9-ку классты доозарынга тыва дылга чаа хевир-биле түңнел күрүне шылгалдазы

1-ги вариант

Кожуун _____________________________________________________________

Хоорай______________________________________________________________

Школа_____________________________________________клазы____________

Фамилиязы__________________________________________________________

Ады________________________________________________________________

Адазының ады_______________________________________________________

Код ________________________________________________________________

Код_________

Онаалгаларны күүседиринге удуртулга

9-ку классты доозарының тыва дылга шылгалдазының онаалгаларын 4 шак (240 минут) дургузунда күүседир. Шылгалда ажылы 3 кезектен тургустунган.

1-ги кезекте С1 деп чаңгыс онаалга кирип турар. Онаалганың утказы: сөзүглелди 2 катап дыңнааш, ук сөзүглелге кыска эдертиг бижиир. Бо онаалганы аңгы саазынга күүседир.

2-ги кезек иштики ийи А1 – А7 болгаш В1 – В10 деп онаалгалардан тургустунган. Ук онаалгаларны бердинген сөзүглелге даянып күүседир.

А1 – А7 деп онаалгалар дээрге бердинген харыылардан шынын шилип тывар, тест хевирлиг онаалгалар болуп турар. Бердинген харыылардан чүгле шын чаңгыс харыыны тыпкаш, ону төгериктеп демдеглеп каңар. Бир эвес шын эвес айтыпкан болзуңарза, ону чаңгыс шыйыг-биле шыйгаш, шын харыыны төгериктеп каңар.

В1 – В10 онаалгалар дээрге онаалгада кирип турар айтырыгларга кыска шын харыыны бээри болуп турар. Бир эвес чазыпсыңарза, частырыыңарны чаңгыс шыйыг- биле шыйгаш, чанынга шын харыызын бижиңер.

3-кү кезекте онаалганы 2-ги кезекте сөзүглелге даянгаш, күүседир. Ук кезек кайы-бирээзин шилип алыр С2.1 болгаш С2.2 деп онаалгалардан тургустунган. Шилип алганыңар онаалганы демдеглээш, аңаа делгереңгей бижимел харыыдан бериңер. Бо онаалганы аңгы саазынга күүседир.

Шылгалда эгелээниниң соонда, 70 минут эрткенде, орфографтыг словарьларны ажыглаарын чөпшээреп болур.

Онаалгаларны бердинген чурумун ёзугаар харыылаарын сүмелеп тур бис. Үе чидирбези-биле билбес онаалгаңарны арттырып кааш, дараазындазынче кириңер. Онаалгаларны күүседип каапканыңар соонда үе артса, кылдынмаан онаалганы катап күүседирин кызыңар.

Онаалгаларның бөдүүнүн болгаш нарынын барымдаалап, онаалга бүрүзүн баллдар системазы-биле үнелээр. Шупту онаалгаларны күүсеткениңер түңнелинде силерниң алган баллдарыңарны, кадыпкаш, бүгү ажылдың түңнелин үндүрер. Ынчангаш хөй баллдар ажылдап алырын кызыдыңар.

Чедиишкиннерни күзедивис!

Код_________

1-ги кезек

С1. Сөзүглелди кичээнгейлиг дыңнааш, кыска эдертигни бижиңер. Баштай онаалганың дугаарын айыткаш, аңгы саазынга күүседиңер. Сактып алыңар! Эдертигни бижиирде, сөзүглелдиң иштики темаларының болгаш бүдүн бодунуң утказын дамчыдар. Эдертигниң хемчээли 90-дан эвээш эвес сөстүг болур ужурлуг.

2-ги кезек

Сөзүглелдиномчааш, А1 – А7 онаалгаларныкүүседиңер.

БАГЛААШ

1. 
   Кырган ирей, боду-биле дөмей назылап кыраан аъдының кырында кандыг-даа хилинчек чок олуруп алган, ооң аайы-биле аяар чортуп олурган. (2) Аъдын ол дүргедедир-даа шаа чок, назыны дөгүй берген кара доруг аъды пат-ла чүрээ өлген, кагар-согар-даа болза, дөмей-ле оон ылгын болбас. (3) Ынчангаш олар бот-боттарының назы-харын билчир болгаш албадашпайн, хире шаа-биле чоруп органнар. (4) «Удавас Узун-Ашактың чурту-ла болгай, ашак-кадай боттары шагда-ла кызыл-дустай берген, ында ам оглу чурттап орар, аңаа барып бут хөндүрүп алыр-дыр» деп ол боданган.
   

(5) Чоок-кавы аалдарда ооң чогум адын-даа билир кижи чок, анаа-ла Ак-Начын келди дижирлер. (6) Та чүнүң ужун чүве, ол бүгү назынында өг-бүле чок чурттап келген. (7) Дамчыыр чугаадан алырга, ол аныяк шаанда бир ядыы араттың чалыы чараш уруунга ынакшаан турган. (8) Боду база түреңги улустуң оглу болгаш, өгленип алырын бодааш, аалдардан арага-дары, аъш-чем бөлдүнүп алгаш, бир хүн келирге, ынакшаан уруу өске кижиде барган болган. (9) Боду кайын үе-чергези оолду каапкаш, барып алыр, ядыы ада-иезиниң чаңгыс уруун бай кыдат садыгжы күш-биле аппарган...

… (10) Ак-Начынның чалыы чүрээ аңаа улуг согугну бүгү назынында ап, оон бээр-ле эш чок арткан дижир. (11) Чааскаанзыргай болгаш ындыг ийикпе, турум чурттаар чери-даа чок, ол хирезинде кезээде аъттыг, кажан шагдан эдилеп келгени ак-демир-биле каастаан эзер-чүгенниг, аът челинден долгап тургаш тырттып каан кара шокар чеп-аргамчылыг, улуг эвес таалыңныг, оозун даады-ла, иштиг-куруг-даа болза, эзериниң чавыдынга ажыр каап алгаш чоруур. (12) Алыс боду узаныр-дарганнаар болгаш эр кижиниң эдилелин бүрүнү-биле боду кылып алыр турган. (13) Ынчангаш чамдык аныяк эрлер безин ооң эт-севин адааргал-биле көөр.

(14) Ак-Начын узаныр деп барганда изиг чайын тайгаже үнгеш, аңаа хөмүр өжүрүп, хөрүк, дөжү-масказын чажырып суп каан черинден уштуп, кылыр чүвезин дооскаш, база катап-ла дарганнаар хер-херекселин тайгага чажырып каар. (15) Ынчангаш оон каяа узанып турганын, хер-херекселин чажырып каанын кым-даа билбес турган.

(16) Арбан-сумуда ооң таныыр улустары, ырак чоок дөргүл-төрели хөй-даа болза, ол сеткилинге тааржыр өглерге кирер,оларга барганда, бодунуң өөнде келген чүве дег, таваар, аът-хөлүн эртежик-ле оъткарып кааш, хонар дээн өөнүң ажылдарын кылчып, оларның-биле кады хөлзеп-ле кежээлээр. (17) Ол өглерниң ээлери аңаа база чаңчыгып калган, ону аалдың кижизи кылдыр көрүп, харын бодун удур айбылаарга безин чажам дивес оларның аайы-биле кыл дээн чүвезин хире шаа-биле күүседип каар турган.

(18) Ак-Начынның оон өске база ийи онзагай талазы бар. (19) Олынчапчораашамыдыралдыңагымынэндевес, көрген-билген, дыңнаанчүүлдерикайыкөвей, ынчангашбирчежеооңсолунчугаазындыңнаксаан улус онукүзелдии-биле өөнгехүндүлепхондуруксаар. (20) Эң-не эргежокчүүлү – ооңчамдык эм оъттарнытанып, онуажыглапбилиритурган. (21) Ол-ла бүгүонзагайталаларыооңадынчонаразынгакөдүрүп, онухүндүлепкөөрүнчечайгаар-ла албадаптурган.

(22) Ам Ак-Начынназыдапкырыйберген. (23) Биеэгидегат-алдаркайдабоор. (24) Ынчалза-дааооңбарыпкирипчораанөглериниңээлеричамдыктарычырыкчеркырындачок-дааболза, оларныңажы-төлүону кара чажындантаныыр, билирболгаш ада-өгбелериышкашхүндүлеп, хүлээп ап чаңчыгыпкалганнар. (25) Ындыгөглерниңбирээзи, шагдан тура-ла кирипөөренгени, кырганныңкадыөскенэжи Узун-Ашактыңчуртунчекалгыдып органы ол.(Ш.Куулар) (441 сөс)

А1-А7онаалгаларны сөзүглелге даянып, күүседиңер. Онаалга бүрүзүнде бердинген харыыларның иштинден чүгле чаңгыс шын харыыны тыпкаш, төгериктеп демдеглеңер.

А1. Сөзүглелде Ак-Начын ирейни чон чүге хүндүлеп чоруурул?

1. 
   улуг назылыг кижи дээш;
   
2. 
   ооңсолунчугаазындыңнаксааш;
   
3. 
   ооң ажыл-ишчи, мерген угаанныы болгаш дузааргаа дээш;
   
4. 
   ону кара чажындан таныыр болгаш.
   

А2. Чааскаанзыргайдээн сөстүң антоними...

1) хөглүг;

2) чугаакыр;

3) улусчу;

4) өөрзүрек.
А3. Эвфемизм кирген домакты айтыңар.

1. 
   Ам Ак-Начынназыдапкырыйберген.
   
2. 
   Эң-не эргежок чүүлү – ооң чамдык эм оъттарны танып, ону ажыглап билири турган.
   
3. 
   «Удавас Узун-Ашактың чурту-ла болгай, ашак-кадай боттары шагда-ла кызыл-дустай берген, ында ам оглу чурттап орар, аңаа барып бут хөндүрүп алыр-дыр» деп ол боданган.
   
4. 
   Ол-ла бүгү онзагай талалары ооң адын чон аразынга көдүрүп, ону хүндүлеп көөрүнче чайгаар-ла албадап турган.
   

А4. Үжүктер болгаш үннерниң саны дүүшпес сөстү айтыңар:

1. 
   оъттар;
   
2. 
   биеэги;
   
3. 
   чайын;
   
4. 
   аяар.
   

А5. Өк-биле адаар ажык үн чок сөстү тывыңар:

1. 
   аът;
   
2. 
   оът;
   
3. 
   кижи;
   
4. 
   ядыы.
   

А6. Амыдыралдың агымыдеп сөс каттыжыышкынының холбаазын айтыңар:

1. 
   тааржылга;
   
2. 
   каттыжылга;
   
3. 
   хамааржылга;
   
4. 
   башкарылга.
   

А7. Узаныр-дарганнаардеп сөстүң тывылган аргазын айтыңар:

1. 
   кожумактыг арга;
   
2. 
   ийи аңгы дөстү каттыштырар арга;
   
3. 
   хурааңгайлаар арга;
   
4. 
   өске дылдан үлегерлээн.
   

Номчаансөзүглелгедаянып, В1–В10 онаалгаларныкүүседиңер. Харыыларнысөстерболгашсаннар-биле демдеглээр.

В1.Бут хөндүрердеп быжыг сөс каттыжыышкынының утказын тайылбырлаңар.

В2.Аппарган деп сөстүң тургузуун сайгарыңар.

В3. Сөзүглелдиң 9, 10 дугаар домактарында хамаарылга хевиринде сөстерни ушта бижиңер.

В4. Сөзүглелде 2 – 5 дугаарлыг домактарның иштинде эдеринчи таваржып чоруур домактың дугаарын айтыңар.

В5. 11 дугаар домакта демдек адының чогаадылга кожумаа немежирге, дакпырлап бижиир ажык эвес үжүктерлиг сөстерниушта бижиңер.

В6. 19 дугаар домакта шагда эрткен үениң кожумаа кирген узадыр адаар ажык үннүг сөстерни ушта бижиңер.

В.7. Сөзүглелде 18 дугаар домактың грамматиктиг ооргазын (чугула кежигүннерин) айтыңар.

В8. Сөзүглелдиң 7 дугаар домактың нарынчыттынган аргазын айтыңар.

В9. 5 – 9 дугаар домактарның кайызы чагырышпаан нарын домак болуп турарыл?

В10. 14 – 16 дугаар домактарның кайызынданемелдениң тайылбыр домаа кирип турарыл?

3-кү кезек

2-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, аңгы саазынга С2.1 азы С2.2. онаалгаларның бирээзин күүседиңер. Чогаадыгны бижиирде, С2.1 азы С2.2 дугаарын айтып каарын утпаңар.

С2.1.«Кижизиг аажы-чаң» деп темагакыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден чижектерни киирип болур силер. Кыска чогаадыгның хемчээли 50-ден эвээш эвес сөстүг болур ужурлуг.Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

С2.2.Үстүнде бердинген сөзүглелде нарын сөстерниң ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлаңар. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден чижектерни киирип болур силер. Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.