтары 1 тенгеге кететін шығындар бағасы трінде берілген өткізілмеген өнімнің қадлдықтарыа көбейту арқылы анықталады.

С_{о t} = Ц_{о t} З_{о t} , (20)

С_{о t+1} = Ц_{о t+1} З_{о t+1} ,

мұндағы, Ц_{о t+1}, Ц_{о t} – бағаларда берілген жоспарланған жылда және келесі жылдың яғына дейін өткізілмеген өнімнің қалдықтары, мың тенге; З_{о t+1}, З_{о t} – жоспарланған және келесі жылда өткізілмеген өнімнің 1 тенгесіне кететін шығын, коп.

Өткізілмеген өнімнің 1 тенгесіне кететін шығындар келесі формула бойынша есептеледі:

З_{о t} = С_{Т t} + С_{др t} / Q_{Т t+1} · К_{с t-1} , (21)

З_{о t+1} = С_t+1 + С_{др t+1} / Q_{Т t+1} · К_{с t-1} ,

мұндағы, К_с – шығындар қатынасын есептейтін көрсеткіш.

Шығындарды есептейтін көрсеткіш өткізілмеген өнімнің қалдықтарының 1 тенгесіне кететін шығындардың есептік жылдар мәліметі бойынша барлық тауарлы өнімнің 1 тенгесіне кететін шығындардың бөліміне тең болады.

К_{с t-1} = З_{о t-1} / З_{Т t-1.} (22)

Есептік жылдар мәліметі бойынша барлық тауарлы өнімнің 1 тенгесіне кететін шығындардың (t-1) көлемі есептік жылдың аяғына қалған өткізілмеген өнімнің қалдықтарының өз құндылығын (С_{о t-1}) сол қалдықтардың өткізу бағасына (Ц_{о t-1})бөлумен анықталады:

З_{о t-1} = С_{о t-1} / Ц_{о t-1.} (23)

Әдетте табыс тура есеп әдісімен есептеледі.

Есептік табыс өндірістің қосымша қорларының түзілу көзі болады, сонымен бірге өнеркәсіптің әртүрлі қажеттіліктеріне қолданылады: жаңа техниканы енгізу бойынша банкті кредитерді жабу, өзіндік айналым қаржыларының өсуі. Табыстың еркін қалдығын мемлекеттік бюджетке кіргізеді.

өнеркәсіптерде табысты тарату жүйесі халықтың барлық қажеттілігіне бағытталуы қажет. Өнеркәсіптің қарамағында қалатын табыстың көлемі жоғары өндірістік тиімділігі бойынша өнеркәсіптің белгілі табысына сәйкес келуі қажет. Сонымн бірге, есептелген төлем ақылардың көлемі нақты түсіндірілуі қажет, себебі өнеркәсіпке әсер етпейтін факторлардан алынған қосымша табыс өнеркәсіптерден мемлекетпен толық алынатын.

Пайданың түрлері:

Өнімді сатудан түскен пайда Д_рп НДС, акциз, кедендік салықтардан және т.б. қаржылардан тыс, сонымен бірге қайтарылған тауардың құнынан, тұтынушыға берген бағадан және сатудан жеңілдіктерден тыс көрсетіледі және тауарлы өнімнің оның сату бағасына көбейтіндісімен анықталады:

(24)

мұндағы, Q – тауарлы өнімнің көлемі;

Ц – өнімнің бірлігін сатуға кететін баға (НДС, акциз және т.б. салықтарды ескермеген жағдайда).

Валды пайда Д_вал негізгі әрекеттілік С_пр нәижесінде пайда болған өткізілетін өнімнің өзіндік құнының және өткізу бағасының қаржылық нәтижесімен көрсетіледі:

немесе ₍₂₅₎

мұндағы, С – өнім бірлігінің өзіндік құны, ол өнімді шығарумен байланысты болып келетін фактілік шығындардан құралған.

Q_i – і түріндегі өнімді сатудан пайда болған саны.

n – өнім түрлерінің саны.

Негізгі әрекеттіліктен түсетін пайда Д_од сальдирленген қаржылық нәтиже болып келеді және жалпы пайда мен кезеңдік шығындары арасындағы айырмашылық бойынша анықталады. Кезеңдік шығындары бұл өнімнің өнірістік құныдылығына кірмейтін шығындар.

Негізгі емес әрекеттіліктен түсетін пайда Д_нод бұл негізгі емес әрекеттіліктен пайда болған сальдирленген қаржылық нәтиже. Негізгі емес әрекеттіліктен түсетін пайдаға айналымның сыртындағы активтерді беру, негізгі қаржыларды өткізу, бағалы қағаздарды қайта бағалау, субсидиялар және т.б. жатады.

Негізгі әрекеттіліктен салық салынатын пайда Д_нобл бұл негізгі және негізгі емес әрекеттіліктен пайда болған табыс.

(26)

Салық салынғаннан кейін негізгі әрекеттіліктен түсетін пайда бұл салық төлеуден кейін қалған табыс. Корпоративті салық бойынша шығатын табыстар 30% бойынша есептелінеді.

Таза табыс Д_ч есептік кезеңнің ішінде алынған сальдирленген нәтижені көрсетеді және ол өз қарамағында қалады:

(27)

мұндағы, Д_нобл – негізгі әрекеттіліктен салық салуға дейінгі табыс (шығын) – негізгі, негізгі емес және өткізуден тыс пайда болған табыстың қосындысы;

Н_корп – корпоративті табыс бойынша шығындар, олар салық салынатын табыстан 30% бойынша есептелінеді.

Пайданы алу көздеріне келесілер жатады:

Негізгі әрекеттілік бойынша:

1. 
   Дайын өнімді өткізу – өнімді шағыратын, жұмыстарды орындайтын және қызымет көрсететін материалды өнеркәсіп орталығындағы өнеркәсіптер үшін табысты алатын негізгі көзі.
   
2. 
   Сатып алынған тауарларды өткізу – тауарлы, тұтынушылық, аралық, сыртқы тауарлық ұйымдар, ауылшаруашылық және өндірістік өнеркәсіптер үшін.
   
3. 
   Құрылыс-монтаждық, жобалық-зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-зерттеуші және т.б. жұмыстар түрлерін өткізу – құрылыс-монтаждық, жобалық-зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-зерттеуші ұйымдар, сонымен бірге уставтарында бір немесе бірнеше жұмыстарды орындалуы көрсетілген өндірістік өнеркәсіптер үшін.
   
4. 
   Жүк пен адамдарды тасымалдау қызыметі – темір жол, автомобиль, әуе, теңіз, өзен және басқа траспорт түрлері бойынша өнеркәсіптер үшін, сонымен бірге жүктер мен адамдарды тасымалдау жұмыстарын орындайтын экономиканың басқа да саласына үшін.
   
5. 
   Мүлікті жалға беру.
   
6. 
   Байланыстарды жүзеге асыратын ұйымдар, сақтандыру компаниялар үшін.
   
7. 
   Инвестициялық қызымет.
   
8. 
   Басқалар.
   

Негізгі емес әрекеттілік бойынша:

1. 
   Материалды емес активтарды өткізу.
   
2. 
   Негізгі қаржыларды өткізу.
   
3. 
   Бағалы қағаздарды өткізу.
   
4. 
   Акциялар бойынша дивиденттер және берілген заем және т.б. бойынша пайыздарды алу.
   
5. 
   Тенге курсының басқа да шетел валюталарына қарағанда пайда болатын курстық айырмашылық.
   
6. 
   Басқару ұйымдарының субсидиялары.
   
7. 
   Басқалар.
   

Нарықтық қатынастар жағдайларында өнеркәсіп бәсекелес нарығында өзінің позицияларын ұстап тұру және өндірістің қарқынды дамуын қамтамасыз ететін табыстың көлеміне талпыну қажет. Өткізуден пайда болған табыстың көлеміне өндіріліп жатқан және өткізіліп жатқан өнімнің құрылысы әсерін тигізеді. Рентабельді өнімнің бөлігі жоғары болған сайын, өндіріс табыс көлемін жоғары алады және де керісінше төмен рентабельді өнім көбейген сайын, табыстың төмендеуіне әкеледі.
<предыдущая страница | следующая страница>