Тыва дыл 9-ку класстың доозукчуларынга түҢнел күРҮне шылгалдаларынга онаалгалар (чаа хевир-биле 1-ги шенелде) кызыл 2011

Н.Д. Сувандии
ТЫВА ДЫЛ
9-КУ КЛАССТЫҢ ДООЗУКЧУЛАРЫНГА ТҮҢНЕЛ КҮРҮНЕ ШЫЛГАЛДАЛАРЫНГА ОНААЛГАЛАР

(ЧАА ХЕВИР-БИЛЕ 1-ГИ ШЕНЕЛДЕ)

КЫЗЫЛ - 2011

Н.Д. Сувандии

ТЫВА ДЫЛ

9-КУ КЛАССТЫҢ ДООЗУКЧУЛАРЫНГА ТҮҢНЕЛ КҮРҮНЕ ШЫЛГАЛДАЛАРЫНГА ОНААЛГАЛАР

(ЧАА ХЕВИР-БИЛЕ 1-ГИ ШЕНЕЛДЕ)

Кызыл – 2011

УДК

ББК

С

Сувандии, Н.Д. Тыва дыл. 9-ку класстың доозукчуларынга түңнел күрүне шылгалдаларынга онаалгалар / Н.Д. Сувандии. – Кызыл, ТР-ның өөредилге болгаш эртем яамызының НШСИ, 2011. – 47 с.
Дузалал өөредилге номунда чижек онаалгаларлыг Күрүнениң түңнел аттестациязынга (чаа хевир-биле) белеткээн 5 вариантыны киирген. Номнуң кол сорулгазы – 9-ку класска тыва дылдың чаа хевир-биле күрүне шылгалдазын дужаарынга белеткенири.

Чыындыда шылгалдага белеткенир онаалгаларның шуптузунуң харыыларын берген.

Ук ном ниити билиг школаларының 9-ку класстарының өөреникчилеринге, тыва дыл башкыларынга дузаламчы кылдыр белеткеттинген.
Сувандии, Н.Д. Тувинский язык. Задания к итоговой государственной аттестации выпускникам 9 класса. – Кызыл, ИРНШ Министерства образования и науки Республики Тыва, 2011. – 47 с.
В пособие включены 5 вариантов типовых заданий Государственной итоговой аттестации (в новой форме). Пособие предназначено для отработки практических навыков учащихся по подготовке к экзамену (в новой форме) в 9 классе по родному (тувинскому языку).

В сборнике даны ответы всех вариантов тестовых заданий.

Пособие предназначено для учащихся 9 классов основной школы и учителей родного языка.
Рецензентилери: Кара-оол Л.С., ТывКУ-нуң тыва болгаш орус дылдарның теория болгаш методиказын эге школага өөредир кафедраның доцентизи, ф.э.к.;

Сарыглар Ч.А., Кызылдың № 9 гимназиязының дээди категорияның тыва дыл, чогаал башкызы.
© Сувандии Н.Д., 2011

Допчузу
Онаалгаларны күүседиринге удуртулга………………………………………………………5
Вариант 1

1-ги кезек…………………………………………………………………………………………6

2-ги кезек…………………………………………………………………………………………7

3-кү кезек………………………………………………………………………………………..11

Вариант 2

1-ги кезек………………………………………………………………………………………..13

2-ги кезек………………………………………………………………………………………..14

3-кү кезек………………………………………………………………………………………..18

Вариант 3

1-ги кезек………………………………………………………………………………………..20

2-ги кезек………………………………………………………………………………………..21

3-кү кезек………………………………………………………………………………………..25

Вариант 4

1-ги кезек………………………………………………………………………………………..26

2-ги кезек…………………………………………………………………………………..……27

3-кү кезек………………………………………………………………………………………..31

Вариант 5

1-ги кезек………………………………………………………………………………………..32

2-ги кезек……………………………………………………………………………………..…33

3-кү кезек……………………………………………………………………………………..…37

Харыылары……………………………………………………………………………………...38

Онаалгаларны күүседиринге удуртулга^¹

Тыва дылдың шылгалдазының онаалгаларын күүседиринге 4 шак (240 минут) бердинер. Ажыл 3 кезектен тургустунган.

1-ги кезекте 1 онаалга (С1) кирип турар. Ук онаалгада дыңнааны сөзүглелге улуг эвес бижимел ажыл (кыска эдертиг) кирген. Кыска эдертигге бижиир сөзүглелди 2 катап дыңнаар.

Бо онаалганы аңгы саазынга күүседир.

2-ги кезек номчаан сөзүглелден күүсеттинер. Ында бердинген 6 онаалганың харыызын шын шилип тывар (А1 – А6) база 14 онаалгага кыска харыыларны боттары бээр (В1 – В14).

А1 – А6 онаалгаларда 4 харыы вариантызы бердинген болур, оларның бирээзи шын, ынчангаш ону тодарадыр. Шын харыыны төгериктеп каар. Бир эвес шын эвес харыыны төгериктепcиңерзе, чаңгыс шыйыг-биле шыйгаш, шын харыыны төгериктеп каңар. В1 – В14 онаалгаларга боттарыңар кыска шын харыыны бериңер. Ук харыыларны билдингир кылдыр бот-боттарындан биче сектер-биле аңгылап бижиңер, бир эвес чазыпсыңарза, чаңгыс шыйыг-биле шыйгаш, чанынга шын харыызын демдеглеңер.

3-кү кезек база үстүнде сөзүглелден күүсеттинер.

3-кү кезекти күүседирде, ийи онаалганың (С2.1 болгаш С2.2) бирээзин шилип алгаш, делгереңгей бижимел харыыдан бериңер. Бо онаалганы аңгы саазынга күүседир.

Шылгалда эгелээниниң соонда, 70 минут эрткенде, орфографтыг словарьларны ажыглаарын чөпшээреп болур.

Онаалгаларны бердинген чурумун ёзугаар харыылаарын сүмелеп турар бис. Шак чидирбези-биле, билбес онаалганы арттырып кааш, өскезинче кириңер. Онаалгаларны күүседип каапкан соонда, үе артса, кылдынмаан онаалганы катап күүседиңер.

Онаалганың белен азы бергезин барымдаалап, шын харыыны бир болгаш элээн каш баллдар-биле үнелээн. Ажылды үнелээрде, шупту алган баллдарны кадыптар, ынчангаш бедик түңнелдерни көргүзүп, чедиишкинниг ажылдаарыңарны күзедивис!

1-ГИ ВАРИАНТ
1-ги кезек

Сөзүглелди дыңнааш, С1 онаалганы аңгы саазынга күүседир. Баштай онаалганың дугаарын бижээш, оон кыска эдертигни бижиңер.

АГААРНЫ КАМГАЛААРЫ

Чер бөмбүрзээн агаар карты бүргээр, ынчангаш ону агаар океаны деп адаар. Чер кырында бүгү чүүлдер – кижилер, үнүштер, дириг амытаннар агаар океанының салдарында турар. Айда ышкаш, Чер бөмбүрзээнге агаар чок турган болза, бистиң планетавыска амыдырал турбас.

Агаар океанын кижи хирлендирбес болза, бойдус боду хаттың, чаашкынның, харның дузазы-биле «аштанып, арыгланып» шыдаар. Бойдустуң боду чаяаган бо эргилдезин кижилер үрегдеп турар. Ооң чижектери кончуг хөй. Делегейде заводтарның, фабрикаларның, чуртталга бажыңнарының хоолайларындан кончуг хөй ыш база хөмүрзүг ажыг хей (углекислый газ) агаарже ылгалып үнүп турар. Ооң ужундан кижилерниң, дириг амытаннарның, үнүштерниң тынарынга херек кислород хып, хөйү-биле чарыгдаттынып турар. Ынчангаш хөй үлетпүр-бүдүрүлгелер мөөңнеттинип, хоорайларда агаар-бойдус кедергей хирленип, кижилерниң чурттаар, амыдыраар байдалы нарыыдап турар. Ындыг берге байдалдар бүгү талазындан бедик даглар-биле хүрээлеттинген ыйгылааштарның девискээринде улам дорайтап турар.

Тываның девискээри даглар-биле хүрээлеттинген. Кыжын хар чок. Соок агаар чылыг агаардан аар. Ынчангаш соок агаар ыйгылааштарның чериниң кырынга мөөңнеттинген, ачылыг агаар өрү көдүрлүп үне берген. Соок агаар-биле ыш холушкаш, чер кырынга үр туруп, кижилерниң, дириг амытаннарның, үнүштерниң тынарынга херек кислородту эвээжедип турар.

Тыва Республиканың хоорайларында заводтар, фабрикалар, чуртталга бажыңнары, школалар, эмнелгелер көвүдээн. Олар хөмүр-даш оттулар болганындан хөй ышты, хөмүрзүг ажыг хейни, хөөнү болгаш өске-даа хоралыг бүдүмелдерни агаарже үндүрүп турар. Тываның ыйгылааштарында кыжын хат хадывас болганындан ыштыг-бустуг агаар Кызылдың, Ак-Довурактың, Шагаан-Арыгның, Хову-Аксының, кожууннар төптериниң кырынга диргелип туруптар. Ол багай агаар бүгү чүүлдерни хөө-биле шыва ап, бажыңнарны хирлендирип, үнүштерге, дириг амытаннарга хора чедирип, кижилерни аартып турар. Хоралыг холуксаалыг хөө хар кырынга дүшкеш, чазын хар суу-биле кады хемнерже кирип, балык-байлаңны хораннап турар.

Тываның улуг хоорайларында автомобильдер хөй апарган. Олар хөмүрзүг ажыг хейни ылгап үндүрүп, агаарны хораннап, кижилерниң тынар органнарынче, өкпезинче кирип, оларның кадыкшылын баксырадып турар. Хоорайлар хирленмезин, агаар-бойдус болгаш кижилерниң кадыкшылы баксыравазын дээш, ышты, хөмүрзүг ажыг хейни, ыйбаны, хоралыг бүдүмелдерни агаарже үндүрбес дериг-херекселдерни Тываның хоорайларында ажыглап эгелей берген. Кудумчулар, тротуарлар, чечектер тараан черлер довурак-доозун-биле хирленмезин дээш, оларны үргүлчү суггарып, суг-биле чаштырып турар. Мындыг хемчеглерни алган соонда, хоорайларның агаары хирленмес, кижилерниң кадыкшылы экижиир, назыны узаар. («Тыва дугайында чугаалардан»)

2-ги кезек

Сөзүглелди номчааш, А1 – А6 онаалгаларны күүсет.

ШИВИНИҢ ДҮВҮРЕЛИ

(1) Чоорту бедээш, бажы сүүрере берген бедик кара дагның арга чарыынга шиви колдай үнген дилиндек арга ырактан көстүп чыдар. (2) Аңаа, бодунуң төрел бөлүүнүң аразынга, Чараш-Шиви дээр аттыг шивижигеш өзүп турган. (3) Ооң силиг, шевергини аажок: шору узун, чиңгежек дурт-сынныг, будуктары суук-суук, көөрге, шала турамык көстүр. (4) Өзүп үнген чери база онзагай: калбак-калбак, улуг, сүүр хаяларлыг иемдик. (5) Оон ырак эвесте, дагның элээн дескилежи берген эдээнде асфальтылыг улуг орук бар. (6) Чараш-Шиви эрткен-дүшкен машина-техниканы магадап көрүп тургулаар. (7) Кышкы соок дыңзып, кылын хар немежип, ону долгандыр куржап алза-даа, оларны Чараш-Шиви сонуургавас апаар чаң тып алган. (8) Шагның бо үезинде, Чаа чыл үнгелекте, бажыңынга каастап, шимээр дириг шиви тургузуп алыксаан Кижи-Араатан чедип келгеш, хилинчек чок чалыы шивилерни кам-хайыра чок кезип аппаарын ол ада-иезинден билип алган. (9) Кыштың башкы айы дүрген-не төне бээрин ол дыка күзээр. (10) Бир-ле кыжын бүгү-ле чүве ооң сагыжы ышкаш болбаан.

(11) Аяс хүн турган. (12) Бир-ле дүъш үезинде ынаар улуг орук уунда куруг будук сыйылганы дыңналган. (13) Та чүге ынчаары ол, Чараш-Шивиниң чаш чүрээ шапкыланы берген. (14) Кыска-кыска болу берген. (15) Сүрээдеп, корга бергенин ол эскерип каан. (16) «Че-че, аң-мең ыйнаан» ‒ деп, ол бодун оожуктурган. (17) Элээн болганда адаанда дыттар аразында бир-ле чүве күдүжеңнээн. (18) Кадыр дөштү өрү кылаштап чадап, олура, тура дүжүп, идик-хевинде харны кактап, бурунгаар чүткүп олурар болган. (19) Ол тура дүшкеш-ле, ыңай-бээр көргүлеп, бир-ле чүвени дилеп чорууру илдең. (20) Чараш-Шиви билип каан: «Мени кезип аппаар дээн-дир. (21) Чаштына бээр аргам база чок. (22) Кара-Сагыштыг Кижи-Араатанның чижи болурум ол-дур. (23) Эх, чаш назынымны!» ‒ дээн дүвүренчиг бодалдар Чараш-Шивиниң чүрээн шивегейлей-ле берген.

(24) Ол кижи Чараш-Шивиниң мурнунга келгеш, эгииш-тыныжы аажок чөдүргүлээн. (25) Кадыр ийни өрү үнгеш, турупкан хевирлиг, артында дериде берген. (26) Ол иштики карманындан аржыыл уштуп эккелгеш, калчан бажын, мойнун чоттунгулаан. (27) Рюкзагын дүжүргеш, хар кырынга салып кааш, оон бичежек балды уштуп эккелген. (28) «Аныяк, чараш шиви-дир мен. (29) Амы-тыным өршээп көр. (30) Оода-ла амдыы чылды төндүр чурттап алырын, өршээ!» ‒ деп, арыг сеткил-биле дилээш, Чараш-Шиви ишкирнигип ыглай берген.

(31) Кижи-Араатан ооң хоюг, чымчак үнүн дыңнавайн барган. (32) Кезек оожургап, дыштанып алгаш, тонунуң карманындан папирос уштуп, ооң бирээзин кыпсып алгаш, далаш чок таакпылай берген. (33) Чараш-Шиви ону топтап көрген: хыралы берген дүктерлиг эрги ондатра кежи бөрттүг, эргижирей берген, додарлап каан хой кежи кышкы тоннуг, бодунга шала улуг кылдыр көстүр кидис идиктиг, дөрбегер эринниг, кастыктарының дүктери көгере берген, шала сыдырылчак, улуг думчуктуг, делбигир кулактыг кижи болган.

(34) Ол кижи балдызын тудуп алгаш туруп келген. (35) Балды көрүп кааш, Чараш-Шивиниң чүрээ шимирт дээн. (36) Амы-тынынга айыыл диргелип келгенин билип кааш, ол чоогунда тургулаан ада-иези, ха-дуңмалары-биле бүдүү байырлажып алган. (37) «Чилби кижиниң холу, чидиг балдының бизи билгей аан» ‒ дээш, Чараш-Шиви кадыгландыр бодангаш, дайзынынче кезе кайгап алган турган.

(38) Кижи-Араатан чалыы шивиниң белинден алгаш, оожум силгиирге, богааландыр куржанып алган хары черже сиг дээн. (39) Оон демги кижи балдызын көдүрүп келгеш, та чүнү бодап келгени ол, Чараш-Шивини бир долгандыр кылаштаан. (40) Ол иштинде бир-ле чүве химиренген. (41) Ол химирениг Чараш-Шивиниң кулаанга четпейн барган. (42) Ыя аразында Кижи-Араатан балдызын катап-ла көдүрүп кээп-кээп, бир-ле билдинмес бодалга чагырты берген хире болганда, оозун харга тургузу шанчып кааш, таакпызының ыжын бурулаткаш олурупкан. (43) Элээн үр шимчевейн ынчаар орган.

(44) Элдептиг чажыт сеткил ооң коңга бажын ээргииштеп, бөөлдей берген ышкаш апарган. (45) Ол хенертен тура халааш, агаарже каш сөс октай каапкаш, балдызының бизин хынап көргүлээш, ону рюкзагынче дедир суп ал сал-ла, ийни куду далажы аажок бадыпкан. (46) Үр-даа болбаанда, чиик машина даажы дыңналган. (47) Ол машинаның даажы ынаар-ла ырап чоруй барганда, Чараш-Шиви ам-на чазык, чаагай хүлүмзүрээн. (48) Айыыл-халап чайлай бергенинге ол аажок өөрээн: (49) «Кижи-Араатанның мөзү-бүдүжүнүң экизи, өндүрү, чааагайы ооң дүрзү-хевиринде эвес, а иштики сагыш-сеткилинде чүве-дир» ‒ деп, ол билген.

(Ш. Суваң)

А1-А6 онаалгаларны сөзүглелдиң утказынга даянып, харыылаар. Онаалга бүрүзүнде 3 харыының иштинден чаңгыс шын харыыны төгериктеп демдеглээр.

А1. Кижи-Араатан шивини кезип аппаарын Чараш-Шиви кымдан билип алганыл?

Кышкы соок дыңзып, кылын хар немежип, ону долгандыр куржап алза-даа, оларны Чараш-Шиви сонуургавас апаар чаң тып алган.
Чараш-Шиви мени кезип аппаар дээн-дир билип каан.
Шагның бо үезинде, Чаа чыл үнгелекте, бажыңынга каастап, шимээр дириг шиви тургузуп алыксаан Кижи-Араатан чедип келгеш, хилинчек чок чалыы шивилерни кам-хайыра чок кезип аппаарын ол ада-иезинден билип алган.

А2. Чараш-Шивиниң онзагай чаражын кайы домакта чуруп көргүскенил?

Өзүп үнген чери база онзагай: калбак-калбак, улуг, сүүр хаяларлыг иемдик.
Кижи-Араатан чалыы шивиниң белинден алгаш, оожум силгиирге, богааландыр куржанып алган хары черже сиг дээн.
Ооң силиг, шевергини аажок: шору узун, чиңгежек дурт-сынныг, будуктары суук-суук, көөрге, шала турамык көстүр.

А3. «Кижи-Араатан» деп сөс сөзүглелде кайы уткада ажыглаттынганыл?

1) көжүрген

2) дорт

3) доора.

А4. Домакта (43) кайы сөстүң үнү биле үжүүнүң саны дүүшпейн турарыл?

1) чажыт;

2) ээргииштеп;

3) апарган.

А5. Чараш-Шивиниң айыылдан адырылганын билип, өөрүй бергенин көргүскен домактың дугаарын айтыр.

1) 34;

2) 42;

3) 47.
А6. 37-ги домакта Чараш-Шивиниң сести бергенин кандыг арганын дузазы-биле тодарадыр көргүскенил: Амы-тынынга айыыл диргелип келгенин билип кааш, ол чоогунда тургулаан ада-иези, ха-дуңмалары-биле бүдүү байырлажып алган.

1) диригжидилге;

2) деңнелге;

3) гипербола.

Номчаан сөзүглелге даянып, В1 - В14 онаалгаларны күүседир. Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле демдеглээр.

В1. Улуг деп сөске антонимден тып бижиңер.
В2. 5-ки домакта орус дылдан үлегерлээн сөстерни ушта бижиңер.
В3. 4 дугаар домакта й үннүг үжүктерлиг сөстерни тып бижиңер.
В4. «Че-че, аң-мең ыйнаан» ‒ деп, ол бодун оожуктурган. Ук домактың стилин тодарадыңар.
В5. Дугаарлап каан бижик демдектериниң иштинден чаңгыс аймак кежигүннерни аңгылап турар биче сектерниң дугаарын айтыңар.

«Кижи-Араатанның мөзү-бүдүжүнүң экизи,(1) өндүрү,(2) чааагайы ооң дүрзү-хевиринде эвес,(3) а иштики сагыш-сеткилинде чүве-дир» ‒ деп,(4) ол билген.

В6. 34-37-ги домактарда дараазында дүрүмге тааржыр нарын сөстерни ушта бижиңер: «Ийи дөстен тургустунган чаңгыс утканы илередип чоруур дефистеп бижиир нарын сөстерни ушта бижиңер».
В7. 2, 4, 13 дугаар домактардан тускайлаан кежигүн-биле нарынчыттынган домактың дугаарын тодарадыңар.
В8. 36-42 дугаар домактардан чагырышкан нарын домактарны айтыңар.

1) 36

2) 39

3) 42
В9. Домактан каттыжылга холбаалыг сөс каттыжыышкыннарын ушта бижиңер.

Чоорту бедээш, бажы сүүрере берген бедик кара дагның арга чарыынга шиви колдай үнген дилиндек арга ырактан көстүп чыдар.
В10. Адаанда бердинген домакта ат орну-биле илереттинген дорт немелделерни тодарадыңар.

Кышкы соок дыңзып, кылын хар немежип, ону долгандыр куржап алза-даа, оларны Чараш-Шиви сонуургавас апаар чаң тып алган.
В11. 40 дугаар домактың грамматиктиг ооргазын (кол сөс болгаш сөглекчи) ушта бижиңер.
В12. 11-16 дугаарлыг домактарда дорт чугаалыг домактың дугаарын айтыңар.
В13. 47-49 дугаарлыг домактарда чагырышкан нарын домактың дугаарын тодарадыңар.

В14. 3-7 домактардан холушкак нарын домактың дугаарын айтыңар
3-кү кезек

2-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, аңгы саазынга дараазында онаалгаларның бирээзин күүседир: С2.1 азы С2.2. Чогаадыгны бижиирде, С2.1 азы С2.2. дугаарын айтып каар.

С2.1. «Чараш-Шивиниң сеткилиниң дүвүрели» деп угаап-бодаар кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаар ийи-үш чижектен сөзүглелден киирип, 50-ден эвээш эвес сөстүг чогаадыгдан билдингир болгаш арыг кылдыр бижиңер.
С2.2. Үстүнде бердинген сөзүглелде дорт чугааларның ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлавышаан, угаап-бодаар чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден ийи-үш чижектен киирип, херек домактарның дугаарын айтып азы бодун чогаадыгның сөзүглелинче киириңер.

Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

2-ГИ ВАРИАНТ
1-ги кезек

Сөзүглелди дыңнааш, С1 онаалганы аңгы саазынга күүседир. Баштай онаалганың дугаарын бижээш, оон кыска эдертигни бижиир.

БАШКЫНЫҢ ЧЫМЫШТЫГ АЖЫЛЫ

Алексей Тоорукович бо черге, колхоз фермазының ийи класстыг эге школазы турда-ла, башкылап келген. Ынчан сууржугашты Чаңгыс-Терек деп адап турган. Шынап-ла, төп кудумчунуң кыйыынга хоютку дег чаңгыс чодур терек турган. Башкылап келген чылында-ла өөреникчилери-биле чаңгыс терекке кожа теректер олуртуп эгелээн. Беш чыл эртип чорда, бүдүн суур кара-ногаан теректер одуруглары-биле хаажыланы берген. Мону улуг улус база деткээни чугаажок. Өөреникчилерниң саналы-биле ферма суурун Хөй-Терек деп эде адаан, ферма удавайн сес чыл школалыг салбыр төвү апарган. Он чыл эрткен. Хөй-Терек ортумак школалыг совхоз төвү болу берген.

Суурнуң кижилери чүгле сан эвес, шынар талазы-биле база өзүп орган. Алексей Тоорукович бот өөредилге-биле дээди эртемни чедип алган. Өөреникчилеринден республикада сураглыг кижилер-даа бар апарган, ынчалза-даа совхозунда хөйү арткан.

Кижи бүрүзүнүң чуртталгазы тускай төөгүлүг. Бир эвес Алексей Тооруковичини ап көөр болза, бөгүн кадык, байлак чурттап олурар. «Чону – чоорган, хөйү – хөйлең» чүве дээн, ооң салдары турбайн канчаар. Ындыг-даа бол, кым-даа хүннүң-не орук олчазынга таваржып турбас. Бо назында Агар-оолдуң оруун кандыг-кандыг түрегдел, муңгагдалдар доспаан дээрил?

Оон бээр мугур чээрби беш чыл эрткен. Агар-оол кижилер ышкаш төрээн иелиг, өг-бүлелиг, дун уруглуг чурттап турган. Уруу үш айлыг. Кадайы клуб эргелекчизи. Авазы ынчан-на алданнапкан, ол хиреде чиик, каң кадык, сөөгү быжыг кижи болган. Ол уругларының уруун ап, хирге-чамга дээртпейн өстүрүп орган.

Сууржулганың баштайгы чылдары. Башкының үшкү классчыларының ада-иелериниң хөй кезии кыштагларынга олургулаан.

Ооң клазынга интернатка, класска-даа бо-ла доюлдура берген турар ийи опчок оол турган.

Бир кежээ удудар дээш интернатка кээрге, ийи оглу чок болган, башкының чүрээ чымырт-ла дээн. Даштын тос-тостуң соогу чыккыңайнып турар дээрзи сагыжынга ам кире дүшкен. Буу-хаа аът ачылап, ферма эргелекчизинге дыңнадып, дуза дилеп турбуже, имир дүжүп келген. Чаяан бооп, эки аът таварышкан. Орук дургаар бичии истер кыры-биле челзип-ле орган. Улуг орукка каттышкаш, истер балалы берген. Бирде шанак азы боттаң аъттыг улус изи, чамдыкта хой шыыры таваржыр. Чоокта кыштагларның улузу база дилеп үнген. Агар-оол чүгле орукту эвес, чоога, ыйгыл бүрүзүн кезий маңнадып, оолдарны адап, кыйгырып, кайда-ла кара бараан көстү-дүр, шаап чеде-ле бээр – хараган азы хая болур. Буттары шылаан ышкаш болган. Мөгүдээн кижи сапыктыг аъттаныпкан болган. Суурда бажыңнар аразы дег чүве кайда боор.

Узун даң адар чоокшулап келген. Суурдан-даа, кыштаглардан-даа дилеп үнген улус даг-дашты бир кылган, хилег-ле чоруп турган. Бир аалдың коданчы ыттары кажаазын ээрип турар болган. Кажаа иштин чырыда берзе-ле, ийи оол хой аразындан бо туруп келгеннер. Ам бир кезек кижи башкыны дилеп эгелээн. Аъдын тургузу мунгаш, чедип алган, каш баскаш-ла, чүм харже доңгая дүжүп чораан кижини, даң адып орда, тып алганнар. Суурга маң-биле эккелген. Бутка эптештир доңуп калган сапыктарны чара кезип тургаш, ужулган.

Агар-оол эмнелгеге ийи ай болган. Буттуң бирээзин кезип эмнээн. Ажылдап эгелей бергеш, колдуктаажын өш-биле каапкан. Аарышкылыг-даа бол, аскаан чажырар бодаан. Хоржок болган. Бир будун көдүре каап кылаштаар, чандажы аажок. Качыгдалга канчап таварышканын мынчага дээр оон айтырганнар ховар-ла боор. Улус билир турган-дыр. Айтыра-даа берзе, «Чазыгның хайы-дыр» деп допчу харыы бээр турган…

(К. Чамыяң)
2-ги кезек

Сөзүглелди номчааш, А1 – А6 онаалгаларны күүсет.

следующая страница>