Тақырыбы: Белоктар алмасуының бұзылуының клиникалық-зертханалық диагностикасы

Мақсаты: Белоктар алмасуының бұзылуының клиникалық-зертханалық диагностикасы

Дәрістің жоспары:

Жедел фазалық белоктардың сипаттамасы және клиникалық – диагностикалық маңыздылығы

Көрнекі құралдар: кесте
Ұсынылатын әдебиет:

Негізгі.

1. Ткачук В.А. Клиническая биохимия: Учеб. пос. М.:ГЭОТАР-МЕД,2008

2.Никулин Б.А. Пособие по клинической биохимии /Под ред. Л.В. Акуленко.- М.: ГЭОТАР-Медиа, 2007.- 256 с.

Қосымша

3.Кишкун А.А.Клиническая лабораторная диагностика .- М.- ГЭОТАР-МЕД,2008

Жедел фазалық белоктар

Зақымданған орынға қабынулық жауап ретінде қатысушы «Жедел фазалық белоктар» туралы түсінікке 30-ға жуық белоктарды біріктіруге болады. Бұл белоктар әртүрлі қызметтерді атқарады, бірақ бүтін ағзаны және гомеостазды қалыптсатыруға бағытталған. Бұл белоктардың концентрациясы қансарысуында жедел қабыну немесе зақымдану кезеңінде жоғарылайды. Оның жоғарылауы қабыну медиаторларының әсеріне байланысты болады (кининдердің, биогендік аминдердің, простагландиндердің және пептидтердің).

Бұл белоктардың концентрациясының өзгеру көлемі аурудың ағымына, стадиясына және зақымдану ауқымына байланысты болады. Жедел фазалық белоктарды анықтау спецификалы емес, бірақ оларды анықтау аурудың мониторингісі және емдеудің тиімділігі үшін қажет.
Жедел фазалық белоктар 5 топқа бөлінеді:

Топ	Белок	Қалыпты жағдайдағы қансарысуындағы концентрациясы (г/л)
Басты реактанттар, 6-12 сағат аралығындағы 20-1000 ретке артуы	С-реактивті белок Қансарысуындағы А амилоидтық белогы (SAA)	< 0.005 (ересек). Кіндік тамыр қансарысуында – 4 мг/л, 1-5 күн аралығында – < 10 мг/л, 5 күннен кейін - < 5 мг/л 0.001-0.03
24 сағат аралығындағы концентрацияның әлсіз 2-5 ретке артуы	α1 – антитрипсин α1 – антихимотрипсин α1 – қышқыл гликопротеин (орозомукоид) гаптоглобин фибриноген	1.4-3.2 0.3-0.6 0.4-1.3 0.5-3.2 1.8 -3.5
48 сағат аралығындағы концентрацияның аздап (20-60%) артуы	С3 – комплимент компоненті С4 – комплимент компоненті Церулоплазмин	0.5-0.9 0.1-0.4 0.2-0.5
Жедел фазаның нейтральді реактанттары, олардың деңгейі қалыпты мәннің шамасында болады	Ig G IgA Ig M Α2 – макроглобулин	8-20 0.9-4.5 0.6-2.5 1.2-3.2
Жедел фазаның негативті реактанттары, 12-48 сағат аралығында деңгейі төмендейді	Альбумин Преальбумин Трансферрин Фибронектин апоА-липопротеин ретинолбайланыстырушы белок	37-53 0.25-0.45 2.3-4.3 <0.3 1-2.2 0.03-0.06

Аурудың өткір қабынуы, сепсис кезінде анағұрлым жылдам және сезімтал маркері СРБ болып саналады. Созылмалы қабыну процесстерінің мониторингі үшін анағұрлым жай жауап қайтаратын белоктардың концентрациясының өзгерістерін бақылаған жөн (α1 – қышқыл гликопротеин және α1 – антитрипсин). Бір маркерді пайдалану тәуекелді іс, өйткені әртүрлі ауруларда дисгармониялық жедел фазалық жауап туындауы мүмкін. Бірақта, антипротеаздық белсенділікке ие белоктар үшін (α1 – антитрипсин, α1 – антихимотрипсин, α2 макроглобулин) жедел қабынудың бакстапқы фазасында жылдам жұмсалуына байланысты деңгейінің төмендеуі тән. Сонан соң бұл белоктардың синтезінің артуына байланысты концентрация жоғарылайды. Сепсистік шок немесе жедел панкреатит кезінде протеиназ ингибиторларының деңгейінің төмендеуі болжамның жаман белгісі болып саналады. Гаптоглобиннің, С3 –комплемент компонентінің, фибриногеннің жұмсалуының артуы қабынудан басқа, қосарланған патологиялық процесстің болуын көрсетеді. Жедел фазалық негативтік белоктарды зерттеу, мысалы альбумин, трансферрин сияқты, белоктардың жалпы катаболизмі туралы қосымша хабарламаны алуға көмектеседі.

СРБ.

СРБ молекуласы 5 біркелкі субъбірліктен тұрады. СРБ негізгі қызметі – опсонизация, комплементтің белсенденуіне қатысу, коагуляцияны күшейту.

Қалыпты жағдайда СРБ деңгейін ауыз арқылы контрацептивті қабылдау, темекі шегу арттырады.

СРБ анықтау үшін тура көрсеткіштер.

Қабыну кезінде анықтау.

Ересектерде СРБ қалыпты концентрациясы өткір қабынудың болмауын көрсетеді, бірақта жедел бактериальдық инфекциямен жаңа туылған және мерзімінен бұрын туылған балалардың 12% -да СРБ концентрациясы қалыпты болады.

Жаңатуылғандардағы сепсистің диагностикасы. Өмірінің алғашқы күнінде инфекцияланған жаңатуылғандардың СРБ деңгейі жоғары. Жаңатуылғандарды инфекцияға күдіктенген кезде СРБ α1 – қышқыл гликопротеинмен бірге анықтау ұсынылады, яғни ол қабынудың басылу фазасын анықтауға мүмкіндік береді.

Бактериальдық және вирустық инфекцияның ажырату (дифференциальная) диагностикасы. Бактериальдық инфекция кезінде СРБ деңгейінің жоғарылауы байқалады, ал вирустық инфекция кезінде СРБ деңгейі аздап қана жоғарылайды.

Қабынуды адекваттық емдеудің және емдеудің тиімділігін бақылауды таңдау үшін. Тиімді терапия кезінде СРБ деңгейі келесі күннен бастап төмендей бастайды, егер қажетті анағұрлым тиімді антибактериальдық ем болмаған жағдайда.

Крон ауруы мен ойықжаралық колитті ажырату диагностикасы үшін. Крон ауруы СРБ күшті артуын туындатады, бейспецификалық ойықжаралық колитте жедел фазалық белоктардың мөлшері азырақ, функциональдық бұзылуларда жедел фазалық белоктар жоғарыламайды. Жүйелі қызыл жегі (Системная красная волчанка) ойықжаралық колит, лейкемия немесе қызыл жілік майын алмастырып салу кезіндегі қосалқы инфекция.

Қабыну процестері кезіндегі СРБ белсенділігін бағалау.

СРБ 10-50 мг/л

Жергілікті бактериальдық инфекция

Миокард инфарктісі (максимальді 2 күннен кейін)

Вирустық инфекция

Созылмалы инфекция (туберкулез, сифилис, бруцеллез)

Саркоидоз

Ревматоидтық артрит

Подагра, псориаздық артрит

Дәнекер тінінің аурулары, жүйелі қызыл жегі сияқты, дерматомиозит

Ойықжаралық колит

Жатырішілік инфекция

СРБ >-50 мг/л

Ауыр бактериальдық инфекциялар (сепсис, пневмония, пиелонефрит, операциядан кейінгі инфекциялар);

Белсенді ревматоидтық артрит

Жүйелік васкулиттер

Белсенді Крон ауруы

Терең көк тамырдың тромбозы

Жедел панкреатит

Метастаз беретін некрозды ісіктер

Жарақат және әсіресе хирургиялық араласулар кезінде СРБ анықтауға көңіл қою керек. Екі күн аралығында СРБ концентрациясы 150 мг/л дейін артады немесе оданда жоғарылайды. Егерде асқынулар болмаса, онда СРБ концентрациясы келесі 3-5 күнде төмендейді. Егер СРБ концентрациясы хирургиялық араласулардан кейін 4-5 аралығында 200 мг/л жоғары болса, онда асқынудың болғандығын көрсетеді (жиі түрде пневмонияның). Летальдық жағдайдың 1-2 күн алдында СРБ деңгейі күрт жоғарылайды. Қосымша. Қалыпты жағдайда СРБ деңгейі жоғары емес. Қолда бар әдістер СРБ жоғары концентрациясын анықтауға мүмкіндік жасады. Жақында СРБ анықтаудың жоғарысезімталды әдісі өңделді. СРБ бастапқы концентрацисы деген түсінік енгізілді, яғни ол нақты денісау адамдарда, сондай-ақ пациенттерде жедел қабыну процессі болмаған жағдайда немесе аурудың қабынбаған кезінде білінеді. СРБ бастапқы концентрациясын өлшеу жедел миокард инфарктісінің, ми инсультінің даму дәрежесін және жүрек-қан тамырлары ауыруымен ауырмайтын адамдардың кенеттен жүректен өлетінін бағалауға мүмкіндік береді. Эпидемиологиялық зерттеулер көрсетті, яғни адамдарда СРБ ұлғаю тенденциясы миокард инфарктісі мен инсульттің предикторы болып саналады. СРБ концентрациясының 1,0 мг/л аз болуы кезінде тамырлық асқынулардың қауіптілігі (ӨМИ, инсульт) – минимальді, 1,1 1,9 кезінде – төмен, 2,0 2,9 кезінде – әлсіз, 3 мг/л артық кезінде – жоғары.

СРБ және жүктілік. СРБ жоғарылауымен жүкті әйелдер жүктіліктің 5-19 апта аралығында мерзімінен бұрын босануға жоғары қауіптілікке ие. Мерзімі жеткен жүктілік кезінде СРБ 2,4 мг/л, мерзімінен бұрын босанған жағдайда – 3,2 мг/л құрады. Ал СРБ – 8 мг/л кезінде және одан жоғары болған жағдайда мерзімінен бұрын босану айқындылығы басқада қауіптілік факторларына тәуелсіз 2,5 есеге артады.

2006 жылы СРБ көптген қызметтерінің тізіміне тағыда бір және күтпеген жағдай қосылды. Яғни, семіздіктің себептерінің бірі лептин гормонының СРБ мен өзараәсерлесуі болып саналады. Лептин май тіндерінің жасушаларымен синтезделеді, сондықтан оның деңгейі салмақ артқан сайын жоғарылайды. Лептин, гипоталамуста орналасқан, арнайы рецепторлармен байланысқан кезде, ағза тамақты сіңіруді тоқтату және жинақталған энергияны жұмсауды бастау туралы сигнал алады. Соған қарамастан, семіз адамдардың ағзасында лептиннің жоғары мөлшері өндіріледі, ол қандайда бір себептермен қажетті әсер көрсетпейді. Яғни, бұның себебі – лептиннің СРБ мен байланысуы, оның деңгейі семіз адамдардың қанында жоғары. Жалпы алғанда, СРБ байланысты семіздік кезінде оң кері байланыс туындайды – «салдар өзінің себебін стимулдайды». Семіздіктің артуы – май жасушаларында лептин мен СРБ көп мөлшерде синтезделеді, СРБ лептинді инактивтейді, бұл тәбетті арттырады, яғни семіздік артады және т.с.с.

α1 – антитрипсин. Бауырда синтезделеді. Бұл сериндік протеаздардың негізгі ингибиторы (трипсин, химотрипсин, плазмин, калликреин, ренин, урокиназа, лейкоцитарлық эластаза). Оның артуы ісіктердің некроз факторы арқылы, 1 және 6 интерлейкиндермен, жүктіліктің соңғы триместрінде эстроген құрамының жоғарылауы, сондай-ақ эстрогенқұрамды жүктілікке қарсы заттарды қолдануға негізделген. Бұл белок қан сарысуында белсенді үдемелі қатерлі ісіктерде, әсіресе бауырға метастаз бергенде жоғарылайды. α1 – антитрипсинді СРБ бірге анықтау ұсынылады, яғни өткір фазалық реакциямен негізделген, α1 – антитрипсиннің артуын жоққа шығару үшін мүмкіндік береді.

Жедел фазаның реакциялар кезеңін бағалау
	α1 – антитрипсин	СРБ
Жедел фазаның реакциясы	↑	↑
Эстрогендер деңгейінің артуы	↑	=
Жедел фазаның басталуы	=	↑
Жедел фаза реакциясының басылуы	↑	=

α1 – антитрипсинді бауыр мен өкпенің тұқымқуалаушылық аурулары кезінде анықтау маңызды. Бұл эмфизема және жаңатуылғандардың гепатиті ары қарай циррозға ұласуы мүмкін. α1 – антитрипсиннің бірнеше изоформасы бар. Ақаулық изоформаны PiZZ белгіленеді, бұл жағдайда ферменттің белсенділігі бастапқыға қарағанда 15-20%. Популяцияның 0.06% -да кездеседі.

Антитрипсиндік жетіспеушіліктің туабіткен жасырын формасы жиі кездеседі. Бұндай балаларда бауыр зақымдануының, ерте мерзімді холестаздарын қоса әртүрлі формаларын анықтайды. 1-2 % ауруларда бауыр циррозы дамиды. Айқын туапайда болған альфа-1- антитрипсиннің тапшылығы өкпенің ювенильді базальді эмфиземасымен, муковисцидозбен жиі үйлеседі. Жүре пайда болған альфа-1-антитрипсиннің тапшылығы нефротикалық синдромда, белок жоғалтуымен қоса гастроэнтеропатияда, термиялық күйіктердің жедел фазасы кезінде кездеседі. Қанда альфа-1-антитрипсиннің төмендеуі вирустық гепатитпен ауыратындарда бауырда оның синтезінің бұзылуы салдарынан болуы мүмкін. Бұл гликопротеидтің артығымен жұмсалуы респираторлық дистресс-синдромда, жедел панкреатитте, коагулопатияларда сондай-ақ оның қандағы құрамының төмендеуіне әкеледі. Созылмалы бауыр ауруымен ауыратын барлық пациенттерге альфа-1-антитрипсиннің деңгейін жоспарлы түрде анықтау көрсетілген, бұл тек қана клиникалық мағлұматтар негізінде дұрыс диагнозды қою мүмкін еместігіне негізделген.

α1 – қышқыл гликопротеин. Бауырда синтезделеді. Синтездің ұлғаюы жедел фазаның реакциясымен және кортикостероидтық терапияға байланысты.

Тағайындауға көрсеткіштер:

1. 
   СРБ және α1 – антитрипсинмен бірге жедел фаза реакциясын бағалау үшін.
   
2. 
   СРБ және гаптоглобин жиынтығымен тамырішілік гемолизге күдіктенген кезде. СРБ және α1 – қышқыл гликопротеин гемолиздің бар болуына тәуелсіз жедел фаза реакциясын көрсетеді. Гаптоглобин жедел фазалық реакцияда артады, бірақ тамырішілік гемолиз кезінде – төмендейді.
   
3. 
   Жаңатуылғандар мен шалатуылған балалардың инфекциясын диагностикалау үшін – СРБ пен бірге комбинациялау ұсынылады. α1 – қышқыл гликопротеин орташа есеппен 70%-ға, СРБ – 80%-ға артады.
   
4. 
   Қандағы α1 – қышқыл гликопротеиннің концентрациясы ревматоидтық артритте, ноқталы қызыл жүйеде, Крон ауруында, инфаркт кезінде артады. Төмендеуі бауырдың ауыр зақымдалуы, ашығу, белок-жоғалтатын энтеропатияларда болады.
   

Ісіктерді диагностикалау, болжау және емдеу тиімділігін бақылау үшін. әртүрлі мүшелердің рагі кезінде белок концентрациясы 1,5-3 есеге өседі. α1 – қышқыл гликопротеиннің максимальді өсуі аурудың белсенді стадиясына тән, сонда ремиссия стадиясында концентрация қалыпты деңгейге дейін төмендеуі мүмкін. Рак рецидивінің дамуы АГП деңгейінің жоғарылауымен жүреді.

Радиотерапидан, химиотерапиядан немесе оперативтік араласудан кейін α1 – қышқыл гликопротеиннің төмендеу дәрежесі бойынша рецидивтерінің дамуын болжау мүмкін: келесі рецидивтері болмайтын ауруларда емдегеннен кейін, келесі рецидивтері болатын ауыруларға қарағанда АГП құрамы анағұрлым төмен.

α2 –макроглобулин. Бауырда синтезделеді. Қалыпты жағдайда: еркектерде 1.2-2.7 г/л, әйелдерде – 1.4-3.2 г/л. Оның жатырдағы баланың қан плазмасындағы құрамы жатырішілік дамуындағы 10-шы аптасында ересектер деңгейінің шамамен 15 % жетеді, ары қарай оның деңгейі артады. Максимальді концентрациясы 1-3 жасында байқалады, сонан соң біртіндеп төмендейді және ересектерге тән (25 жасында) деңгейде тұрақтанады. Альфа-2-макроглобулин протеиназдың ингибиторы болып саналады (плазминнің, пепсиннің, эндопептидаздың, трипсиннің, химотрипсиннің, катепсин Д және т.б.), кейбір гормондарды байланыстыруға қатысады.

Альфа-2-макроглобулиннің құрамының ұлғаюы байқалады:

Кейбір бауыр ауруларында (циррозда, созылмалы және жедел гепатитте);

қант диабетінде;

туабіткен ауыруларда (жүйке түтікшелерінің ақауларында);

нефротикалық синдромда (гипоальбуминемиямен байланысты);

қатерлі ісік ауруларында;

жеделдеу және созылмалы қабыну ауруларында;

термиялық күйіктердің қабыну стадияларында;

Альфа-2-макроглобулин концентрациясының төмендеуі байқалады:

Белоктық тағамның жетіспеушілігінде;

ДВС-синдромда;

фибринолиттік терапияны өткізгенде;

сепсисте;

фибринолизде.

Асқазанның немесе онекі елі ішектің ойық жарасында

Жедел панкреатитте

Бүйректер мен өт шығарушы жолдардың тас ауыруларында

Бауыр ісіктерінде

α1 –микроглобулин. Бауырда синтезделеді. Тағайындауға көрсеткіштер:

қансарысуындағы креатининге қосымша шумақтық фильтрация дәрежесін (ШФД) бағалау. Қансарысуында креатинин > 1.2 мг/дл және α1 –микроглобулин қансарысуында > 10 мг/мл ШФД төмендеуін көрсетеді. Зәрде креатининмен бірге α1 –микроглобулинді анықтау зәрдің таңертеңгілік екінші порциясына түтікшелік реабсорбцияның әлсіреуін бағалау үшін өткізіледі. Бұл үшін α1 –микроглобулиннің креатининге қатынасының коэффициенті есептеледі.

Реабсорбцияның бұзылу дәрежесі	α1 –микроглобулиннің креатининге мг/г	α1 –микроглобулиннің креатининге мг /ммоль
Қалыпты	> 14- < 20	> 1.58 < 2.26
Жеңіл бұзылуы	20-50	2.26-5.66
Әлсіз бұзылуы	50-100	5.66-11.31
Айқын бұзылуы	>100	> 11.31

АЛЬФА – ФЕТОПРОТЕИН (АФП)

Альфа-фетопротеин (альфа-1-фетопротеин) – сарыуыз қабында, бауыр мен асқазан-ішек жолдарында синтезделеді. Әсіресе көп мөлшерде сарыуыз қабында, ал оның атрофиясынан кейін – эмбрион бауырында түзіледі. Постнатальдық кезеңде білінбейтін, ұрықтың жатырішілік дамуы кезінде түзілетін, онкофетальдық антигендердің қатарына жатқызылады. АФП көптеген концентрациясы жүктіліктің 13-ші аптасында білінеді. АФП концентрациясының біршамасы ұрықтың қанында осы белок деңгейінің артуы жүкті әйелдің қанында өтеді.

Тесттің клиника-диагностикалық маңыздылығы ананың қанында АФП деңгейі бойынша ұрық дамуындағы кемістіктерді, бірінші кезекте жаңа туылғандардың арасында 1/250-1/1000 жиілікте кездесетін және өлі тууға немесе толығымен кемтарлыққа алып келетін жүйке түтікшелерінің ақауларын (бас миы мен бастың бір бөлігінің болмауы, омыртқаның бөлініп кетуі және т.с.с.), сонымен қатар, ақыл-есі кем және көптеген физикалық кемтарлықтарымен сипатталатын және жаңатуылғандарда 1/700 - 1/800, ал үлкен ересек топтардағы аналардан жаңа туылатындарда 1/45-1/100 жиілікте кездесетін, тұқымқуалайтын хромосомдық ауруға жататын, Дауна синдромымен жүктіліктің қауіпті кезеңі мен идентификациясын анықтау болып табылады.

АФП анықтау тесті бауырдың бастапқы рагын (гепатомалар), аталық және аналық ұрық бездерінің эмбриональдық-жасушалық ісіктерін диагностикалау және емдеудің тиімділігін бағалау үшін қолданылады. Клиникалық практикада АФП биологиялық сұйықтықтар құрамынан зерттеу маңызды түрде гепатоцеллюлярлық ракты диагностикалау және емдеу мониторингісі үшін, сондай-ақ ұрықтың дамуындағы кемтарлықтарды айқындау үшін қолданылады.

Қан плазмасындағы АФП құрамының қалыпты көрсеткіштері:

балаларда бірден туылғаннан кейін– 33 000-100 000 U/ml (Ед/мл);

өмірінің алғашқы күнінде –100 Ед/мл аз;

келесі 6 ай аралығында қан плазмасындағы АФП құрамдық мәні ересектердің деңгейіне жуықтайды;

ересектердің плазмасында АФП концентрациясы 8 Ед/мл, немесе 6 мкг/л аз;

жүкті әйелдерде;

І триместрде –референттік мән аралығында (қалыпты интервалда);

ІІ және ІІІ триместрлерде -38-160 Ед/мл (28-120 мкг/л).

Жүктіліктің физиологиялық ағымы кезінде қан плазмасында АФП құрамының көрсеткіштерінің динамикасы келесідей : 4-8 аптада-7,0 U/ml (Ед/мл) аз; 9-14 аптада-30,0 аз; 15-21 аптада -30,0-140; 22-28 аптада-50,0-270; 29-37 аптада – 65-350; 38-41 аптада-35,0-250; 42 аптада -32,5-105 U/ml (Ед/мл).

Зерттеу үшін биологиялық материал қансарысуы болып саналады (1 мл).

Ересектердің плазмасында АФП концентрациясының жоғарылауы байқалады:

алғашқы бауыр рагы (80-95 % барлық жағдайларында);

жұтқыншақ, асқазан, ұйқы безі, тоқ ішек рактарында (асқазан, ішек, өт қабы, ұйқы безі рагында, әсіресе бауыр метастазымен пациенттерінде) – анғұрлым сирек;

ұрықтық (зародыш) ісіктерде – тератомаларда (30-70 % барлық жағдайларында);

эмбриональдық карциномада;

«өсу жасушаларынан» тарайтын ісіктерде – семиномалар және дисгерминомалар;

Бауырдың зақымдануында, оның жасушалық элементтерінің регенерациясымен бірге жүретін: егер АФП концентрациясы 10 Ед/мл артса, онда анализді 2-3 айдан соң қайталау қажет, себебі, ары қарай АФП деңгейінің жоғарылауы болды ма, жоқ па соны айқындау үшін (бұл әсіресе қажет, егер әңгіме бауыр рагының дамуына аса күдікті пациенттер туралы болса, яғни гепатит В, гемохроматоз);

бауыр циррозы және гепатитте (аздап жоғарылауы байқалады);

қант диабетінде.

Қанда немесе ұрықмаңылық сұйықтықтарда АФП құрамын анықтау жүктіліктің 14-ші және 18-ші апталарында жекелеген туабіткен патологияларды пренатальдық диагностиканы жүзеге асыру үшін өткізіледі. Осы туста ананың қансарысуында АФП концентрациясының жоғарылауы тән:

жүйке жүйелерінің кемтар дамуында (анэнцефалия; олигогидрамнионда; «бифид белі» (жүйке түтікшелерінің ақауы));

іш қуысы мүшелерінің ақаулары;

гестоздар.

Ананың қан сарысуында АФП концентрациясының төмендеуі ұрықта Дауна синдромы кезінде байқалады.
БЕТА-2-МИКРОГЛОБУЛИН

Бета-2-микроглобулин. Нақты айтқанда ағзаның барлық ядролық жасушаларында синтезделеді. Қан плазмасындағы осы белоктың құрамы үнемі өтетін биосинтез процессіне және жасушалардың жекелеген элементтерінің бұзылуына негізделген. Бұл белоктың жаңалану жылдамдығы плазмада үнемі біргелкі.

Бета-2-микроглобулин бүйрек шумақтарында бос сүзіледі, бірақ қалыпты (физиологиялық) жағдайда бүйрек түтікшелерінің проксимальді бөлігінде қайта сорылады, мұнда ары қарай ыдырауға ұшырайды. Бүйрек түтікшелерінің қызметі бұзылған кезде бета-2-микроглобулин қан плазмасында төмендейді, ал оның зәрмен бірге бөлінуі артады.

Сондықтан зәрде бета-2-микроглобулинді анықтау тесті бүйрек түтікшелерінің зақымдалу дәрежесінің көрсеткіші ретінде қолданылады. Жаңа пайда болған қатерлі ісіктер кезінде қанда бета-2-микроглобулин құрамының артуына қарамастан, ісіктердің маркері ретінде оның деңгейін диагностикалық арнайы анықтау біршама аз.

Бета-2-микроглобулин тұрақсыз. рН-ы 5,5 аз және нейтрофилдер болған жағдайда оның құрамы төмендейді (бета-2-микроглобулинді бүлдіретін, нейтрофилдерде эластазаның болуы салдарынан).

Қанда зерттеу. Қалыпты жағдайда бета-2-микроглобулиннің жасы 60-қа жетпеген адамдардағы қансарысуындағы құрамдық көрсеткіші–2,4 мг/л аз, 60 жастан жоғары адамдарда –3,0 мг/л аспайды, зәрде 250 мг/л дейін.

Тағайындауға көрсеткіштер:

Лимфа жүйелерінің Ходжкин лиимфомасы, ходжкиндік емес лимфомасы, көпше түрдегі лимфомасы патологияларын ағымын бақылау және емдеу. Бүйрек аурулары (гломерулярлық сүзілуі шектелген бүйрек зақымдануы, бүйрек трансплантатының сәйкес келмеуі (отторжение), бүйрек жетіспеушілігі (шумақтық сүзілуі 80 мл/мин аз));

жедел вирустық инфекциялар (кейбір жағдайларында);

Зәрде бета-2-микроглобулин құрамының жоғарылауы анықталады:

бүйрек ауруларында, олардың түтікшелерінің зақымдалуымен жүретін;

кадмий және сынаппен жедел және созылмалы интоксикациясында;

аминогликозидтармен улануда.

Сонымен, бета-2-микроглобулиннің құрамын анықтауды тест дагностикалық және лимфома, бүйрек зақымдалуы, олардың жетіспеушілігімен сипатталатын мониторингі ретінде қарастыруға болады.
КТТ (көмірсу-тапшылық трансферрин)

Бұл трансферриннің изоформасы, оның простетикалық тобында сиал қышқылы аз немесе мүлдем жоқ. Бауырда синтезделеді. Бұл белоктың көмірсулық бөлігінің бұзылу механизмі болмайды. Оның диагностикалық мәні – ішімдікке салыну маркері, қазіргі кездегі ең маңыздысы. КТТ тек қана ішімдікті созылмалы түрде қабылдағанда артады (50-80 г спиртті бірнеше аптада). Ішімдіктен бас тартқан кезде КТТ қалыпты жағдайға дейін 1-2 ай аралығында төмендейді.

АЛЬБУМИН

Бауырда синтезделеді. Зерттеу үшін қансарысуы, жұлынмиы сұйықтығы (1 мл көлемнен артпау қажет) және зәр қолданылады.

Қансарысуын зерттеу. Қансарысуында альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші -35-55 г/л.

Қансарысуында альбумин деңгейінің жоғарылауы нақты түрде кездеспейді, ал егер анықталатын болса, онда, қан арнасындағы су құрамының азаюымен туындайды (дегитратация). Тағыда гемоконцентрация, тамырішіне көп мөлшерде альбуминнің концентрленген «ерітіндісін» енгізген кезде байқалады. Сондай-ақ, ағзаның сусыздануы псевдогиперальбуминемияға, немесе біршама гиперальбуминурияға әкеледі.

Қансарысуында альбумин құрамының төмендеуі байқалады:

тағам өнімдерімен бірге белоктың жеткіліксіз мөлшерде түсуі (ашығу, өңештің стриктурасы және басқалар);

асқазан-ішек жолы шырышты қабығы арқылы белоктың ыдырау өнімдерінің сіңірілуі бұзылғанда (энтериттер, асқазанның ойық жарасына, онкологиялық ауруларына байланысты асқазанның бір бөлігін алып тастаған жағдайда);

альбумин синтезі төмендегенде (улы зақымдануда, бауыр циррозы);

белокты артығымен жоғалтқанда (қан кету) ішек қуысына (ішектің айналып кетуі, ойықжара колитінде, перитонитте), күйіктің беткейіне (көлемді күйік кезінде); аурудың зәрімен бірге, нефротикалық синдроммен бар ауруларда (бүйрек арқылы альбуминнің артық мөлшерде және плазманың жалпы белоктарының кейбір басқада фракцияларының бөлінуі), жедел және созылмалы гломерулонефрит; қан кету кезінде, «үшінші кеңістікке» шығуы (экссудаттар мен транссудаттардың түзілуі);

операциядан кейінгі жағдай.

Зәрді зерттеу (микроальбуминурияны анықтау үшін). Зәрді 24 сағат аралығында жинайды (тұз қышқылын қоспай). Анализге оның жалпы мөлшерінен 10 мл алады.

Зәрдегі альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші - 17,0 мг/л аз, тәуліктік экскрециясы – 0-30 мг/тәу..

Зәрдегі альбумин құрамының жоғарылауы байқалады:

гломерулонефритте (артериальдық қысымы жоғарылауымен жүретін);

нефротикалық синдромда;

пиелонефритте;

бүйрек тамырларының немесе төменгі қуыс тамыры тромбоздары;

диабеттік нефропатияда (қант диабетінің ерте фазасы қалыптасқан кезде);

жүйелік ауруларда (саркоидоз, амилоидоз, коллагеноздар).

Ликворды зерттеу. Ликворда альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші -110-350 мг/л.

Жұлын-ми сұйықтығында альбумин құрамының жоғарылауы байқалады:

бактериальдық менингитте;

вирустық менингитте;

туберкулездік менингитте;

энцефалитте;

компрессиондық синдромда;

полирадикулитте.

Қан плазмасында альбуминді анықтаудың клиникалық-диагностикалық маңыздылығы

Қалыпты жағдайда: 37-53 г/л

Гиперальбуминемия: жедел сусыздану, анаболикалық стероидтарды қабылдау.

Гипоальбуминемия: синтездің төмендеуі (бауыр циррозы, тойып тамақтанбау, мальабсорбция синдромы, анальбуминемия), катаболизмнің артуы (жарақат, инфекция, сепсис, безгек, ісіктер, гипоксия, Кушинг синдромы, гипертиреоз, гиперкортицизм), аномальдық жоғалтулар (шок, қан кету, энтероколиттер, нефротикалық синдром), патологиялық таралулар (операциялық араласулардан кейін, күйік кезінде, токсикозда, асцитте, плевритте).
ГАПТОГЛОБИН

Гаптоглобин – гемоглобинмен байланысатын және оның зәрмен бірге шығып кетпеуінен қорғайтын арнайы белок (өткірфазалық протеин, транспротеин, гликопротеин). Қан эритроциттерінің гемолизінің күшеюі қанда гаптоглобин деңгейінің төмендеуімен бірге жүреді, ал стресстік, қабынулық және некробиотикалық жағдайлар, керісінше, гаптоглобулин құрамының артуына әкеледі (жедел фазалық белоктар сияқты).

Ересек адамдарда қан плазмасында (қансарысуында) жалпы гаптоглобин құрамының қалыпты көрсеткіші 0,3-2,0 г/л құрайды. Жаңатуылғандарда гаптоглобиннің концентрациясы өмірінің алғашқы 5 күнінде артады.

Қанда гаптоглобин құрамының жоғарылауы байқалады:

жедел қабынулық процесстерінде;

ісіктерде;

нефротикалық синдромда.

Қанда гаптоглобин құрамының төмендеуі байқалады:

тамырішілік гемолизде;

медикаментоздық, мысалы, сульфонамидтердің немесе пиразолдың туындыларын қабылдағанда туындайтын (глюкозо-6-фосфатдегидрогеназдың жетіспеушілігі кезінде);

инфекциялық, мысалы, малярияда;

бауыр паренхимасының зақымдануы;

мальабсорбция синдромында.

Тағайындаудың ерекшелігі: гаптоглобин жедел фазалық белок болғандықтан, онда оны гемолиздің көрсеткіші ретінде дәл бағалау үшін қосымша СРБ және альфа1-қышқыл гликопротеинді анықтау талап етіледі.

Гаптоглобинді анықтауды анағұрлым жиі түрде гемолиз бен эффективті емес эритропоэздің ажырату диагностикасы үшін тағайындалады. Егер гаптоглобиннің концентрациясы нөлге жақын болса, онда гемопексинді анықтау керек. Егер бос гемоглобиннің гем және глобинге диссоциациясы кезінде түзілетін, бос гемнің концентрациясы > 6 мг/л құраса, гемопексиннің концентрациясы төмендейді. Гемопексиннің азаюы тамырішілік және тамырсыртылық гемолиздің сенімді критериі болып табылады.

ЛИПОПРОТЕИН –Х (Lp – Х)

ЛП-Х ақаулы липопротеин, бауырда өттің тұрып қалуы (холестаз) кезінде қанда пайда болады. Денісау адамдарда ЛП-Х анықталмайды (ЛП-Х қанда болмауы қалыпты көрсеткіш ретінде бағаланады).

ЛП-Х құрамының жоғарылауы холестаз кезінде байқалады.
ГЛИКОЗИЛИРЛЕНГЕН ГЕМОГЛОБИН (НbAlc)

(ГЕМОГЛОБИН Alc, ҚАН)

Гликозилирленген гемоглобин – посттрансляцилық ұйымдасатын гемоглобин. Глюкоза белоктармен (сонымен қатар гемоглобинмен) әсерлесе отырып, шиффтік негіз түзеді. Гемоглобиннің гликозидациялық дәрежесі анализге қанды алғанға дейінгі 4-6 апта кезеңінде глюкозаның орташа деңгейін бейнелейді.

Сонымен, қандағы глюкоза концентрациясының уақытша жоғарылауы қанда гликозилирленген гемоглобин құрамының артуы сияқты өзіндік «із» қалдырады. Гликозилирленген гемоглобин концентрациясын өлшеу қант диабеті кезінде гипергликемияның айқындығын ретроспективті бағалауға мүмкіндік береді.

HbAl 3 компоненттен тұрады: HbAlа, HbAlb, HbAlс. Мөлшерлік жағынан HbAlс басым.

Гликозилирленген гемоглобин (гемоглобин Alс) қандағы құрамының қалыпты көрсеткіші диабет еместерде 6 % азды құрайды.

Қант диабетімен ауыратындардың анықтау нәтижесін бағалау:

6 % төмен-көмірсу алмасуының реттелуінде бұзылудың болмауы;

8-9 % - көмірсу алмасуының қанағаттанарлық реттелуі;

9-12 % - көмірсу алмасуының реттелуі нашар;

12% жоғары - көмірсу алмасуының реттелуі өте нашар.

HbAl концентрациясының жоғарылауы қант диабетінде байқалады (5,5-8 % - жақсы компенсирленген қант диабеті, 8-10 % - жеткілікті компенсирленген қант диабеті, 10-12 % - біршама компенсирленген қант диабеті, 12 % көп – компенсирленбеген қант диабеті).

HbAl концентрациясының төмендеуі анықталады:

гемоглобиннің белсенді синтезінде;

қан жоғалтқаннан кейін эритропоэздің регенерациясында;

гемолизде.

МЕТГЕМОГЛОБИН (МtHb)

Метгемоглобинде темір үшвалентті күйге дейін тотығады және ауа оттегімен байланысуға қабілетті емес (оны қан арнасына өткізеді). Оның концентрациясының 10-20 г/л дейін артуы айқын цианоз туындатады.

МtHb қандағы құрамының қалыпты көрсеткіші 0,6-2,4 г/л (9,3-37,2 мкмоль/л) немесе қандағы жалпы гемоглобин массасының 0,0078±0,0037 бөлігін құрайды.

Қандағы метгемоглобин құрамының жоғарылауы байқалады:

тұқымқуалайтын туабіткен патологиялық жағдайларда (НАДН-редуктазаның, глутатионредуктазаның тапшылығында);

гемоглобин М ретінде белгіленетін, гемоглобиннің құрылымдық варианттарында.

Плазмада метгемоглобин құрамын зерттеу үшін тамырдан 4 мл қан алып, ЭДТА құйылған пробиркаға енгізеді, және зерттеуге зертханаға жеткізіледі.

Қандағы метгемоглобиннің қалыпты құрамы 1 % аз (2,4 г/л аз).

Қандағы метгемоглобин құрамының жоғарылауы улы метгемоглобинемия кезінде анықталады.

ЖАЛПЫ БЕЛОК

Жалпы белок – қансарысуындағы (плазма) белоктардың жиынтығы. Денісау ересек адамдардың қан плазмасында жалпы белоктың құрамы 65-85 г/л құрайды. 6 жасқа дейінгі балалардың плазмасында жалпы белоктың деңгейі 56-85 г/л. Жалпы белоктың концентрациясының төмендеуі «гипопротеинемия» (гипо-аз, белок-протеин), жоғарылауы – «гиперпротеинемия» терминімен белгіленеді.

Жалпы белок құрамының өзгеруі абсолюттік те, сондай-ақ салыстырмалыда сипатқа тән (су тепе-теңдігінің бұзылу салдарынан).

Ескертпе! Концентрация дәрежесіне дененің жағдайы және физикалық белсенділік әсер етуі мүмкін. Денені горизонтальды жағдайдан вертикальды жағдайға өзгерткен кезде жалпы белоктың концентрациясы жуық шамамен 10 %-ға 30 минут аралықта артады, сондай-ақ белсенді физикалық жұмыс жалпы белоктың деңгейін 10%-ға дейін жоғарылауын туындатады. Қан алатын кезде тамырды қысқанда және «қолмен жұмыс жасағанда» қансарысуында жалпы белок концентрациясының артуына әкелуі мүмкін.

Қансарысуында зерттеу. Қансарысуында жалпы белоктың қалыпты құрамы 1 айға дейінгі жаңатуылғандарда - 46,0-68,0 г/л, ересектердің жасында, алдында көрсетілгендей -65,0-85,0 г/л құрайды.

Қандағы жалпы белоктың концентрациясының абсолюттік (су тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты емес) артуы («гиперпротеинемия») сирек кездеседі.

Байқалады:

плазмоцитомада (миеломдық ауру) жалпы белок концентрациясының артуы біршама байқалады –120 г/л дейін);

Вальденстрем ауруы;

ауыр тізбектердің ауруы;

лимфогранулематозда;

созылмалы полиартритте (айқындығы төмен);

белсенді созылмалы гепатитте;

жедел және созылмалы инфекцияларда;

аутоиммундық ауруларда;

парапротеинемиялық гемобластоздарда;

саркоидозда;

айқын емес бауырлық-жасушалық жетіспеушілік бауыр циррозында.

Салыстырмалы (относительный) (яғни, қан арнасындағы су құрамының азаюынан туындайтын) гиперпротеинемия ауру ағзасынан сұйықтықты жоғалту салдарынан туындайды:

ауыр күйіктер;

жайылған перитонит;

ішектің жүрмеуі (непроходимость);

тоқтаусыз құсу;

іш өту;

қантсыз диабет;

созылмалы нефрит;

көп терлеу кезінде.

Қан плазмасында жалпы белок концентрациясының азаюы (абсолюттік гипопротеинемия көрінісі ретінде) туындайды:

ағзаға белоктың жеткіліксіз түсуі (ашығу, тойып тамақ жемеу, өңештің тарылуы, асқазан-ішек жолдарының қызметінің бұзылуы, мысалы, энтериттер, энтероколиттер);

бауырдың созылмалы қабыну процесстерімен жүретін, белок биосинтезінің басылуы (гепатит, бауыр циррозы, интоксикация);

қанның жекелеген белоктарының синтезінің туабіткен бұзылуларында (анальбуминемия, Вильсон- Коновалов ауруы, басқада дефектопротеинемия-анағұрлым сирек);

ағзада белоктың ыдырауының артуы, қатерлі ісік ауруларында, ауқымды күйіктерде, қалқанша безінің қызметі артқанда, ісіктерде, жарақаттарда, гипергидратацияда, ұзақ уақыт кортикостероидтармен емдеген кезде, ұзақ уақыт дене қызуы көтерілгенде, безгекте және т.б. байқалады;

белоктың зәрмен бірге көп мөлшерде бөлінуі, нефротикалық синдромда, гломерулонефритте, қант диабетінде, созылмалы іш өткенде;

белоктың «үшінші» кеңістікке ауысуы, асциттің қалыптасуы, плевральдық экссудат, транссудат;

қан кету.

Қан плазмасында белок концентрациясының азаюы кейбір физиологиялық жағдайларда байқалады, мысалы, әйелдерде жүктіліктің соңғы айларында және лактация кезеңінде.

Қан плазмасында жалпы белок концентрациясы құрамының төмендеуі қан арнасындағы су көлемінің өзгеруіненде туындауы мүмкін (салыстырмалы гипопротеинемия). Байқалады:

сулық салмақта («сумен уланғанда»);

зәрдің бөлінуі тоқталғанда;

диурездің азаюында;

бүйректің шығару қызметінің бұзылуымен ауыратындарға көп мөлшерде глюкоза ерітіндісін тамырішілік енгізген кезде;

ағзада судың ұсталуына мүмкіндік жасайтын гормонның, қанға жоғары мөлшерде секрециялануы (гипоталамустың антидиуретикалық гормоны).

Ликворда зерттеу. Ликвордағы жалпы белок құрамының қалыпты көрсеткіші 150,0 - 450,0 мг/л құрайды.

Жұлынмиы сұйықтығындағы жалпы белок концентрациясының жоғарылауы байқалады:

бактериальдық менингитте –20 г/л дейін;

туберкулездық менингитте –5 г/л дейін;

вирустық менингитте –1 г/л дейін;

энцефалитте – 4 г/л дейін;

компрессиондық синдромда – 40 г/л дейін;

полирадикулитте –20 г/л дейін.

Зәрде зерттеу. Зәрді 24 сағат бойы жинайды (консервант ретінде тұз қышқылын пайдаланбайды). Зерттеуге 20 мл зәрді оның жалпы мөлшерінен алады. Қалыпты жағдайда зәрмен бірге жалпы белоктың экскрециясы 1,10 г/т аспайды (нақты түрде анықталмайды).

Зәрдегі белоктың құрамының артуы байқалады:

гломерулонефритте;

нефротикалық синдромда;

жедел пиелонефритте;

көпшілік миеломада.

Қақырықта зерттеу. Қалыпты жағдайда қақырықтағы белок құрамы 1,4 – 6,4 г/л құрайды.

Синовиальдық сұйықтықта зерттеу (буынішілік). Қалыпты жағдайда мұндағы жалпы белоктың құрамы 22 г/л аз, СРБ синовиальдық сұйықтықтағы құрамы – 5 мг/л азды құрайды.

Ұрықмаңы суында зерттеу. Жүктіліктің 9-14 аптасында ұрықмаңы суында жалпы белоктың құрамы 7 г/л аз, 35-40 аптада 11 г/л құрайды.

Көкірек сүтінде зерттеу. Қалыпты жағдайда мұнда жалпы белоктың құрамы 7-20г/л құрайды.