Тема. «Ие кижиниё чаёчылчаан тыва =г-б\леге ролю»
(Ада-ие хуралынга беседа)
«+г» деп с=с бурунгу турк дылда «херээжен» азы «ие» дээн уткалыг. Амгы хакас дылда огну «иб» дээр, херээжен кижини «ибчи» дээр. Чанчылчаан тыва ог-булеге херээжен кижи оске аалдын келини бооп кээрде ончулуг кээр. Ончунун кол кезээ чурттаар оран-сава - оо болур. Ынчангаш ог деп сос чоорту кошкун амыдыралдыг чоннарнын чурттаар оран - савазын адаар сос болу берген.
Алтайлар аалга чаш уруг торуттунерге: «Керек ба, керек йок ба?» - деп айтырар. «Оол бе, кыс бе ?»- дээн уткалыг. 20 вектин эгезинге чедир тыва херээжен кижини «херээжок» деп адаар турган. Александр Адольфович Пальмбах «херээ» -деп соске орус «женщина» деп состун бир дугаар слогун немээш, «херээжен» деп чаа сос чогааткан.
Херээжен кижини адаар состер тыва дылда ковей. Тывалар чеди ада ажылдыр аразында огленчип болбас турган. Ол чанчылды экзогамия дээр.Оске аалга келген херээжен кижи огнун ишти болур. +г кыс кижинин ончузу - даа болза, эр кижи огнун ээзи болур.
Оонун ээзинин улуг торелдеринге «келин» болур. «Келген» деп состен укталган. Оонун ээзинден бичии торелдери «ченгей» - казахтарда «женге»,
азы «чаавай» дээр. Хакастар келинин бичии турда - ла алгаш боттарынын аалынга остуруп алыр турган. Ындыг уругну «наа пала» - дээр.
Тываларнын куда езулалында «дугдээр» деп езулал бар. Душтук кыстын чангыс чажын чарар кижи - кууйу, авыралдыг ава, « алган ашактыг, ажы-толдуг, азыраан малдыг»- аас - кежиктиг кижи болур. Душтук кыс база-ла буянныг улуг кууйу ышкаш чаа аалынын хундулуг кижизи болзун дээн уткалыг.
Ынчангаш огнун ээзи херээжен кижи улугларга толу ышкаш кичээнгейлиг, хундуткелдиг, бичиилерге авазы ышкаш эриг баарлыг болур ужурлуг.
Хакас чоннун тоолчургу чугаазында =г-буле тутпайн ада-иезинин аалынга назылап кырый берген херээжен кижи огбелеринин одунун ээзи бооп хуула берген.
Тывалар «Дээр адам, чер ием»- деп чудуур турган. Олар оран-танды ээзи кыс кижи деп бузуреп чораан. Шаг-шаандан тыва херээжен кижи тос-караан тудуп алгаш чажыын чажып чорааш, аал - оранынга буян - кежикти дилеп берип чораан. Душтук кысты дугдээрде, оон каасталгаларын солуп бээр. Тыва херээжен кижинин монгун сыргалары оонун эзинин, ажы - толунун камгалалы болур. +г - буленин эп-найыралы, аралажып -дузалажыры, ажы- толунун кижизидилгези ие кижиден хамааржыр. (Розанын ада - иези). Бир эвес ава кижинин холу чемзиг болбас болза, оонун ээзи, ажы-толу =гге - даа ызырынмас болур.
Бурунгу Тывага келинни ада-ие боттары тып алыр. Олар «угун салгаар» деп чувени ыяк билир болгаш демниг, булелиг, кижизиг, мозулуг, буянныг улустун кыстарын алыксаар турган. Келин кыс томаанныг, чопшул, ажылгыр, эрес-кежээ, ээлдек-эвилен, эт-севинге камныг, мал-маганынга хумагалыг болур ужурлуг. Ог-буленин чедимчелиг амыдыралы - кыс кижинин холунда.
+г - буле деп состун утказын-даа бодап к==рге, херээжен кижинин булелеп, эвилелдеп, демнештирген болуу-дур. Ынчангаш, кошкун чоннарнын амыдыралынга херээжен кижи хундулуг болгаш бедик рольдуг турган.
Оон рольдары:
-
Эр эжинин авыралдыг чоленгиижи.
-
Ажы-толунун ынак авазы.
-
Т=релдеринин угбазы, дунмазы, даай-авазы.
-
Ада - иезинин толептиг кызы.
-
Бээлеринин, кунчугларынын хундулуг келини.
-
Чуржуларынын эриг баарлыг чаавазы.
-
Уйнуктарынын ынак кырган -авазы.
-
Ог-буленин кол булелекчизи.
-
Ог-буле будурулгезинин бригадири.
-
Ог-буленин эмчизи.
-
Кырганнар интернадынын ажылдакчызы.
-
Оскустер бажынынын кижизидикчизи.
-
Ог - буленин повары.
-
Даараныкчы.
-
Хеп чуур кижи.
-
Ажы-толунун баштайгы башкызы.
-
Психолог.
-
Ветеринар.
-
Зоотехник.
-
Аяк -чуур.
-
Аштакчы.
-
Экономист.
Херээжен кижиге хамаарышкан хоруглар:
-
Торе херээнге киришпес.
-
Дириг чуве тыны успес.
-
Арага амзавас.
-
Эр кижинин сузун баспас.
-
Хоомейлеп, сыгыртып болбас.