Тақырыбы: Көмірсулар алмасуының бұзылуының клиникалық-зертханалық диагностикасы

Мақсаты: Көмірсулар алмасуының патологиясы. Көмірсулар алмасуының көрсеткіштерін анықтаудың клиниалық-диагностикалық маңыздылығы.
Дәрістің жоспары:

1. 
   Глюкоза мен басқа да көмiрсулардың алмасуының бұзылуы
   
2. 
   Галактоземия
   
3. 
   Фруктоза алмасуының тұқым қуалаушылық бұзылуы
   
4. 
   Гликогеноздар
   
5. 
   Агликогеноздар
   
6. 
   Мукополисахаридозалар
   
7. 
   Эритроциттердiң глюкозо-6-фосфат-дегидрогеназаның жетiспеушiлiгi
   
8. 
   Қант диабетi
   

Көрнекі құралдар: кесте
Ұсынылатын әдебиет:

Негізгі.

1. Ткачук В.А. Клиническая биохимия: Учеб. пос. М.:ГЭОТАР-МЕД,2008

2.Никулин Б.А. Пособие по клинической биохимии /Под ред. Л.В. Акуленко.- М.: ГЭОТАР-Медиа, 2007.- 256 с.

Қосымша

3.Кишкун А.А.Клиническая лабораторная диагностика .- М.- ГЭОТАР-МЕД,2008

Глюкоза мен басқа да көмiрсулардың алмасуының бұзылуы
Глюкозаның алмасуының бұзылуы гипергликемия, глюкозурия және гипогликемия түрлерiнде байқалады. Негiзгi формасы глюкоза алмасуының гипоксиялық жағдайлардағы энергия алмасуының бұзылуымен жүредi.

Гипергликемия ретiнде қандағы глюкозаның мөлшерiнiң – 6 ммоль/л–ден жоғарлауын алу қабылданған. Гипергликемияны патологиялыққа және физиологиялыққа бөледi. Физиологиялық гипергликемияға – алиментарлық, ол бiр мезгiлде оңай қабылданатын моно– және дисахаридтер тәрiздес көмiрсулардың көп мөлшерде қабылдау нәтижесiнде және нейтрогендiк, мысалы, стресс жағдайларында қанға көп мөлшерде катехоламиндердiң бөлiнуi нәтижесiнде пайда болады. Физиологиялық гипергликемия транзиттiк сипатта болады және жылдам өтедi.

Патологиялық гипергликемия гипо– және гипергликемиялық әсердегi гормондардың секреттелуiнен өтетiн нейроэндокриндiк бұзылуларымен қамтаммасыз етiледi. Патологиялық гипергликемияның ең көп таралған себептерi– қант диабетi, ол ұйқы безiнен бөлiнетiн инсулиннiң түзiлуiнiң жетiспеушiлiгiмен байланысты. Қант диабетiнен басқа гипергликемия гипофиздiң кейбiр ауруларында да, қанға соматотроптық және АКТГ (акромегалия, Иценко–Кушинг ауруы, гипофиз қатерлi iсiгi және т.б.) гормондарының көптеп секреттелуiмен, бүйрек үстi қабықтарының милы қабаттарының қатерлi iсiктерiнде, ол жағдайда катехоламиндердің (феохромоцитомалардың) үдемелi түзiлуi жүредi, және бүйрек үстiлердiң қыртысты қабығының глюкокортикоидтарды күштi өндiрумен, қалқанша маңы безiнiң гиперфункциясынан, сонымен бiрге диэнцефальдық аймақтың зақымдануынан және бауырдың кейбiр ауруларынан (жұқпалы сарыауру, бауыр циррозы).

Глюкозурия – қанда глюкозаның мөлшерiнiң 10 ммоль/л.–ден жоғары болғанында байқалады. Глюкозурия физиологиялық және патологиялық болып бөлiнедi.

Глюкозурияның екiншi тобына көмiрсулар алмасуының бұзылуы нәтижесiнде пайда болатын, мысалы, қант диабетiнде, жедел панкреатитте және т.б. жағдайлар жатқызылады. Сирек жағдайларда глюкозурияның бүйрек үстiлiк түрi, ол бүйрек каналшаларында глюкозаның толық реабсорбцияға түспеуiнен жүретiн (бүйректiк диабет, стероидтық диабет, бүйректiң созылмалы ауруларындағы екiншi реттi реналдық глюкозурия) кездеседi. өтпелi құбылыс ретiнде глюкозурия кейбiр жедел жұқпалы және жүйке ауруларында, эпилепсия ұстамасынан кейiн, мидың шайқалуынан кейiн пайда болады. Морфинмен, стрихнинмен, фосформен уланғанда да глюкозурия болуы мүмкiн.

Гипогликемия – қандағы глюкозаның мөлшерiнiң 3,3ммоль/л.– ден төмен болуы. Физиологиялық гипогликемия ұзаққа созылған және ауыр бұлшықет жұмысынан кейiн, көмiрсуларды көп мөлшерде энергия көзi ретiнде пайдаланған соң компенсацияланбауы нәтижесiнде пайда болады. Кейде гипогликемия әйелдерде сүт жиналу кезеңiнде, сүт бездерi арқылы глюкозаны көп мөлшерде күштi пайдалану нәтижесiнде болуы керек, пайда болады.

Астениктарда және эмоциональды бiр қалыпты емес адамдарда, негiзiнен физикалық және ой жұмысынан кейiнгi жағдайда аш қарында, вегетативтi жүйке жүйесi мен гиперинсулинизмнiң дисбалансы нәтижесiнде нейрогендiк гипогликемия дамиды.

Патологиялық гипогликемиялардың iшiнде ұйқы безiнiң ауруы мен бiрге жүретiн гипогликемиялар ең маңызды болып табылады, ол бета торшалардың және Лангерганс аралшығының гиперплазиясы дамуында және инсулиннiң көп мөлшерде өндiрiлуiнде – гиперинсулинизм (инсулома, аденома және ұйқы безiнiң қатерлi iсiгi) өтедi. Гипогликемияның ең көп таралған себебiне – инсулиннiң артық мөлшердегi (передозировка) берiлуi жатқызылады.

Гипогликемия бауырдың ауыр зақымдалуында (фосформен, хлороформмен, бауырдың жедел дистрофиясында, циррозында және т.б.), гликогенозда (оның iшiнде Гирке ауруында) гликогеннiң глюкозаға айналуы нәтижесiнде пайда болуы мүмкiн.

Бүйрек ауруларында гипогликемия бүйректiң» глюкоза өткiзуi үшiн бөгетiнiң төмендеуi нётижесiнде глюкозаның зәр арқылы көп мөлшерде жоғалтылуынан дамиды.

Бүйрек үстiлердiң қабығының гипофункциясы (Адиссон ауруы, бүйрек үстiлердiң қатерлi iсiгi), гипофиздiң алдыңғы бөлiгiнiң гипофункциясы мен атрофиясы (Симмондс ауруы), қалқанша безiнiң гипофункциясы гипогликемияның сбебi болып табылуы мүмкiн. Бұл жағдайда гипогликемияның себебiне инсулиннiң антогонист гормондарының өнiмдерiнiң төмендеуi жатқызылады.

Нейрогендiк гипогликемия жүйке жүйесiнiң ауруларында (энцефалит, прогрессивтi паралич және т.б.) психикалық ауруларда (циклотомия, созылмалы алкоголизм, бас миының зақымдануларында) байқалады.

Гипоксия жағдайындағы глюкоза алмасуының бұзылулары әртүрлi себептерге байланысты пайда болатын гипоксиялық жағдай торшаларда оттегiнiң парциалдық (рО₂) төмендеуi бойынша өтетiнi байқалады. Оттегiнiң өте жетiспеушiлiгi жағдайында торша метаболизмдi аэробтықтан анаэробтыққа ауыстырады.

Глюкозаның ыдырауының негiзгi жолы эквиваленттiк энергетикалық әсерге жету үшiн өте көп мөлшердегi глюкозаны қажет ететiн анаэробтық гликолизге ауысады. Соның нәтижесiнде көп мөлшерде пируват пен лактат жиналып қалады, олар ұлпалардан қанға өтедi және қандағы қышқылдық–сiлтiлiк қалыптың бұзылуын және оның сiлтiлiк резевiнiң төмендеуiн жүргiзуi мүмкiн.

Егер гипоксия жағдайларында ұлпаға түсетiн глюкозаның мөлшерi жеткiлiксiз болатын болса, онда бiртiндеп макроэргтердiң жетiспеушiлiгi дамиды. АТФ жетiспеушiлiгi жағдайында торшалар мембраналарында иондардың градиенттерiн ұстап тұра алмауы мүмкiн. Олар АТФ–тiң қосарланып гидролизденуi нәтижесiнде, а⁺, К⁺, Са²⁺ және т.б. түзiледi. Иондардың тасымалдануын а⁺/К⁺ – АТФаза, Са²⁺–АТФаза және басқада иондық насостар атқарады.

Торша үшiн оның цитоплазмасына Са²⁺ катионының өтуi мен онда жиналуы өте қауiптi.

Физиологиялық жағдайларда цитоплазмада Са²⁺ концентрациясы торша сыртындағы сұйықтыққа қарағанда 3-5 есе төмен. Осындай анық байқалатын градиент плазматикалық мембрананың Са²⁺–АТФазасының есебiнен цитоплазмадан Са²⁺–тi активтi шығару нәтижесiнде, ал бұлшықет торшаларында саркоплазмалық ретикулум мембранасының Са²⁺–АТФазасы есебiнен ұсталып тұрады.

Егер Са²⁺–тiң активтi тасымалдануы баяуланатын болса, онда Са²⁺ торша пассивтi түрде енедi және оның цитоплазмадағы концентрациясы шұғыл жоғарлайды. Са²⁺ иондары арқылы мембраналық фосфолипазаларды активтендiру және бiр мезгiлдегi липидтердiң асқын тотығуының активтелуi нәтижесi мембрана өткiзгiштiгi жоғарлайды. Ақырында мембраналар бұзылады, ал торшалар өледi. Осыған ұқсас механизм әртүрлi мүшелер мен ұлпалардың ишемиялық зақымдануларында анықталған. Бұл зұлматтық жағдайдың бастапқы шығу көзi оттегi жетiспеушiлiгiндегi глюкоза метаболизмiнiң бұзылуы болып табылады.

Глюкозаның және басқада көмiрсулардың алмасуының бұзылуы кейбiр аурулардың дамуының маңызды звеносы болып табылады. Бұл ауруларға қант диабетi және кейбiр энзимопатиялар–галактоземия, фруктоземия, гликогеноздар мен мукополисахаридоздар жатқызылады.

Галактоземия

Ферменттер галактокиназа мен галактозо–1–фосфат–уридилтрансферазаның жетiспеушiлiгi галактозаның жұмсалу процессiн блоктауға әкеледi, ол галактозаны көп мөлшерде ағзаға түсуiнiң неонатальдық кезеңiнде ерекше айқын байқалады.

Жиi кездесетiн ақаудың түрi–галактоза–1–фосфат–уридилтрансферазаның жетiспеушiлiгi торшаларда уландырушы галактоза мен галактоза–1–фосфаттың жиналып қалуына және күрделi көмiрсулардың синтезiнiң бұзылуына (галактозаның және галактоза–1–фосфаттың артық мөлшерi эпимеразалық реакцияны тежейдi, немесе УДФ–галактозаның глюкоза–1–фосфаттан түзiлуiн тежейдi) әкеледi, бұл клиникалық белгiлердi сипаттайды. Бүйрек, бауыр, ми, көз хрусталиктерiнiң торшалары зақымдалады. Балалар сүттi құлықсыз iшедi, тәбет төмендейдi, жиi құсады, диспепсикалық құбылыс байқалады, сары ауру, бауырдың және көкбауырдың үлкеюi байқалады, асцит, өсу мен ақыл–ой дамуының тежелуi жүредi, гипопротеиндер байқалады, геморрагиялық диатез, соқырлыққа әкелетiн катаракта болады.

Зертханалық жолмен нәрестелерде галактозаның шұғыл көбеюi (1 г/л.) және қандағы билирубиндi, галактозурияны, протеинурияны, гипераминоацидурияны анықтайды. Эритроциттерде галактоза–1–фосфаттың жиналып қалуы байқалады. Бауыр сынамасының қызметiнiң бұзылуы байқалады.

Емдеу – баланы лактозаның орнына құрамында басәа қант болатын жасанды сүтке ауыстырады (нәтижесi жақсы болады, егер емдеу нәресте кезiнде басталса).

Жас өскен сайын галактоза–1–фосфат–уридилтрансферазаның активтiлiгi жоғарлайды және галактоза алмасуы қалыпқа келедi.

Фруктоза алмасуының тұқым қуалаушылық бұзылуы

Фруктоза алмасуының тұқым қуалаушылық бұзылуы қатерлi емес фруктозурия түрiнде, фруктозаны қорыта алмаушылық және фруктозо–1,6–дифосфатазаның жетiспеушiлiгi түрiнде байқалады.

Фруктоза тағам қанттарының өнiмдерiнiң бiреуi болып табылады.

Iшектен фруктоза қанға және сонан кейiн баурға өтедi. Гепатоциттер цитозолында фруктоза–1–фосфатқа дейiн фруктокиназа ферментi және АТФ көмегiмен фосфорланады, сонан кейiн альдолаза ферментiнiң фосфотриозға дейiн ыдырайды, ал олар гликолиттiк жолмен энергия берiп ары қарай тотығады. Фруктоза молекуласының фруктоза–6–фосфаттың фосфорланып түзiлуiн жүргiзуi мүмкiн. Ол гликолизге қосылуын немесе гликопротеидтердiң компоненттерi–аминосахаридтердiң синтезi реакциясында қолданылады.

Фруктокиназа синтезiнiң бұзылуында қатерлi емес (эссенциалдық) фруктозурия дамиды. Ауру аутосомдық–рецессивтiк тип бойынша тұқымәуалайды. Аурудың жиiлiгi 1:30000. Босатушы ферменттiң болмауынан фруктоза фосфорланбайды, қанда жиналып қалады және зәр арқылы шығарылады. Айқын фруктозурия фруктозалық немесе тағамдық жүктемеде байқалады. Аурудың клиникалық белгiсi бiлiнбейдi.

Фруктозаның қорытылмаушылығы –оның алмасуының жиi кездесетiн ақауы болып табылады. Аурудың себебiне бауырдың фруктозо–1–фосфат–альдолазасы жетiспеушiлiгi жатқызылады. Ауру аутосомдық–рецессивтiк тип бойынша берiледi. Аурудың жиiлiгi 1:20000. Бұл ферменттiң активтiлiгiнiң тјмен болуынан фруктозо–1–фосфаттың ары қарайғы бөлiнуi өтпейдi және ол ұлпаларда жиналып қалады, торшаларға уландырушы әсер етедi. Осындай ферменттiк ақауларда гликогеннiң синтезi де басылады.

Ауру емiзетiн балаларда оларды қантпен, сонымен бiрге құрамында фруктоза болатын көк–өнiс және жемiстермен тамақтандыруды бастағанда байқалады. Аурудың белгiлерiнiң сипаты: тәттi тағамдарды iшпейтiндiгi, мазасыздығы, құсуы, терлеушiлiгi, дене тырысушылығы, гематомегалия. Ауру асқынғанда бауыр циррозы дамиды және естен тану байқалады.

Зертханалық жолмен гипогликемияны, фруктоземияны, гипофосфатемияны анықтайды. Бауыр, бүйрек, аш iшектiң шырынды беттерiнiң биоптаттарында фруктозо–1–фосфат–альдолазаның болмауын анықтайды.

Емдеу –құрамында фруктозасы бар өнiмдерден сахарозаны алып тастау.

Фруктозо–1,6–дифосфатазаның жетiспеушiлiгi. Бұл ферменттiң фруктозо–1–фосфаттан фосфаттық топты бөлуi өтпейдi, ол бұл метаболиттi бауырда бос глюкозаны түзу үшiн пайдалануды бұзады. Бұл ферменттiк ақау глюконеогенездiң аяқтаушы реакцияларына әсер етедi және соның нәтижесiнде глюкозаның гомеостазы механизмiн бұзады. Мұнан басқа, гликогендiк қордың (негiзiнен емiзетiн балаларда температурасы жоғарлағанында) асқынған лактатацидоздық және ацетонуриялық гипогликемия дамуы мүмкiн. Фруктозаны қабылдау бұл қалыпты күшейтуi мүмкiн. Ауруларда кей кездерi бауырдың майлануы өтедi, бұлшықет гипотониясы және естен айырылушылық (припадка) өтедi.

Ферменттiң мүлде болмауы бауыр биоптатының биохимиялық анализiнде анықталады.

Емдеу – тағам құрамында фруктозаны болғызбау.

Гликогеноздар

Адам ағзасында гликоген барлық мүшелер мен ұлпалардың құрамында болады, бiрақ ол көп мөлшерде бауырда (3–6) және бұлшықеттерде (0.5–1) болады. Бауыр гликогенiнiң рөлi гликемияның физиологиялық деңгейiн ұстау болып табылады және нәтижесiнде торшаны энергетикалық маңызды субстрат – глюкозамен қамтамасыз етедi. Бұлшықет гликогенi бос глюкозаның түзiлуiнсiз ыдырайды және энергетикалық материал үшiн қолданылады.

Гендiк мутацияның нәтижесiнде гликогеннiң синтезi мен ыдырауы реакцияларын катализдеушi ферменттерiнiң синтезi бұзылады. Ол гликогендiк аурулар – гликогеноздарға әкеледi. Бұл ауруларға торшаларда (негiзiнен бауыр) көп мөлшерде қалыпты немесе аномалдық құрылымдағы гликогендердiң жиналып қалуы тән болады. 1 кестеде гликогеноздардың негiзгi типтерi бейнелегнен.

Гликогеноздардың iшiнде жиi түрде Гирке ауруы кездеседi, ол фруктозо–1–фосфатазаның жетiспеушiлiгiмен қамтамасыз етiлген және бала өмiрiнiң алғашқы жылында бауырдың, бүйректердiң үлкеюi арқылы байқалады. Гипогликемия нәтижесiнде дене тырысуы, өсудiң тежелуi өтедi, ацидоз дамиды. Адреналиндi немесе глюкагонды енгiзу басым гиперлактацидемияны туындатады, бiрақ қан глюкозасының мөлшерi жоғарыламайды, себебi бауыр торшаларында бос глюкоза түзiлмейдi.

Гликогеноздар типтерi және олардың сипаттамалары

Гликогеноздардың типтері	Ауру түрi	Актив.бұзылған фермент	Гликоген депола–н жерi	Биохимимялық белгiлерi
1	Гирке ауруы,гепатонефромегалдық гликогеноз	глюкоза-6-фосфатаза	Бауыр, бүйрек аш iшектiң шырышты қабығы	Гипогликемия,кетозгиперлактацидемия, гипертриглицеридемия,гиперхолестеринемия,гиперурикемия. Адреналин,глюкагон,галактозалар реакциямен анықталмауы
2	Помпе ауруы,генералденген гликогеноз	қышқылды -1,4-глюкозид-аза	Бауыр, бүйрек Көкбауыр, бұлшықет, жүйке ұлпасы, лейкоциттер	Гиперурикемия, қандағы АсАт жоғарлауы, альдолаза адреналин,глюкагон, галактозаға (гликемия бойынша) қалыпты реакциялар.
3.	Кори ауруы, Форбс ауруы.	Амило-1,6- глюкозид- аза немесе олиго-1,4 трансглюкозидаза	Бауыр, бұлшықет, эритроциттер, лейкоциттер.	Ашқарындағы гипогликемия, кетоз, гипертриглицеридемия Эритроциттердегi гликогеннiң жоғарлауы
4.	Андерсен ауруы, амилопептиноз, дифозды гликогеноз бауыр циррозы-мен бiрге	-Д-1,4-глюкан-6-глюкозилтрансфераза.	Бауыр, бұлшықет, лейкоциттер	әзер байқалатын гипогликемия, кетоз, гипертриглицеридемия. Адреналинге реакция әалыпты, глюкагонға гликемиялық
5.	Мак-Ардл ауруы	Бұлшықет фосфорилазасы	Бұлшықеттер	Физикалық жұмыстан кейiнгi гиполактацидемия
6.	Герс ауруы.	Бауыр фос- форилаза.	Бауыр, лейкоциттер	әзер байқалатын гипертриглицеридемия кетоз. Адреналинге және глюкагонға реакциялар қалыпты болады.
7.	Томпсон ауруы.	Фосфоглюкомутаза	Бауыр немесе бұлшықет.	Ишемиялық жүктемеде бұлшықеттерде гликогенолиз өтпейдi.
8.	Таруи ауруы	Фосфофруктокиназа	Бұлшықет, эритроциттер.	Физикалық жүктемеден кейiн гиперлактацидемияның байқалмауы.
9.	Хага ауруы.	Фосфорилазакиназасы	Бауыр

Агликогеноздар

Агликогеноздар–сирек кездесетiн тұқымәуалаушы аурулар, ол гликоген синтетаза ферментiнiң жетiспеушiлiгiмен байланысты болады. Бауыр агликогеноздарында гликоген мүлде болмайды. Деполанған гликогеннiң мүлде болмауы қандағы глюкозаның деңгейiн тұрақты ұстауға керi әсерiн тигiзедi. Агликогенозы бар балаларда гипогликеиялық дене тырысуына бейiмдiлiк (негiзiнен физикалық жүктемеден кейiн) және қоректену ритмiнiң бұзылуы байқалады. Гипогликемиялық дене тырысуында (қандағы глюкоза мөлшерi 0,7–0,4 ммоль/л) негiзiнен таңертеңгi мезгiлде жиi қайталанады. Мұндай аурулар тұрақты түрде көмiрсу құрамды тағамды қабылдауы мiндеттi түрде қажет.

Мукополисахаридозалар

Мукополисахаридозалар–мукополисахаридтердiң (гликозаминогликан- дардың) ыдырауына қатысатын және әртүрлi мүшелердiң дәнекер ұлпаларында глюкозаминогликандардың тұндырылуымен жүретiн ферменттердiң жетiспеушiлiгiнен өтедi. Ауру өмiрдiң алғашәы үш жылында байқалады. Мукополисахаридозды науқастардың зәрiнде гликозаминогликандар-дерматансульфат,кератансульфат,хондроитинсульфат және гепаринсульфаттар мөлшерлерi жоғарлайды. Егер ересек адамда тәулiктiк зәр құрамында шығарылу мөлшерi 15мг болса, ал мукополисахаридоздық науқастарда бұл мәндер 100-200мг құрайды. Мукополисахаридоздардың биохимиялық сипаттамалары 2-ші кестеде берiлген.

Мукополисахаридтердiң әртүрлi типтерiнiң диагностикасы олардың клиникалық белгiлерiнiң ұқсастығымен қиындайды. Сондықтан зәр құрамында бөлiнетiн глюкозаминогликандарды биохимиялық идентификациялау және ауру терiсiнен алынған фибробласта өнiмдерiндегi ферменттiк ақауды анықтау мiндеттi түрде қажет.

Бұл ауруларға физикалық өсу және ақыл ой дамуының тежелуi тән, қаңқаның майысуы мүмкiн. Бұл аурулар қиын емделедi. Емдеу жолы ретiнде, мысалы, құрамында глюкозаминогликандарды ыдырататын ферменттер бар фибробласталарды енгiзедi.

Мукополисахаридтердiң негiзгi типтерінің биохимиялық сипаттамалары

Мукополисахаридоздардың типтері	Ауру түрлерi	Фермент жетiспеушiлiгi	Гликозаминогликандардың жиналуы
1	Гурлер синдромы	-L-идуронидаза	Дерматосульфат, гепаринсульфат
2	Гунтер синдромы	-L-идуронилсуль-фатсульфатаза	Дерматосулфат, гепаринсульфат
3	Санфилиппо ауруы: А типi түрi	Гепаринсульфатсульфатаза -ацетил--D-глюкозамидиназа -глюкозаминидаза	Гепаринсульфат Гепаринсульфат Гепаринсульфат
4	Моркио ауруы	Хондроитинсульфат--ацетилгексозаминсульфатаза	Кератансульфат
5	Шейе ауруы	-L-идуронидаза	Дерматансульфат, гепаринсульфат
6	Марото-Лами ауруы	-ацетиллактозаминсульфатсульфатаза	Дерматансульфат
7	атаусыз	-глюкуронидаза	Хондроитинсульфат

Мукополисахаридтердiң патогенезi және этиологиясы әлi күнге дейiн белгiсiз. Сонымен бiрге әртүрлi науқастардағы клиникалық белгiлер әртүрлi байқалады. Мукополисахаридтерден жиi түрде идурон қышқылын ыдырататынферменттiң жетiспеушiлiгiнен болатын Гурлер ауруы (бұл ауруда балалар 10 жасқа дейiн) және идурон қышқылының жетiспеушiгiнде болатын Шейе ауруы (бұл 30 жасқа қарай көз қарашығының тұмандануы бойынша байқалады және соқырлыққа әкеледi) арқылы сипатталады.
Эритроциттердiң глюкозо-6-фосфат-дегидрогеназаның жетiспеушiлiгi

Бұл генетикалық патология Х-хромосомада шоғырланған құрылымдық гендер деңгейiнде қамтамасыз етiледi. Ауру Африкада, Америкада (бұл ақау АҚШ-та 10-13 негрлер арасында), жерорта теңiзi жағалауы мемлекеттерiнде, Азербайжанның кейбiр аудандарында таралған.

Бұл ферменттiң синтезiнiң бұзылуы гемолиттiк анемияның дамуына әкеледi.

Глюкозо-6-фосфат-дегидрогеназа көмiрсулар тотығуының пентозо-фосфаттық жолының босатушы ферментi болып табылады. Бұл фермент катализдейтiн реакциялар барысында перидиндiк кофермент НАДФН₂ -нiң тотықсызданған формасын түзедi. Ол қанға тотықтырғыштың түсуiнен уландырушы асқынтотықтың тотығуын қайта қалпына келтiруi үшiн қажет:

Глутатионның тотықсызданған формасының эритроциттiк ферменттердiң және гемоглобиннiң, сонымен бiрге басқа да белоктар молекулаларының сульфгидрилдiк (–SH) тобын тотығудан қорғауда маңызды рөль атқаратынын ерекше айтуға болады. Глюкоза–6–фосфат–дегидрогеназаның туабiткен мүлде болмаушылығында НАДФ–тiң мөлшерi төмендейдi, сондықтан тотыққан глутатионның концентрациясы жоғарлайды. Бұл өзгерiстер эритроциттiк SH–құрамды гликолиттiк ферменттердiң инактивтелуiне ықпал етедi.

Бұл энзимдiк ақаулы науқастарда эритроциттер мембранасының өткiзгiштiгi шұғыл бұзылады, “иондық” насостың жұмысы төмендейдi, ол натрий мен судың өтуiне ықпал етедi және эритроциттердiң гемолизiн жүргiзедi.

Гемолиттiк криз антимолярлық препараттарды ағзаға енгiзгенде (сульфаниламидтер, нитрофурандар, антипиреттер, аналгетиктер гипогликемиялық және т.б., сонымен бiрге өсiмдiк тағамдары–бұршақ, қара бобтар, қарақат, қарлығандарды тағам ретiнде қабылдағанда) жиi дамиды.

Кейде бұл ферменттiң жетiспеушiлiгi нәрестелерде резус–жүйесiнiң бұзылуымен байланысты емес сарыауру түрiнде байқалады.

Бұлардың диагностикасы эритроциттердегi глюкоза–6–фосфат–дегидрогеназаның активтiлiгiн анықтауға негiзделген. Бұл ауруға гемоглобинурия, гемоглобин мен эритроциттердiң азаюы, жоғары ретикулоцитоз болуы тән болады.

ҚАНТ ДИАБЕТІНІҢ ДИАГНОСТИКАСЫ

Қант диабетін анықтау тиімділігін арттыру үшін диабеттің жіктелуі және диагностикасы бойынша Халықаралық эксперттік комитеті денісау популяцияда диабетті тесттілеудің келесі критериилерін ұсынады (1998 ж.): жасы 45 тен асқандар (тексеру үш жылда 1 рет), анағұрлым ерте жаста – семіздік, диабет бойынша тұқымқуалаушылық салмақ, анамнезінде гестациондық диабет кезінде, салмағы 4,5 кг артық туылған балалар, гипертония, гиперлипидемия, ерте анықталған глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы.

Жаңа ұсыныстарға сәйкес, қант диабетінің диагностикалық критериилері келесідей:

 Диабет симптомы оған қоса қан плазмасындағы 11,1 ммоль/л артық глюкоза деңгейін кездейсоқ анықтау.

 Ашқарында қан плазмасындағы глюкоза деңгейі 7,0 ммоль/л артық.

 2 сағаттан кейін 75 г глюкозамен толеранттылық тестін жүргізгеннен кейін қанда глюкоза деңгейі 10,0 ммоль/л артық, плазмада –11,1 ммоль/л артық. Диабеттің диагностикасы үшін кеотірілген 3 критериидің 2-і жеткілікті.

Глюкозурия диагнозды қою үшін қолданылмайды, себебі түтікшелік сорылудың бұзылуының нәтижесінде зәрде глюкозаның пайда болуы мүмкін, тіпті қанда оның қалыпты концентрациясы кезінде де.

Түсініксіз жағдайда глюкозаға толеранттық тестін жүргізу қажет (ГТТ). Бүкілодақтық денсаулық сақтау ұйымы (БОДСҰ) ГТТ және «қант диабеті» диагнозын қою үшін немесе «глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы» критериилері туралы (1-ші кесте) ұсыныс өңдеді (1999 ж).

Сонымен, қант диабеті диагнозы ашқарында қан плазмасында глюкоза деңгейі  7,0 ммоль/ және капиллярлық қанда -  6,1 ммоль/л артқан кезде қойылуы мүмкін.

Кесте 1

Глюкоза концентрацясының диагностикалық деңгейі (ммоль/)

Диагноз	Сынаманы алу кезінде	Қан		Тамырлық қан плазмасы
		тамырлық	капиллярлық
Қалыпты	ашқарында	3,3-5,5	3,3-5,5	4,0-6,1
	глюкозалық салмақтан кейін 2 сағаттан соң	<6,7	<7,8	<7,8
Глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы	ашқарында	<6,1	<6,1	<7,0
	глюкозалық салмақтан кейін 2 сағаттан соң	6,7 и <10,0	7,8 и <11,1	7,8 и <11,1
Қант диабеті	ашқарында	6,1	6,1	7,0
	глюкозалық салмақтан кейін 2 сағаттан соң	10,0	11,1	11,0

Кейбір пациенттерде глюкоза деңгейі жоғары, бірақ ол қант диабеті ретінде жіктелетін мәнге жетпейді. Бұл жағдайда «глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы» туралы айтады. Мұндай жағдайда диабет туралы айтуға болмайды, алайда бұндай ауруларға көңіл қою қажет, олар көмірсулары шектетілген диетаны ұстауы қажет. Глюкозаға толеранттылықтың бұзылуымен пациенттердің арасында жыл сайын 2-4 % -да қант диабеті дамиды, осыншама пациенттер толығымен қалпына келеді. Глюкозаға толеранттылықтың бұзылуымен пациенттердің арасында, сондай-ақ диабетпен ауыратындардың арасында, инсульт пен миокард инфарктінің даму қауіптілігі жоғары.

ГТТ диагноз түсініксіз болған жағдайда жүргізіледі. Егерде «қант диабеті» диагнозы клиникалық бейнесі жағынан және тамақтан кейін немесе ашқарында глюкоза деңгейі артқандығында күмән болмаса, онда ГТТ жүргізу көрсетілмейді, яғни бұл тест ұйқы безінің қызметі үшін бәрібір емес. ГТТ жүргізу үшін көрсеткіштер мен оның хаттамасы 17-ші кестеде көрсетілген.

Акромегалияның диагностикасы кезінде және глюкозурия себептерін айқындау кезінде қанның сынамасы 30 минуттық интервал бойынша алынуы мүмкін.

Қант диабетімен ауыратындарға емді таңдау кезінде гликемиялық және глюкозуриялық профильдерін жүргізу тағайындалады. Профильді тағайындау қантты төмендетуші терапияның көлемі мен түрін таңдау үшін қажет. Глюкозаны зерттеу әрбірбір тамақтану алдында, таңертеңгңлңк, түскі, кешкі және жатар орын алдындағы астан кейін 120 минуттан соң жүргізіледі.

Кесте 2

Глюкозаға толеранттылық тесті

Көрсеткіші

Орындалуы

- Ашқарында / кездейсоқ қандағы глюкоза деңгейін өлшеу кезінде күмәнді нәтижелер. - Күтпеген глюкозурия, сонымен қатар жүктілік кезінде. - Қандағы глюкоза деңгейінің қалыпты жағдайындағы қант диабетінің клиникалық белгілері. - Акромегалии диагностикасы

- Пациент 3 күн аралығында күніне құрамында 150 г көмірсуы бар жай тағамды қабылдау қажет. - жай физикалық салмақты сақтау. - Сынаманы ашқарында 8 немесе одан да артық уақыт тамақтанбаған жағдайда жүргізіледі. - Ашқарында қан плазмасындағы глюкоза деңгейін таңертең өлшеу. - 75 г глюкозаны 300 мл суға ерітіп, 5 минут алдын ішу. - Қан плазмасында глюкоза концентрациясын 2 сағаттан кейін анықтау (балаларға 1,75 г глюкоза/кг дене салмағының, бірақ 75 г артпау қажет). - тестті жүргізу уақытында пациент сабырлы болу қажет, темекі шекпейді, су ішпейді. Ескертпе! Глюкозаның орнына сахарозаны қабылдауға болмайды.

Түнгі гипогликемияны жіберіп алмау үшін, глюкозаны түнгі уақыттада зерттейді (сағат таңғы 3-те). Глюкозуриялық профиль үшін зәрді қанды зерттеу аралығындағы аралықта жинайды. Диагностикалық мәнділігі инсулинрезистенттілік синдромын ертерек анықтау міндеті болып табылады, яғни бұл ҚД 2 типін және оның асқынуларын бөлуге және емдеуге көмектесуі мүмкін.

Гликозилирленген гемоглобин – посттрансляциялық ұйымдасатын, гемоглобин. Глюкоза белоктармен (сонымен қатар гемоглобинмен) әсерлесе отырып, шиффтік негіз түзеді. Гемоглобиннің гликозидациялық дәрежесі анализге қанды алғанға дейінгі 4-6 апта кезеңінде глюкозаның орташа деңгейін бейнелейді.

Сонымен, қандағы глюкоза концентрациясының уақытша жоғарылауы қанда гликозилирленген гемоглобин құрамының артуы сияқты өзіндік «із» қалдырады. Гликозилирленген гемоглобин концентрациясын өлшеу қант диабеті кезінде гипергликемияның айқындығын ретроспективті бағалауға мүмкіндік береді.

HbAl 3 компоненттен тұрады: HbAlа, HbAlb, HbAlс. Мөлшерлік жағынан HbAlс басым.

Гликозилирленген гемоглобин (гемоглобин Alс) қандағы құрамының қалыпты көрсеткіші диабет еместерде 6 % азды құрайды.

Қант диабетімен ауыратындардың анықтау нәтижесін бағалау:

6 % төмен-көмірсу алмасуының реттелуінде бұзылудың болмауы;

8-9 % - көмірсу алмасуының қанағаттанарлық реттелуі;

9-12 % - көмірсу алмасуының реттелуі нашар;

12% жоғары - көмірсу алмасуының реттелуі өте нашар.

HbAl концентрациясының жоғарылауы қант диабетінде байқалады (5,5-8 % - жақсы компенсирленген қант диабеті, 8-10 % - жеткілікті компенсирленген қант диабеті, 10-12 % - біршама компенсирленген қант диабеті, 12 % көп – компенсирленбеген қант диабеті).